Morgunblaðið - 08.07.1983, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. JÚLÍ 1983
13
Takmörkun kjarn-
orkuvígbúnadar 11
eftir Niels P.
Sigurðsson,
sendiherra
Viðræður æðstu manna Banda-
ríkjanna og Sovétríkjanna á árun-
um 1972—1975 áttu verulegan
þátt í að draga úr spennu og þegar
litið er til baka verður ekki hjá því
komist að meta til verðleika þau
spor, sem stigin voru á þessum ár-
um til varðveislu friðar í heimin-
um.
Spenna ríkir nú á ný milli
Moskvu og Washington. f Afgan-
istan beita Rússar hervaldi í
fyrsta skipti frá lokum siðari
heimsstyrjaldarinnar utan landa-
mæra Varsjárbandalagsríkja.
Telja ýmsir, að þessar aðgerðir
séu hugsaðar sem mótleikur Sov-
étmanna gegn auknum áhrifum
Bandaríkjanna í löndunum fyrir
botni Miðjarðarhafsins og batn-
andi sambúðar Egypta og ísra-
elsmanna eftir Camp-David-
samkomulagið 1979. Sovétmenn
eru ekki heldur taldir ánægðir
með „afskipti" Bandaríkjanna af
friðarsamningum við Líbanon.
Takmörkun kjarnorkuvígbúnað-
ar stórveldanna er mikilvægasti
þátturinn í að draga úr núverandi
spennu milli þeirra, en um þessar
mundir fara fram í Genf samn-
ingaviðræður milli stórveldanna
tveggja um takmörkun kjarnorku-
vopna. Svonefndar INF-viðræður,
er fjalla um meðaldrægar kjarn-
orkuvopnaflaugar og START-við-
ræður um langdræg kjarnorku-
vopn. INF-viðræðurnar hófust í
nóvember 1981 og START í júní
1982. Þótt viðræðunefndirnar
starfi sjálfstætt eru þessir samn-
ingar eðlilega mjög tengdir og
reyndar óaðskiljanlegir frá örygg-
issjónarmiði. Einnig er það jafn-
vægi kjarnorkuvopna stórveld-
anna, sem kemur inn í myndina.
Þetta jafnvægi er breytingum háð
og ráða þar ýmsar aðstæður ferð-
inni. Auk þess eru skoðanir mjög
skiptar milli stórveldanna í því
efni, t.d. hvort jafnvægi ríki og
hvernig eigi að meta það.
Vígbúnaður
stórveldanna
Bandaríkjamenn hafa lagt
áherslu á kafbáta og flugvélar
búnum „strategískum" eða lang-
drægum kjarnorkuvopnum. Mun
um 60% af fjárveitingu til endur-
nýjunar langdrægra kjarnorku-
vopna á næstu árum ganga í þá
átt. Hins vegar mun langdrægum
kjarnorkuvopnaflaugum (ICBM)
Bandaríkjanna skotið frá landi
lítið hafa verið fjölgað sl. 15 ár, en
í stað þess hafa ICBM-flugskeyti
þeirra verið búin mörgum kjarn-
orkuvopnaoddum, sem miða má á
mismunandi skotmörk (MIRV). í
undirbúningi er að koma fyrir 100
nýjum MX-flaugum í stað eldri
Minuteman og Titan-flauga. Mun
heildarburðargeta ICBM-flauga
Bandaríkjanna samt verða svipuð
og áður, þótt kjarnaoddum þeirra
fjölgi.
Sovétmenn hafa á sama tímabili
endurnýjað langdræg kjarnorku-
flugskeyti sín (ICBM) með SS-17,
SS-18 og SS-19-eldflaugum með
mikilli burðargetu. Auk þess er
vitað, að Sovétríkin ráða yfir
miklum fjölda nýtísku meðal-
drægra flauga (IRBM) af SS-20-
gerð, sem flestar eru búnar þrem-
ur kjarnorkuvopnaoddum hver
flaug og miðað á Vestur-Evrópu.
Flaugar þessar hafa 4500—5000
km flugþol og er vikulega bætt við
einni fullbúinni SS-20-flaug, sem
ber 30 sinnum meiri sprengikraft
en sprengjan, sem varpað var á
Hiroshima forðum. Hafa Sovét-
ríkin nú töluverða yfirburði, að
því er slík meðaldræg vopn í Evr-
ópu varðar. Hvorki Bandaríkja-
menn, Bretar eða Frakkar ráða yf-
ir sambærilegum meðaldrægum
kjarnorkuvopnum skotið frá landi
eins og er. Þess vegna ákvað
NATO-ráðið í desember 1979, að
108 fullkomnum nýtísku kjarn-
orkuvopnaflaugum af Pershing
Il-gerð og 464 BGM-109G-stýri-
flaugum búnum jafnmörgum
kjarnaoddum skuli komið fyrir í
nokkrum Vestur-Evrópuríkjum.
Gert er ráð fyrir að hafist verði
handa í desember 1983 við að
koma þessum nýju eldflaugum
NATO fyrir, takist ekki samning-
ar við Sovétmenn um takmörkun
meðaldrægra kjarnorkuvopna-
flauga.
Er viðræður þessar hófust í
Genf í nóvember 1981 (INF) lögðu
Bandaríkjamenn til svonefnda
núll-laus, þ.e.a.s., að hinum nýju
vopnum NATO í Vestur-Evrópu
verði ekki komið fyrir gegn því, að
SS-20-eldflaugarnar verði eyði-
lagðar ásamt SS-4 og SS-5-eld-
flaugunum. Sovétmenn haida því
fram, að INF-samningarnir taki
einungis til Evrópusvæðisins, en
Bandaríkjamenn telja, að INF-
viðræðurnar séu á breiðari
grundvelli og ekki sé hægt að
leysa vandamálið með því að
flytja SS-20-eldflaugarnar til Síb-
eríu og beina þeim í auknum mæli
gegn Kína og Japan. Þær þurfi því
að eyðileggja. Bandaríkjamenn
telja auk þess, að við mat á jafn-
vægi meðaldrægra kjarnorku-
vopna verði einnig að taka tillit til
langdrægra kjarnorkuvopna
ICBM og burðargetu eldflauga
Sovétmanna.
Sovétríkin eru á þeirri skoðun,
að jafnvægi ríki nú milli stórveld-
anna, að því er meðaldræg kjarn-
orkuvopn varðar. Telja beri kjarn-
orkuvopn Breta og Frakka með
þeim bandarísku, þótt bresku og
frönsku vopnin séu aðallega í
kafbátum. Auk þess beri að reikna
kjarnorkuvopnaeldflaugar Banda-
ríkjanna í kafbátum og sprengju-
flugvélum auk stýriflauga þeirra
með í jafnvægisdæminu. Rétt er
að geta þess hér, að Bandaríkin
hafa miklu fleiri kjarnaodda á
flugskeytum í kafbátum SLBM,
eða um 5000 kjarnaodda á móti
2000 kjarnaoddum í kafbátum
Sovétmanna. Kafbátar, sem bera
þessi vopn í eigu Sovétmanna, eru
hins vegar taldir vera nokkru
fleiri og vegur það töluvert vegna
hagstæðari staðsetningarmögu-
leika þeirra.
Gildi kjarnorkuvopna
f sumar eru 38 ár frá því, að
kjarnorkuvopnum var beitt til
þess að knýja Japani til skilyrðis-
lausrar uppgjafar í heimsstyrjöld-
inni síðari. Kjarnorkuvopn eru í
eðli sínu vopn, sem í fljótu bragði
er aðallega litið á frá hernaðar-
legu sjónarmiði. Auk þess gegna
þau þrenns konar pólitísku hlut-
verki. Þau eru í fyrsta lagi til varn-
ar frá því sjónarmiði séð, að vitn-
eskja um, að kjarnorkuvopn séu
fyrir hendi og staðsetning þeirra
getur komið í veg fyrir eða fælt
annan aðila frá árás. f öðru lagi
má nota kjarnorkuvopn til þess að
knýja fram vilja þess sterkari með
því að hafa yfirburði á sviði kjarn-
orkuvígbúnaðar á svipaðan hátt
og Kennedy forseti gerði í Kúbu-
deilunni 1962 og Nixon í stríði
ísraels og araba 1973. í þriðja lagi
er hægt að beita kjarnorkuvopn-
um eins og gert var gegn Japan
1945, og taka áhættuna í þeirri
trú, að sá aðili, sem verður fyrir
slíkri árás, sé ekki nægilega sterk-
ur til þess að geta svarað í sömu
mynt.
Eftir heimsstyrjöldina síðari
átti einhliða afvopnun venjulegs
vopanbúnaðar og herliðs vest-
rænna ríkja þátt í því, að varnir
þeirra voru að verulegu leyti
byggðar á yfirburða styrkleika
Bandaríkjanna á sviði kjarnorku-
vopna. Styrkleikahlutfallið hefur
hins vegar breyst, því Sovétríkin
munu nú hafa náð yfirburðum, að
því er lang- og meðaldræg kjarn-
orkuvopn staðsett á landi varðar.
Hafa Sovétríkin markvisst unnið
að því að ná þessu langþráða
takmarki sl. 20 ár. Auk þess ræður
Varsjárbandalagið yfir allmiklu
fleiri flugvélum í Evrópu, sem
flutt geta kjarnorkuvopn, en
NATO-ríkin hafa til umráða í
Evrópu. Bandaríkin hafa samt
enn yfirhöndina á sviði kjarnorku-
vopna í kafbátum, en bilið hefur
minnkað á síðustu árum. Banda-
ríkjamenn hafa einnig yfirburði
að því er langdrægar sprengju-
flugvélar varðar, er flogið geta
milli heimsálfa.
Samkvæmt Norður-Atlants-
hafssamningnum er vopnuð árás á
eitt aðildarríki talið árás á þau öll.
Vöktu því ummæli Kissingers,
fyrrverandi utanrikisráðherra
Bandaríkjanna, fyrir nokkrum ár-
um á þá leið, að stórveldi fremdu
ekki sjálfsmorð vegna banda-
manna sinna, kvíða í Vestur-
Evrópu. Einn megin tilgangur
utanríkisstefnu Sovétríkjanna er
að ýta undir ágreining milli
Bandaríkjanna og Vestur-
Evrópuþjóðanna. Einnig vilja Sov-
étríkin koma í veg fyrir endurnýj-
un meðaldrægra kjarnorkuvopna í
Vestur-Evrópu. Þessi markmið
Sovétmanna liggja m.a. bak við
uppbyggingu kjarnorkuvopna Sov-
étríkjanna, eftir að Kruschev varð
að láta í minni pokann fyrir
Kennedy. Meðal ráðamanna í
Moskvu mun litið á lyktir Kúbu-
deildunnar 1962, sem niðurlæg-
ingu, er átti aldrei að koma fyrir
aftur. Nixon forseti gat þó notfært
sér með góðum árangri yfirburð-
ina á sviði kjarnorkuvopna, þó
minni væri orðinn, er hætta var á
beinum afskiptum Sovétmanna af
stríði ísraels og araba 1973.
Með yfirburðum á sviði meðal-
drægra kjarnorkuvopnaeldflauga
í Evrópu hafa Sovétmenn tryggt
sér mjög sterka stöðu við samn-
ingaborðið í Genf. Vilja Sovétríkin
fá að halda þessum yfirburðum
með því að koma í veg fyrir, að
Pershing Il-flaugunum og nýju
stýriflaugunum verið til mótvægis
SS-20-flaugunum komið fyrir í
Vestur-Evrópu. Þar sem ekki er
vísL að þetta takist samningaleið-
ina er reynt á ýmsan hátt að hafa
áhrif á almenningsálitið í aðildar-
ríkjum NATO með friðarsókn,
friðargöngum og friðarumræðum
þannig, að markmiðin náist hvort
sem er, en í samningum við Sovét-
menn hefur reynslan sýnt, að þeir
slá yfirleitt ekki af kröfum, fyrr
en aðrar leiðir hafa verið reyndar
til þrautar.
Gildi afvopnunar
Öryggi Norður-Atlantshafs-
svæðisins er hornsteinn utanríkis-
stefnu aðildarríkja NATO. Samn-
ingar um afvopnunarmál og tak-
mörkun vígbúnaðar eru þýð-
ingarmestu verkefni í öryggismál-
um núverandi kynslóðar. Varða
því INF- og START-viðræðurnar
okkur íslendinga mjög. Rússar
hafa hafnað núll-lausninni í Genf,
en leiðtogi þeirra, Andropov, sagði
nýlega, að Rússar væru nú reiðu-
búnir að semja um hámark fjölda
kjarnorkuvopnaodda meðal-
drægra eldflauga Sovétmanna í
Evrópu og kjarnaoddar verði jafn-
margir og Bretar og Frakkar ráða
yfir. Auk þess geri Sovétmenn
hvorki kröfu til fleiri sprengju-
flugvéla né kjarnaodda í flugvél-
unum en NATO-ríkin hafa. Reag-
an forseti sagði hinn 30. mars sl.,
að Bandaríkin væru reiðubúin að
semja um að fækka fyrirhuguðum
Pershing II-kjarnorkueldflaugum
og stýrieldflaugum í Vestur-
Evrópu gegn því, að Sovétríkin
fækkuðu einnig kjarnorkuoddum
og meðaldrægum eldflaugum
þannig, að jöfnuður náist í heild-
arfjölda kjarnaodda beggja aðila.
Væri þetta skref í þá átt að skera
verulega niður og afmá vopn af
Níels P. Sigurðsson
þessari gerð. Þessi tillaga Banda-
ríkjanna er nú til umræðu á INF-
fundunum í Genf, sem hófust aft-
ur 17. maí sl. Einnig hefur Reagan
nú greint frá því, að Bandaríkin
séu reiðubúin að miða við há-
marksfjölda kjarnorkuvopnaodda,
sem hvor aðili hafi yfir að ráða
engu síður en fjölda eldflauga í
START-samningunum um lang-
dræg kjarnorkuvopn, er hófust á
ný í Genf 8. júní sl.
Verði ekki samkomulag í Genf
mun vígbúnaðarkapphlaupið taka
nýjan sprett með ófyrirsjáanleg-
um afleiðingum. Hafa Sovétmenn
sagt, að þeir muni svara hinum
nýju meðaldrægu kjarnorkuvopn-
um NATO á viðeigandi hátt verði
þeim komið fyrir. Hvernig sem
fer, er ljóst, að þar til samningar
takast milli austurs og vesturs um
gagnkvæma alhliða afvopnun og
varanlegan frið, þurfa varnir Atl-
antshafsbandalagsins að vera
nægilega sterkar til þess að geta
staðist hvers kyns vopnaða árás,
en NATO er varnarbandalag og
mundi samkæmt því einungis
beita vopnum í varnarskyni og
aldrei beita vopnum að fyrra
bragði.
Grundvöllur samninga um
gagnkvæma afvopnun er jafnvægi
og sambærilegur styrkleiki NATO
og Varsjárbandalagsins, hvort
sem um er að ræða kjarnorkuvopn
eða venjulegan vopnabúnað. Ein-
hliða afvopnun er ekki raunhæf,
því hún tryggir hvorki öryggi né
frið og frelsi. Takmörkun kjarn-
orkuvígbúnaðar á gagnkvæmis-
grundvelli er mál málanna í dag,
því kjarnorkuvopn fara ekki í
manngreinarálit, eins og Krusch-
ev sagði réttilega.
Niels P. Sigurdsson er fulltrúi ís-
lands i Madrid-rádstefnunni um
samrinnu og öryggi í Errópu.
ITMYNDIR SAMDÆGURS!
Filman inn fyrir kl. 11 — Myndirnar tilbúnar kl. 17.
Verzlið hjá fagmanninum
.11 I , t U 1 (jjíbjvJJT)
LJOSMYNDAÞJONUSTAN H.F.
LAUGAVEGI178 REYK