Morgunblaðið - 04.09.1983, Page 12

60
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. SEPTEMBER 1983
N
Ástvinamissir er lífs-
reynsla, sem allir menn
verða fyrir, en hin ýmsu
menningarsvæði heims
hafa hins vegar þróað
mismunandi viöhorf og
viöbrögð viö því áfalli að
þurfa að horfa á bak
einhverjum af sínum
nánustu. Höfundur
þessarar greinar, pró-
fessor J.S. Neki, kemst
svo að orði, að „þótt
menn standi andspænis
dauðanum, verði menn
samt einnig að standa
augliti til auglitis við líf-
ið“.
eftlr J.S. Neki
Banalega og dauði nákominna
marka djúp spor á æviferli hvers og
eins. Sorgin er því alls staðar ná-
læg; hún er djúpstæð mannleg til-
finning, sem kunngjörir gegnum
tárin: „Ég elska þig!“
Hinn syrgjandi verður fyrir and-
legu áfalli, finnur tómleikann gína
hið innra með sér, er gripinn ör-
væntingu, engist í vanmætti sínum,
finnst hann skelfilega einmana og
yfirgefinn og honum liggur við ör-
vinglun.
Allt frá því rit Sigmunds Freuds
um „Trega og þunglyndi" birtist ár-
ið 1917 hafa geðlæknar og sálfræð-
ingar gefið mikinn gaum að sam-
bandinu milli trega og dapurleika á
mismunandi háu stigi. Það hefur
jafnvel verið spurt: „Er sorgin
sjúkdómur?" Slíka spurningu er
hins vegar aðeins unnt að bera
fram innan víðara menningarlegs
samhengis í samfélagi, þar sem
meirihluti manna kýs að láta eins
og sorg sé ekki til og syrgjendur
meðhöndlaðir eins og þeir væru
haldnir einhverjum sjúkdómi, segir
Geoffrey Gorer í bók sinni „Dauði,
sorg og tregi“.
Svo virðist sem það yfirbragð,
sem sorg og tregi tekur á sig,
ákvarðist að mjög miklu leyti af
fastmótuðum menningarlegum
þáttum. Allt eftir því hvaða fyrir-
byggjandi og hvaða sefandi ráð eru
álitin við hæfi á hinum ýmsu menn-
ingarsvæðum heims — ef þá nokkur
slík sefandi meðui eru yfirleitt til-
tæk — er hægt að ýta undir viðeig-
andi tjáningaratferli syrgjenda eða
draga úr því, unnt að örva þau sef-
andi áhrif, sem slíkt atferli' hefur á
syrgjendur eða hamla gegn þeim
áhrifum og jafnvel afskræma þau.
1 sorg sinni kunna menn oft að
óska þess, að þeir væru dauðir, en
eru samt næstum því óumflýjan-
lega knúðir til að ráða á ný fram úr
sínum eigin málum. Þótt menn
standi andspænis dauðanum, verða
menn einnig að standa augliti til
auglitis við lífið.
Að búa menn undir sorg
og kunna að sefa hana
Það er augljóst, að viðhorf ein-
staklingsins til dauðans ræður
mjög miklu um það, hversu sterk-
um tökum sorgin nær á honum. Á
17. öld skrifar Sir Thomas Browne:
„Hinn langvarandi vani okkar að
lifa gerir okkur óhægt um að
deyja.“
Þótt sumt fólk virðist beinlínis
forðast allt, sem minnt getur á
dauðleika, tekst öðrum aftur á móti
að hafa viss dauða-stef að leiðar-
ljósi á lífsferli sínum (rithöfundur-
fínnur tómleikann
gína hið innra með
sér, er gripinn örvænt-
ingu, engist í van-
mætti sínum, finnst
hann skelfílega ein-
mana og yfírgefinn og
honum liggur við ör-
vinglun.“
inn Edgar Allan Poe er eitt af
mörgum dæmum um þetta). Hvort
einhver ákveðinn einstaklingur tek-
ur að mynda með sér eindregna
dauða-hygð eða dauða-andúð eða ei,
þá tekur sú hneigð að myndast þeg-
ar snemma á æskuárunum, og
raunar skipta þær trúarsetningar,
sem við lýði eru á viðkomandi
menningarsvæði, einnig miklu máli
í því sambandi.
Allt eftir því, hvort dauðinn sé
álitinn endalok lífsins eða upphaf
annars lífs, getur verið umtalsverð-
ur munur á þvl, hve sterkum tökum
sorgin grípur menn. í trúarkerfum
sumra menningarsvæða og trúar-
iðkunum felast aðferðir til að sefa
sorgina. í trúarkerfi hindúa, sem á
sér aldalanga hefð að baki, kann
maður, sem lifað hefur löngu lífi og
innt af hendi sínar veraldlegu
skyldur, að snúa algjörlega baki við
heiminum og hverfa til þess, sem
kallað er sanjasa. Hann kallar þá
saman fjölskyldu sína og tilkynnir,
að hann ætli að setjast í helgan
stein. Hann segir sínum nánustu,
að þeir skuli líta á sig sem dauðan
nú þegar. Því næst kveður hann
ættingjana og hverfur á brott til
staðar, sem enginn annar fær frek-
ari vitneskju um; — til klausturs
eða ashrams. Fjölskylda hans fær
aldrei neinar fréttir af honum upp
frá því og svo kann að fara, að ætt-
ingjarnir fái heldur aldrei að vita
hvenær hann gaf upp öndina í raun
og veru, og enginn syrgir hann.
I mörgum menningarsamfélögum
er gamalmenni, sem lifað hefur líf-
inu til fulls og uppfyllt allar sínar
skyldur við lífið, ekki syrgt þegar
það deyr, jafnvel þótt hann eða hún
hafi ekki snúið beinlínis baki við
hinum veraldlega heimi. Fjölskyld-
an heldur þvert á móti dauðdaga
hans eða hennar hátíðlegan með
gleðibrag, veizluhöldum og dansi,
því það er þá álitið, að hinn látni
hafi þar með útskrifazt með heiðri
og sóma úr skóla lífsins og hafi ekki
verið neinn vonarpeningur. Meðal
margra ættflokka er dauði smá-
barns heldur ekki tilefni til að
syrgja; að þeirra áliti er sá, sem
ekki hefur formlega tekið þátt í líf-
inu, heldur ekki formlega dáinn.
Frelsi undan oki lífsins
í mörgum austurlenzkum menn-
ingarsamfélögum eru hið jarðneska
líf og þessi heimur álitin tóm blekk-
ing; því er trúað, að hinn raunsanni
veruleiki sé handan þessa lífs og
þessa heims. Ættingjar séu gefnir
okkur í fyrirfram ákveðinn tíma til
þess að veita okkur hamingju og
öryggi. Þannig er fremur ýtt undir
slík viðhorf til aðskilnaðar f þeim
tilgangi að búa menn undir sorgina.
I sumum samfélögum er dauðinn
álitinn frelsun undan þungbæru oki
lífsins. Þannig finnst til dæmis
blökkumönnum í New Orleans, að
dauðinn frelsi þá frá því lílfi, sem í
þeirra augum er jafngildi þrælsævi.
Þeir syrgja því ekki, heldur fagna í
staðinn og dansa við útförina.
Táknrænn dauðdagi er enn annað
atferli í sumum menningarsamfé-
lögum, sem miðar að því að gefa
sorgina. í hinu forna og hefðbundna
gurukula-menntunarkerfi Indlands
var nemanda, sem hóf nám hjá guru
sínum eða læriföður, ætlað að gang-
ast fyrst undir táknrænan dauða.
„Þínum fyrra lífsferli og samskaras
þess lífs (áhrif) er lokið frá og með
deginum í dag. Héðan í frá byrjar
þú nýtt lílf. Þitt fyrrum sjálf er
dautt, og nýtt sjálf hefur fæðzt.“
1 Burma er sérhver fulltíða búdd-
isti skyldaður til að vistast eitt ár í
klaustri, þar sem hann dvelur án
þess að hafa hið minnsta samband
við sína nánustu og eyðir tímanum
á gjörólíkan hátt, miðað við fyrri
lífsvenjur. Barnið „deyr“ hið innra
með honum í klaustrinu, ef svo má
að orði komast, og hinn fullorðni
fæðist.
Táknrænt atferli af þessu tagi
miðar að því að draga sárasta
broddinn úr sorginni, þegar dauð-
inn vitjar einhvers náins ættingja
eða vinar.
Hinn látni lifir í
hugum syrgjendanna
Enn ein aðferðin, sem tíðkast á
sumum menningarsvæðum heims
til að milda og sefa sorgina, er að
hafa samband við látna ættingja. t
bók sinni „Ameríka og Japan —
Tvær leiðir við að syrgja“, skýrir
Joe Yamatmoto frá þvl, að þegar
náinn ættingi deyi, verði hann I
hugum Japana að forföður eða
formóður — hinn látni verði kami-
sama I sjinto-trúnni en hotokesama I
búddatrú. Sú er venjan að reisa hin-
um látna heimilisaltari með ljós-
mynd af hinum dauða I svartri um-
gjörð. Á altarið eru lagðar fórn-
argjafir eins og reykelsi, matur og
drykkjarvatn. Þegar hinn syrgjandi
sjintisti eða búddisti stendur fyrir
framan altarið og horfir á myndina,
getur hann komizt I talsamband við
hinn látna áa sinn. Kona, sem orðin
er ekkja, kann til dæmis að ræða
við hinn látna eiginmann sinn og
segja honum frá því, á hvern hátt
hún sé að ala börnin hans upp, gef-
ur honum yfirlit um þær framfarir
sem þau hafi tekið eða þær yfir-
sjónir, sem þeim hafi orðið á. Hún
kann að trúa honum fyrir hvers
kyns ákvörðunum, sem hún sé I
þann veginn að taka.
Hegðun syrgjandans bendir einn-
ig á margan hátt til þess, að hinn
látni sé álitinn vera enn á lífi með
einhverjum dularfullum hætti.
Þannig getur syrgjandi til dæmis
staðið og virt fyrir sér fullur ástúð-
ar fatnað hins látna ættingja, og
haft þá tilfinningu, að hann eða
hún sé ennþá á lífi; þessir syrgjend-
ur trúa því, að hinn látni lifi áfram,
og eru á engan hátt að gera sér upp
atferli sitt. Þetta er lausn á því
vandamáli sem Erich Lindemann
hefur lýst I sambandi við dauðsfall
— það er að segja vandkvæðunum
„við að fylla upp I hið sálræna
tómarúm".
Trúarbrögð Japana, bæði sjinto-
ismi og búddismi, veita þannig hin-
um trúuðu, sem orðið hafa fyrir
ástvinamissi, færi á að vera áfram I
sambandi við forföðurinn eða for-
móðurina, og eru hinum syrgjandi
þannig stoð I trega sínum. Þetta
fyrirkomulag hjálpar syrgjandan-
um við að aðlaga sig þeim missi,
sem hann hefur orðið fyrir. Hið
lotningarfulla viðhorf gagnvart for-
feðrunum virðist I einu og öllu vera
I fullu samræmi við hin afar sterku
bönd, sem tengja saman fjölskyld-
una hjá Japönum og eru hennar að-
alundirstaða. Þessi viðhorf hafa
haldizt að öllu leyti óskert meðal
Japana, þrátt fyrir öll áhrif af
kristnu trúboðsstarfi, sem Japanir
hafa orðið fyrir og þrátt fyrir nýja
„vestræna" tæknikunnáttu I lan(j_
inu.
Æöruleysi við
ástvinamissi
Hæfileikinn til að öðlast fróun
við harmi á að mjög miklu leyti
rætur sínar að rekja til reynslu
manna I bernsku; hið sama má
einnig segja um þann hæfileika að
geta sýnt af sér mikið æðruleysi,
þegar maður er sleginn sorg. I sam-
félögum, þar sem dauðinn er tíður