Morgunblaðið - 12.10.1983, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 12. OKTÓBER 1983
65
ADELPHl PAPERS
M MKI ONH Hl NDHED \SO f.KiHTT-OM
Nordic Security
hy Erhmt B/ol

irlitsbúnaðar og miðunartækja
sem komið hefur verið fyrir í Nor-
egi.
Mikilvægi Islands í sameigin-
legu varnarkerfi Atlantshafs-
bandalagsins er ómetanlegt en án
Noregs myndu allar áætlanir um
að verja Atlantshafið gegn sókn
sovéska hersins frá Kóla-skaga
hrynja. „Úrslit orrustunnar á Atl-
antshafi verða ráðin f Noregshafi"
sögðu yfirmenn Atlantshafs-
herstjórnar NATO við Bjöl 1981
og er þessi setning enn í fullu
gildi. Nýleg flotaæfing Sovét-
manna á hafinu milli íslands og
Noregs og norður af Islandi stað-
festir þetta en eftir mestu flotaæf-
ingu Sovétmanna á þessum slóð-
um fyrr og síðar, 1975, þegar um
220 sovésk skip voru send út á
Noregshaf ákváðu Norðmenn að
styrkja varnir sínar með því að
koma birgðum handa liðsauka frá
Bandaríkjunum og Kanada fyrir í
Noregi á friðartímum. 1975 æfðu
Sovétmenn árásir á skipalestir
með liðsauka og vistir til Norður-
Noregs. Æfingin núna var af svip-
uðum toga því að hún hófst með
för þriggja sovéskra freigáta,
fimm vöruflutningaskipa og olíu-
skips frá stað suður af Islandi
norður á milli íslands og Færeyja
inn á Noregshaf þar sem sovésk
herskip biðu skipanna. Nú hefur
verið hafist handa við gerð birgða-
stöðva í nágrenni við Niðarós,
þannig að ferðir skipa til Noregs á
hættu- eða ófriðartímum ráða
ekki úrslitum um það, hvort unnt
sé að senda liðsauka búinn bestu
tækjum þangað.
Erling Bjöl var prófessor í al-
þjóðastjórnmálum við Institut for
Statskundskap í Árósar-háskóla
frá 1963 til 1983. Hann hefur ritað
fjölda bóka meðal annars mann-
kynssögu um tímann frá 1945. Nú
er hann búsettur í Frakklandi og
hefur með höndum ritstjórn nýrr-
ar mannkynssögu sem gefin er út
af Politikens forlag í Kaupmanna-
höfn, ritaði hann sjálfur fyrsta
bindi hennar Fra Urtid til Nutid,
þá skrifar hann fasta dálka um
alþjóðamál í dagblaðið Politiken.
Ritið Nordic Security (Adelphi
Papers 181) er unnt að fá frá IISS,
23 Tavistock Street London WC2E
7NQ fyrir 2.50 pund. í Danmörku
er útgefandinn Jurist- og ökon-
omforbundets Forlag.
frá honum komin. En Steindór var
jafnan önnum kafinn við önnur
ritstörf svo ekkert varð úr. Fyrr
en svo að Anders Hansen tók
verkið á sínar herðar. Og nú hefur
fyrsta bindinu sem sagt verið
hleypt af stokkunum.
Ánders Hansen er bæði blaða-
maður og sögumaður og hefur
hvort tveggja nýst honum vel við
samning og uppsetning þessarar
bókar. Fyrirsagnir eru stórar og
greinilegar — í dagblaðastíl, og
alltaf nokkrar á síðu, textinn
hvarvetna stuttorður og gagnorð-
ur, rétt eins og maður sé með
fimmtándu aldar dagblað í hönd-
unum. Höfundur hefur flokkað
annálana eftir því hversu áreið-
anlegir þeir geta talist. Mest er
byggt á þeim sem helst er treyst.
Framhjá hinum er þó ekki gengið,
höfundur tekur einnig upp úr
þeim smákafla, en getur upprun-
ans greinilega svo lesandinn
freistist ekki til að taka furðusög-
ur fyrir heilagan sannleika. Raun-
ar standa annálaýkjur fimmtándu
aldar ekki langt frá æsifrétta-
blaðamennskunni nú á tímum svo
nútímalesandi á ekki að láta sér
allt fyrir brjósti brenna í þeim
efnum.
En auk þess sem höfundur tekur
mikið upp úr annálum og forn-
bréfum — styðst raunar við það
tvennt, um annað er naumast að
velja — ritar hann sjálfur stutta
yfirlitskafla og sagnfræðilegar
skýringar sem eru auðvitað ómiss-
andi í bók sem þessari. Yfirhöfuð
er hér á ferðinni greinagóð og
ákaflega aðgengileg íslandssaga
— með nútímasniði!
Þá má ekki gleyma myndskreyt-
ingunni sem er mikil, bæði að
vöxtum og gæðum. Hefur Haukur
Halldórsson annast það verk.
Myndir af íslenskum fyrirmönn-
um og frægðarpersónum eru eng-
ar til frá þessari öld. Eigi að síður
hefur Haukur tekið sér fyrir hend-
ur að gera andlitsmyndir af þeim
körlum og konum sem verulega
koma við sögu í ritinu — allt eftir
eigin ímyndun og innblæstri. Get-
ur því að líta hin margbreyti-
legustu svipmót í bókinni, ekki
síður en um raunverulegar sam-
tímamyndir væri að ræða. Vera
má að listamaðurinn hafi haft ein-
hverjar fyrirmyndir í huga þó
undirrituðum sé það lokuð bók. Áð
öðru leyti en því að myndin af
Margréti Danadrottningu, þeirri
sem sameinaði Norðurlönd svo ís-
land lenti varanlega undir Dan-
mörku í stað Noregs áður — minn-
ir mjög á svip og yndisþokka nú-
verandi Danadrottningar með
sama nafni. Haukur Halldórsson
hefur séð þann kost vænstan að
fyrna lítið eitt yfirbragð teikninga
sinna, ófróður kynni að ætla að
þær væru ekki nýjar af nálinni
heldur þónokkuð gamlar. Þess ber
og að geta að hann hefur stuðst
við alla fáanlega vitneskju um
tískuna á fimmtándu öld.
Myndskreytingin er því við hæfi
— í nokkurs konar annálastíl!
Anders Hansen getur í formála
margra sem liðsinntu honum eða
lögðu hönd á plóginn við gerð
þessarar bókar. Útgefandi ætlar
henni líka veglegan hlut því hún
er bæði vönduð og að frágangi og
útlitið allt með myndarbrag.
inu Liu Lin í Shansi-héraði. Þá
átti hann mörg og ítarleg samtöl
við þorpsbúa og voru þau síðar
birt í bók hans Rapport frán kin-
esisk by og kom út á sænsku 1963.
Síðan hefur Jan Myrdal sótt Liu
Lin heim mörgum sinnum og í
september 1982 kom hann þangað
í fimmta sinn. Bókin En kinesisk
landsby 20 áar efter er afrakstur
þessarar síðustu ferðar.
Eins og alkunna er hefur einn
liðurinn í aðgerðum núverandi
forvígismanna verið að bylta við
efnahagskerfi landsins, samyrkju
og samvinnubúskap hefur að
mestu verið varpað fyrir róða, ein-
staklingsframtakið leitt til önd-
vegis og langtímaefnahagsáætlan-
ir bera allar keim af breyttum
viðhorfum í uppbyggingu efna-
hagslífsins. Stéttlausa þjóðfélagið
er ekki lengur stéttlaust, þar hef-
ur bilið breikkað milli stétta stór-
lega síðan hin nýja stefna kom til
sögunnar. Þessa munar gætir
strax þegar börn hefja skóla-
göngu, dagheimilisuppbyggingu
hefur verið breytt og svo má lengi
telja.
Bók Jan Myrdals er mjög upp-
lýsandi og þar er gerð heiðarleg
tilraun til að lýsa því hvernig
breytingar valdhafanna í Peking
munu hafa áhrif á líf litla manns-
ins. Það er fróðlegt að kynna sér
viðhorf Myrdals og án efa skrifar
hann af þekkingu. Það ruglaði mig
töluvert framan af hvernig hann
ritar nöfn þekktra aðila og staða,
Mao Zedong, Beijing og svo mætti
telja. En það má auðvitað venjast
þessum rithætti og á lestri bókar-
innar er hiklaust mikið að græða.
Bakgrunnur Sjálfstæðs fólks
Bókmenntír
Erlendur Jónsson
Vésteinn Olason. SJÁLFSTÆ1T
FÓLK EFTIR HALLDÓR LAX-
NESS. 71 bls. Mál og menning.
Reykjavík, 1983.
Sjálfstætt fólk er í mörgum
skilningi mesta verk Halldórs
Laxness. Leiða má rök að því að
þar hafi list hans náð hæst að stíl
og formi. I engu öðru skáldverki
skyggnir hann svo mjög íslenskt
þjóðfélag, það er að segja eins og
það horfði við samtíð hans þegar
hann samdi verkið. Þar að auki
olli skáldverk þetta margs konar
straumhvörfum í íslenskum
bókmenntum og menningarpóli-
tík. Sjálfstætt fólk gerði Laxness
frægan og — vægast sagt um-
deildan. Enginn hafði áður gagn-
rýnt íslenska bændasamfélagið
með svipuðum hætti. Auðvitað
blandaðist flokkapólitík og mis-
munandi lífskoðanir í umræður
manna um þetta verk. Hitt olli þó
langmestum sviptingum að Lax-
ness lýsti íslensku sveitafólki á
þann hátt sem það gat alls ekki
fellt sig við. Jónas Jónsson frá
Hriflu gaf því tóninn í sínum
fræga Tímaritdómi sem hann
nefndi Fólk í tötrum. Og orð Jónas-
ar vógu þungt í sveitum landsins á
þeim árum. Nokkur lestrarfélög
úti um land samþykktu að kaupa
ekki eina einustu bók eftir höfund-
inn og stóð sú samþykkt sums
staðar fram undir það er Laxness
voru veitt Nóbelsverðlaun.
Vésteinn ólason lýsir upp bak-
grunn þessa stórverks og fer líka
nokkuð ofan í stíl þess og efni eða,
með öðrum orðum, gerir á því
sögulega og bókmenntalega út-
tekt. Hann segir meðal annars í
inngangi:
»Vera kann að einhverjum bók-
menntamanni þyki óþarflega mik-
il sagnfræði í kverinu. Mér virðist
þó gagnlegt að gera svo rækilega
grein fyrir sögulegu baksviði
verksins, af því að ég held að
Vésteinn Olason
margir unglingar viti of lítið um
sögu þjóðarinnar til að geta skilið
ýmislegt sem miklu máli skiptir í
Sjálfstæðu fólki.«
Þetta tek ég undir. Sannleikur-
inn er sá að nútímaunglingar gera
sér bæði takmarkaða og óljósa
hugmynd um sveitalífið fyrr á ár-
um. Vésteinn minnir réttilega á að
»grundvallareining samfélagsins
var bóndabærinn, og forræði
bóndans yfir heimilisfólki sínu var
ekki dregið í efa fremur en al-
mætti guðs eða dýrð kóngsins.«
Allt að seinna striði voru pólitísk
áhrif sveitanna yfirgnæfandi í
þjóðlífinu. Sveitalífið eitt þótti
heilbrigt og eðlilegt. Á þorp og
kaupstaði var hins vegar litið sem
formlausan óskapnað þar sem lítil
menning gæti þrifist utan sú sem
fólk hefði í veganesti úr sveitinni.
Þó höfundar hefðu áður tekið sér
fyrir hendur að lýsa fátækt kotbú-
skaparins hafði enginn dirfst að
halda fram að líf og starf smá-
bóndans væri ekki í sjálfu sér heil-
næmt og náttúrlegt og þjóðhags-
lega óhjákvæmilegt. Skáldin
höfðu horft á sveitalífið með aug-
um sveitamannsins sem þekkti
ekki annað og lýst því út frá því
sjónarmiði.
Nú kom Laxness og lagði á þetta
mælikvarða heimsborgarans. Auk
þess ýkti hann á þann listræna
hátt sem hlaut að vekja athygli og
kalla fram andsvör. Bjartur í
Sumarhúsum var ekki dæmigerð-
ur íslenskur bóndi. En hann
reyndist bera með sér ýmis ein-
kenni bóndans — í stækkaðri
mynd! »Það var því,« eins og Vé-
steinn orðar það,, »engin furða
þótt mörgum íslendingi brygði
illilega í brún við lestur Sjálf-
stæðs fólks.« — Hér var sjálf þjóð-
arhugsjónin lítilsvirt.
Vésteinn fer þá leið að hann
rekur fyrst æviferil Halldórs
Laxness fram að því er hann
samdi Sjálfstætt fólk, lýsir því
næst hinu þjóðfélagslega baksviði
skáldverksins með vísan til verks-
ins sjálfs og gerir að lokum grein
fyrir viðtökum þeim sem það
hlaut við útkomu, vitnar meðal
annars í umsagnir gagnrýnenda.
Allt er það prýðilega af hendi
leyst og er ritgerð þessi að mínum
dómi vel ígrunduð og tilvalin
handbók hverju ungmenni sem
ætlar að lesa Sjálfstætt fólk — og
skilja það! Það er kannski síst að
Vésteinn geri nógu greinilega skil
hinu síðast talda: viðtökunum.
Þær urðu miklu harkalegri en
málsgreinar úr samtímaritdómum
gefa til kynna. Hvort tveggja var
að Laxness gat svarað fyrir sig og
var talsvert ögrandi í greinaskrif-
um á þessum árum og almenning-
ur var líka mun dómharðari. Þar
að auki hafði Laxness á bak við sig
harðsnúna sveit stuðningsmanna
sem voru ekki neinir aukvisar á
menningarsviðinu — þvert á móti.
Og þeir voru ekki að spara lofið né
hlífa andstæðingum skáldsins.
Svo fóru leikar að lestrarfélags-
bann hér og þar sakaði höfundinn
ekki hið minnsta. Og áratuginn
eftir að Sjálfstætt fólk kom út var
ekki oftar vitnað í aðra persónu —
lífs né liðna — en Bjart í Sumar-
húsum. Fólk gerði sér meira að
segja til dundurs að benda á hina
og aðra sem hlytu að vera »fyrir-
myndin að Bjarti«.
Guðmundi
vex ásmegin
Guðmundur Rúnar Lúðvíksson
Gallabuiur
Skffan
Ég man það alltaf hvað mér
þótti lítið til laganna úr kvik-
myndinni Með allt á hreinu koma
er ég fékk plötuna í hendur. Hafði
þá ekki séð myndina. Hér hef ég
plötu með sex lögum úr kvik-
myndinni Nýtt líf, en hefi ekki séð
sjálfa myndina. Að fenginni
reynslu tel ég víst, að lögin njóti
stn ekki til fulls nema f takt við
viðeigandi atriði myndarinnar.
Guðmundur Rúnar Lúðvíksson
er vafalítið orðinn þjóðkunnur
fyrir lög sín Háseta vantar á bát
og Súrmjólk í hádeginu. Þrátt
fyrir miklar vinsældir þessara
laga fannst mér lítið í þau varið,
sem og fleiri lög Guðmundar sem
komu út á síðasta ári.
Á Gallabuxum kveður við nokk-
uð annan tón og miklu mun betri,
leyfi ég mér jafnframt að segja.
Ixigin eru öll grípandi og í sum
þeirra er talsvert spunnið. Út-
setningar Guðmundar eru snotr-
ar, nema hvað mér finnast það
mistök að láta Lovísu litlu syngja
lagið Pepsí, popp og prinspóló.
Hins vegar má vera, að þetta
komi heim og saman við myndina,
sem ég hef enn ekki séð er þetta er
ritað.
Guðmundur Rúnar hefur gott
lið sér til aðstoðar á plötunni. Má
þar nefna Björn Thoroddsen,
Pálma Gunnarsson og Björn Þór-
arinsson, auk annarra minna
þekktra. Reyndar koma þremenn-
ingarnir, ásamt Gunnari Jóns-
syni, lítt þekktum en liprum
trommara, aðeins fram á fyrri
hlið plötunnar. Ber hún af hinni
hvað hljóðfæraleik snertir.
Að ósekju hefði mátt sníða lög-
in betur að textunum eða öfugt. Á
Hljóm-
pldtur
Sigurður Sverrisson
stundum verður að teygja óþægi-
lega á orðum til að láta enda
mætast. Þetta kemur fyrir á fleiri
en einum stað. E.t.v. smáatriði
þegar á heildina er litið. Þá fer
heldur ekki á milli mála að bæði
hljóðfæraleikur og upptaka á síð-
ari hliðinni er gæðaflokki neðar
en á A-hliðinni. Hissa þegar Nemi
á í hlut.
Hvað sem öllum fortölum líður
er ekki nokkur vafi á, að sum
þessara sex laga eiga eftir að
njóta vinsælda — beinlínis sniðin
að óskum fjöldans. Best finnast
mér lögin Stefnumót (besta lag
plötunnar) og Út á dekkið, sem er
þó sáraeinfaldur rokkari. Þessi
plata sýnir ótvírætt að Guðmund-
ur Rúnar Lúðvíksson er vaxandi
lagasmiður, en söngvari er hann
ekki góður.
Bergþóra fer
á kostum
Bergþóra Arnadóttir
Afturhvarf
Þor 002
„Mér er Ijóst, að flestir aðrir
standa mér framar á söngsviðinu,
en freista þess þó að túlka mín
eigin verk á minn eigin hátt ..."
Svo farast Bergþóru m.a. orð á
bakhlið plötumslagsins. Hóg-
værðin uppmáluð syngur Berg-
þóra hvert eigið laga á fætur öðru
með tilþrifum á þessari nýjustu
plötu hennar.
Með nafninu Afturhvarf segist
Berg)>óra m.a. vilja cndurspegla
vinnubrögð plötunnar. Hér sé um
visst afturhvarf til einfaldleikans
að ræða, enda hafi aðeins verið
stuðst við svokölluð „grunnhljóð-
færi“ við upptöku plötunnar. Til
að gefa plötunni enn meira
„acoustic“-yfirbragð hefur meira
að segja öllum trommum verið
sleppt.
Bergþóra hefur á plötum sínum
valið þá leið að notast við eigin
lög, en samið þau við texta ann-
arra. í flestum tilvikum hafa
þjóðkunn skáld orðið fyrir valinu
þegar textar eru annars vegar og
þótt flestir þeirra séu komnir
undir moldu geta þau verið stolt
af lögunum hennar Bergþóru. Upp
til hópa eru þau falleg, sum bein-
línis hrífandi. Annars hefur Berg-
þóra sjálf sýnt, t.d. í laginu Einu
sinni þú, á plötunni Bergmál, að
henni ferst textagerð engu verr úr
hendi en lagasmíðar.
Auk Bergþóru bera þeir
Tryggvi Hubner og Pálmi Gunn-
arsson hitann og þungann af
hljóðfærarleiknum. Framlag
þeirra er hnökralaust og Tryggvi
sýnir á þessari plötu svo ekki
verður um villst, að honum er
fieira í lófa lagið en að leika
grjóthörð „riff“. Pálmi leikur á
kontrabassa og það að sleppa raf-
bassanum á þessari plötu kemur
til mótvægis við trommuleysið.
Auk bassatilþrifanna sem hvergi
eru eftirminnilegri en í laginu
Gigjan, syngur Pálmi lagið Aftur-
hvarf á eftirminnilegan hátt. Þá
leggja þeir Gísli Helgason og
Kolbeinn Bjarnason til flautuleik,
sem er beitt af smekkvísi í
hljóðblöndun.
Þegar Bergmál Bergþóru kom
út i fyrra fannst mér þar vera góð
plata á ferð. Afturhvarf er mjög
góð plata. Á henni er að finna
a.m.k. 3 lög, sem hljóta að vera
með því allra besta sem gert hefur
verið á þessu sviði hérlendis og
jafnvel þótt víðar væri leitað. Vil
ég þar nefna Ofstæki, Móðursorg
og Gígjuna. Það síðastnefnda vek-
ur upp sérstaka tilfinningu í
brjósti nianns.
Dikaorð: Varpaðu af þér hóg-
værðardtilunni, Ik'rgjxira. Ixig þín
sýna, að þú þarft ekki að skýla þér
á bak við neitt.