Morgunblaðið - 02.09.1983, Blaðsíða 14

14 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 2. SEPTEMBER 1983
Réttlát og óréttlát stríð
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Michael Walzer:
JUST AND UNJUST WARS
Basic Books
Fátt hefur verið meira rætt á
seinni misserum manna á meðal
og í fjölmiðlum en stríð og friður.
Sýnist sitt hverjum, eins og geng-
ur, og menn deila hart á stundum.
Við því er ekkert að segja. En
menn mega hins vegar gæta að því
oftar en þeir gera að fara varlega
með sum orðin og hugtökin, sem
þeir beita til að rökstyðja skoðanir
sínar. Það kemur nefnilega oft á
óvart að hvaða niðurstöðum þær
leiða og hvaða ályktanir þær
heimila. Það er því ómaksins vert
að skoða það sem hefur verið
skrifað af skynsamlegu viti um
styrjaldir og réttmæti þeirra. Af
skiljanlegum ástæðum hafa sumir
íslendingar sterka tilhneigingu til
að afgreiða allt tal um stríð og
stríðsrekstur sem tilgangslaust
tal og marklaust. Allt stríð stríði
gegn siðferðisvitund manna og
þess vegna beri að fordæma þau
afdráttar- og skilyrðislaust. Þeir,
sem tala svona, eru stundum í
hinu orðinu reiðubúnir að leggja
blessun sína yfir sum stríð, sem
þeim eru þóknanleg, gjarnan ef
annar bardagaaðilinn vill kalla
átökin frelsisstríð.
En eru stríð einhvern tímann
réttlát? Er einhvern tímann hægt
að verja það fyrir samvisku sinni
að ríki fari í stríð? Þessum spurn-
ingum og öðrum álíka leitast
Michael Walzer við að svara í bók
sinni Just and Unjust Wars. Walzer
er heimspekingur og starfar við
Harvard-háskóla. Hann segir
sjálfur svo frá, að þessi bók sé
sprottin úr reynslu hans af mót-
mælum gegn Víetnamstríðinu.
Hann segir svo í formála: „Ég lof-
aði sjálfum mér á þessum árum,
þegar hart var deilt, að rekja ein-
hvern tímann siðferðirökin um
stríð rólega yfirvegað." Og það
gerði hann í þessari bók, sem þyk-
ir hvað merkilegust þeirra sem
rituð hefur verið um þetta efni af
heimspekingi á seinni árum.
Kenning Walzers um stríð er
margbrotin, en þó skýr og einföld.
Hann er auk þess góður rithöfund-
ur, skrifar fágað mál og Ijóst og
gerir flókna hluti einfalda. Aðal-
viðfangsefni hans eru reglur, sem
gilda um stríð og stríðsrekstur.
Þessar reglur skiptast í tvennt: jus
ad bellum og jus in bello. Það
fyrra lýtur að reglum um hvenær
rétt er að fara í stríð, hið síðara að
því, hvað rétt er og heimilt að gera
í stríði. En þetta eru tveir ólíkir
hlutir, sem sést bezt af því, að
hægt er að heyja réttlátt stríð
ranglátlega og ranglátt stríð rétt-
látlega.
Um fyrri hluta þessarar kenn-
ingar gildir einföld regla. Hún er
sú, að það er ævinlega rangt að
hefja stríð. Það er rangt að ráðast
á annað land eða ríki. Það er vita-
skuld öllum ljóst, að stríð eru háð.
Það sem mestu máli skiptir er að
komast að raun um hver á upptök-
in. Það er einnig rétt að gera sér
grein fyrir að þessi regla er ekki
lýsing á því hvernig ríki haga sér í
rauninni, heldur hvernig þau eiga
að haga sér. Walzer leitast við að
finna frumreglur til að fara eftir
við mat á hegðun ríkja. Þótt meg-
inreglan sé sú að ríki sé aldrei
heimilt að fyrra bragði að ráðast á
annað, þá er því heimilt að gera
ráðstafanir gegn innrás annarra.
Það er siðferðilega rétt að leitast
við að verja sig. Auk þess koma
varnir oft í veg fyrir árásir. Þær
fæla óvini frá.
Bókin skiptist í fimm hluta. Sá
fyrsti nefnist „Siðferðilegur veru-
leiki styrjalda". Þar andmælir
höfundur raunsæiskenningum um
styrjaldir, skýrir hvað átt er við
með hugtakinu stríðsglæpur og
hvaða reglur gildi um breytni her-
manna í styrjöld. Annar hlutinn
skýrir í hverju árás á annað ríki sé
fólgin. Þriðji hlutinn lýsir stríðs-
samningum, sem svo má nefna, og
hvaða mörk hermönnum eru sett.
Fjórði hlutinn nefnist „Stríðs-
klemmur" og eru þar skýrðar
sumar erfiðustu siðferðilegu
klemmur, sem menn geta komist í,
við að hugsa um og heyja stríð.
Fimmti og síðasti hlutinn greinir
frá því, hverjir geta borið ábyrgð
á athöfnum sínum í stríði. Hlut-
arnir skiptast síðan frekar niður í
kafla, og eru þeir nítján alls.
Það er ekki nokkur von til, að
hér sé hægt að gera nákvæma
grein fyrir rökfærslum bókarinn-
ar. Margar þeirra eru flóknar og
snúast um einstök dæmi og ekki
ástæða til að rekja þær í neinum
smáatriðum. Það er hins vegar
ástæða til að huga að nokkrum
meginatriðum og sjá hvernig hinir
skynsömustu menn fara höndum
um hin erfiðustu efni.
I bókinni gengur Walzer að því
vísu, að verðmæti séu ekki ein-
vörðungu geðþóttaatriði hvers
einstaklings, heldur eigi þau
sjálfstæða tilveru og allir menn
beri skynbragð á þau, hvort sem
þeir gera sér grein fyrir því eða
ekki. Það er ástæðan til þess að
við getum gagnrýnt aðra eða hrós-
að þeim eftir atvikum og aðrir
skilji, hvað við er átt. Ef verðmæti
hefðu ekki þessa sjálfstæðu til-
veru, væri óskiljanlegt, hvernig
hægt er að fella slíka dóma um
annað fólk en sjálfan sig.
Til að uppgötva, hver þessi verð-
mæti eru, er ekki nægilegt að
skoða hegðun manna eina saman,
heldur verður líka að líta á vonir
þeirra og þrár, hræsni þeirra og
fals og allt þar á milli. Þegar þetta
er athugað, kemur í ljós, hvernig
verðmæti tengjast saman og hafa
áhrif á hegðun mannanna. í krafti
verðmæta eru gerðir manna for-
dæmdar eða réttlættar eftir atvik-
um.
Bókin er byggð þannig upp, að
siðferðilega kenningin er sett
fram og rakin sundur og síðan
prófið á sögulegum dæmum. Þessi
aðferð veldur því að hún er mjög
skemmtileg aflestrar og ætti ekki
að vera neinum ofviða, sem á ann-
að borð les ensku.
Hermaður og stríð hafa verið og
eru stór þáttur mannkynssögunn-
ar. Það skiptir miklu máli að
skilja þær reglur, sem gilda og
ættu að gilda um hernað og stríðs-
rekstur, hvað er rétt og hvað rangt
að gera í stríði. Það er nefnilega
ekkert útlit fyrir að saga mann-
kynsins taki stakkaskiptum, hvað
sem menn kunna að vona.
Sú skoðun, sem Walzer mælir
eindregnast gegn, er, að í stríði
séu lögin þögul. Sé þessi skoðun
rétt, er ekki mögulegt að tala um
siðleysi í styrjöld og hugtakið
stríðsglæpur óskiljanlegt. Glæpir
eru brot á lögum og reglum. Ef
engar slíkar reglur eða lög eru til,
þá getur ekki verið um glæpi að
ræða. Sú skoðun, að engar reglur
af þessu tagi séu til, kemur víða
fram og á sér raunar nokkuð til
síns máls. Eitt dæmið, sem Walzer
velur til að leiða þetta í ljós, er úr
sögu Aþenu og er rakið í sögu
Þúkidídesar.
Eyjan Melos var nýlenda
Spartverja og neitaði þess vegna
að lúta Aþeningum. I fyrstunni
var hún hlutlaus í átökum Spörtu
og Aþenu, en snerist gegn Aþenu,
þegar Aþeningar stuðluðu að því
sjálfir. Tveir hershöfðingjar
Aþenumanna halda á fund Meley-
inga. Þeir beita kaldranalegum
rökum til að vinna Meleyinga til
fylgis við sig. Þeir segja, að þeir
geri sér engar grillur um það, að
veldi þeirra sé verðskuldað. Mel-
eyingar megi ekki krefjast þess að
fá að vera í friði, þótt þeir hafi
ekkert gert á hlut Aþeninga. Þeir
segjast einungis tala um það, sem
sé gerlegt og nauðsynlegt. Því að í
stríði sé hlutunum þannig farið,
„að þeir sem hafa völdin, krefjist
eins mikils og þeir geti, og hinir
veikari sætti sig við þá skilmála,
sem þeir geti fengið". Hlutleysi
Melosar geti þeir ekki þolað, því
að það yrði talið til marks um
veikleika Aþeninga og vekti hatur
á valdi þeirra í hjörtum þess fólks,
sem þyrfti að þola það. Það ýtti
undir uppreisn meðal þeirra.
Þegar skoðað er, hvað Aþen-
ingarnir segja við Meleyinga, þá
sést, að þeir gera einungis ráð
fyrir tvennu: Annað hvort hafa
menn völd eða lúta þeim. Kostir
þeirra væru því að sigra eða sýna
veikleika sinn. En kostir Meley-
inga væru að gefast upp eða bíða
ósigur í orrustu og vera eytt. Þeir
væru hinir veiku. Hershöfðingjar
Aþenu skeyta ekkert um það,
hvort Meleyingar eigi annað skilið
eða eigi rétt á öðru. Niðurstaðan í
þessum átökum varð sú, að Meley-
ingar neituðu að gefast upp, biðu
ósigur í orrustu, Aþeningar drápu
alla karlmenn á eynni, seldu kon-
ur og börn í ánauð og sendu 500
Aþenubúa til að gæta eyjarinnar.
Þetta er skýrt dæmi um siðleysi.
Það er siðleysi vegna þess að rétt-
ur Meleyinga er einskis virtur.
Walzer telur, að réttarhugtakið sé
nægilegt til að skýra, hvers vegna
og í krafti hvers við setjum okkur
þær reglur, sem við gerum. Það
virðist vera mun vænlegra en
eitthvert afbrigði af nytjastefnu.
Sjónarmið aþensku hershöfð-
ingjanna á sér víða hliðstæður í
stríðssögunni. Til dæmis í þeirri
skoðun, að í stríði eigi mannleg
breytni sér engin takmörk, allt sé
leyfilegt. Sherman, hershöfðingi
Norðurríkjanna í þrælastyrjöld-
inni í Bandaríkjunum á síðustu
öld, fór fyrir þeim hermönnum,
sem réðust á Atlantaborg í
Georgíufylki. Hann gaf út skipun
um að borgin skyldi tæmd og
brennd til grunna. Borgarráðs-
menn og hershöfðingi Suðurríkja-
hersins í borginni andmæltu þess-
um fyrirætlunum og töldu þær
ekki eiga sér neitt fordæmi í
dimmri og dapurlegri stríðssög-
unni. Sherman neitaði þessu ekki.
Hann sagði: „Stríð er grimmd og
enginn getur fágað hana.“ Þótt
hér sé ekki um þá skoðun að ræða,
sem kom fram hjá aþensku hers-
höfðingjunum, þá eiga þeir þó eitt
sameiginlegt. Sá, sem hefur aflið í
orrustu, honum er leyfilegt að
fara sínu fram, án tillits til nokk-
urs annars en að ná sigri með sem
minnstum tilkostnaði fyrir sig.
Ein siðferðilega klemman, sem
Walzer fjallar um, er mikið til
umræðu þessi misserin. Það er sú
klemma, sem fylgir því, að ráða
yfir kjarnorkuvopnum. Kjarn-
orkuvopn eru ósiðleg, vegna þess
að ekki er hægt að beita þeim
öðruvísi en að borgarar, sem ekki
taka þátt í styrjöld, verði þeim að
bráð. Það er ekki hægt að tak-
marka notkun þeirra með neinum
hætti við hernaðarleg skotmörk.
Það siðferðilega vandamál, sem er
brýnast við kjarnavopn og hugs-
anlega beitingu þeirra, er að hót-
unin að beita þeim virðist vera
ekki síður ósiðleg en beiting
þeirra. Þótt ekki sé hægt að leggja
þetta tvennt að jöfnu, þá virðist
hótunin vera hættulega nærri
raunverulegri notkun. Staðreynd-
in er hins vegar sú, að jarðarbúar
hafa lifað við þessa ógn eða hótun
í um það bil þrjátíu ár stórvand-
ræðalaust. Ástæðan til þess er sú,
að það er auðvelt að lifa við þessa
ógn. Hún skaðar engan, eins og
raunverulegt stríð gerir óhjá-
kvæmilega. Ef þessi hótun kjarn-
orkuveldanna kostar íbúana ekki
meira en raun ber vitni, þá virðist
hún lítið gjald til að halda friðinn
hjá því, sem stríð mundi kosta. En
þetta breytir hins vegar engu um
það, að kjarnorkustríð er ósiðlegt
og hótunin um að hefja það virðist
vera það líka. Það sem þarf að
gera að áliti Walzers er að finna
betri leiðir til að halda frið-
inn en kjarnorkuógnina.
Ég ætla ekki að meta réttmæti
þessara skoðana Walzers sem hér
hafa verið raktar. Sumar þeirra
sýnist mér vera sennilegar, aðrar
ekki. En það er ómaksins vert að
skoða þær. Og það þýðir ekki að
segja, eins og stundum sést, að hin
gamli greinarmunur á jus in bello
og jus ad bellum sé orðinn úreltur,
forn siðavendni eigi ekki við um
flókinn veruleika nútímahernað-
ar. Því er ekki að neita, að kjarna-
vopn brjóta í bága við hefðbundn-
ar hugmyndir um styrjaldir og
frið. Það kann að vera að sumt af
hefðbundinni siðfræði hernaðar
þyrfti athugunar við í ljósi þeirra.
Þó er ég ekki viss um það. En það
dugar ekki að afgreiða kenningar
eins og þær sem er að finna í þess-
ari bók sem úrelt forneskjutaut.
Séu þær réttar, eins og mér virðist
vera í mörgum atriðum, þá breytir
engu, hvort þær eru gamlar eða
nýjar. Nýir vendir sópa nefnilega
ekki alltaf bezt.
Að berja höföinu við skjáinn
Gætum við myndvætt
skólana á einum degi?
Hve lengi eiga þeir að bíða eftir sjálfsagðri þjónustu?
Kvikmyndir
Ólafur M. Jóhannesson
í fyrrasumar tók undirritaður
þátt í athyglisverðu námskeiði á
vegum Kennaraháskóla íslands.
Var þar meðal annars kynnt
fyrir þátttakendum á hvern hátt
mætti nýta myndbandatækni við
kennslu á grunn-, framhalds- og
háskólastigi. Virtist bersýnilegt
að þessi nýja hugmiðlunartækni
á mikla framtíð fyrir sér í skóla-
kerfinu og raunar furða að þegar
skuli ekki komin á mynd-
bandavæðing í skólum landsins.
Ég hef áður í grein fjallað um
þessi mál og nöldrað þar um
seinlæti fræðsluyfirvalda en
ekki dottið fyrr en nú í hug hver
lausnin gæti verið. Það er nefni-
lega svo að þegar kemur að
fræðslumálum þá dettur manni
aðeins einn framkvæmdaaðili i
hug, sjálft ríkisvaldið. Þannig
hlustaði ég gagnrýnislaust á
yfirlýsingar fulltrúa fræðslu-
myndasafnsins þess efnis að
nefnd sú er skipuð var til að
kanna þessi mál hefði orðið að
varast ... gíruga einkaaðila. Því
greip nefndin til þess ráðs að
notast við myndbönd Sem tryggt
væri að fengjust ekki á ...
vídeoleigunum. Minnir mig að
nefndin hafi leitað til frænda
vorra Dana í þessu efni, fengið
þar viðmiðun við val á tækni-
búnaði. En hugmyndin er sú að
eitt vídeotæki verði á hverri hæð
skólastofnunnar og svo rennt
inní stofur eftir þðrfum.
Þessi hugmynd er svo sem
ágæt svo langt sem hún nær. En
það er bara ekkert búið að gera í
málinu. Á meðan þúsundir
myndsnælda eru afgreiddar af
starfsmönnum vídeoleiganna á
viku hverri sitja góðir drengir
niðri í fræðslumyndasafni og
velta vöngum yfir á hvern hátt
sé hægt að sneiða fram hjá
fyrrgreindum aðilum þegar
kemur að dreifingu á mynd-
snældum með fræðsluefni í skól-
um landsins. Og nemendur halda
áfram að stauta sig í gegnum
námsbækurnar líkt og þeir væru
enn staddir að Bessastöðum við
upphaf aldar. Svona getur ríkis-
forsjárhugsunarhátturinn lam-
að heilastarfið og tafið fram-
gang góðra mála. Núverandi rík-
isstjórn með hinn — frumlega
fjármálaráðherra í fararbroddi
hyggst vekja menn af ríkisfor-
sjárdrómanum — hér er gullið
tækifæri. Á einum degi væri
hægt að ná markmiði sem tekur
fræðslumyndastjórana að því er
virðist eilífð. I stað þess að
leggja út í rándýr kaup á sér-
smíðuðum tækjum sem taka að-
eins yfirstærðir af myndböndum
er hægt að gera samning við
myndbandaleigur og bókaversl-
anir um leigu á tækjum og
fræðsluefni við upphaf hvers
skólaárs. Þannig sendu mynd-
bandaleigurnar lista yfir mynd-
efni sem hæfði skólakerfinu til
fræðslumyndasafnsins sem síð-
an hefði sambandi við kennara
og skólayfirvöld sem samræmdu
kostnaðaráætlun er tæki ann-
arsvegar tillit til tilboða mynd-
bandaleiganna og hins vegar til
eftirspurnar í skólunum. Síðan
væri hægt að setja fram tíma-
plan sem réðist af stundatöflu
kennarans og þeim fjölda mynda
er hann hefði pantað og sam-
þykki hefði fengist fyrir af fjár-
málayfirvöldum. Er ekki tími til
kominn að nýta þá þjónustu sem
fyrir er í landinu en smíða ekki
sífellt hátimbraðri yfirbygg-
ingu? Þótt loftkastalar séu að
sjálfsögðu með skemmtilegustu
byggingum þá geta þeir kostað
mikið fé, tíma og mannafla.