Morgunblaðið - 24.11.1983, Síða 14

62
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1983
Fyrirmyndar-
fangelsi á Fjóni
Síðan ég kom til Danmerkur í
fyrsta sinn og reyndar fyrr hef
ég tekið innilega undir orð
Gunnars Gunnarssonar, skáld-
sagnameistarans mikla, er hann
segir: „Það er ómögulegt að
kynnast Dönum án þess að fyll-
ast aðdáun og kærleika til lands
og þjóðar."
Einmitt slík kynning hefur
orðið enn heitari og bjartari við
minningarnar um Grundtvig,
frelsishetju og ljóðsnilling, sem
hafa verið rifjaðar upp á þessu
tveggja alda afmæli hans, sem
nú er nýlega liðið.
En hann má telja einn helsta
spámann Norðurlanda fyrr og
síðar, ekki síst á vegum góðs
uppeldis.
Og varla er komið til messu í
danskri kirkju án þess að upp-
götva það, að flestir sálmar, oft
fjórir af fimm í sömu messu, eru
eftir hann. Hann á því bergmál í
hverjum barmi.
Á sama tíma verðum við þó að
viðurkenna þá raunalegu stað-
reynd, að brúðkaupssálmur
hans: „Hve gott og fagurt" var
felldur brott úr síðustu útgáfu
sálmabókar íslensku kirkjunnar.
Og annar úrvalssálma hans, sem
beið í höndum biskups og presta:
„Kirkjuklukka“ fékk ekki aðgang
þar.
Því var það mér mikill fögnuð-
ur, að einn af prestum og guð-
fræðingum „rétttrúnaðarins"
hér nú, ritaði ljómandi góða af-
mælisgrein um Grundtvig 8.
sept. síðastliðinn eða á 200 ára
afmælinu hans.
Þar kemur meira að segja
fram, að Grundtvig var, þrátt
fyrir, eða kannski vegna trúar-
leitar og frjálslyndis, borið á
brýn og líklega „leystur frá emb-
ætti“, þar eð hann væri hund-
heiðinn ásatrúarmaður á sínum
tíma. En þar var auðvitað rétt-
trúnaður þátímans að verki.
Þegar „allt var að vakna við
vonsælan glaum og vorbylgjur
tímans á djúpi.“
Það var nú samt ekki um
þennan söngvasvan dönsku
kirkjunnar sem þessi orð áttu að
fjalla, eins og fyrirsögnin ber
með sér. Samt má telja áhrif
hans stórkostleg, einkum sem
brautryðjanda í uppeldi og
mennt æsku og ungmenna ásamt
frelsisþrá og fornmenntadýrkun.
Miskunnsemi hans og mildi, víð-
sýni hans og lotningu fyrir Jesú
og kenningum hans má einnig
telja jarðveg danskrar menning-
ar á ýmsan hátt, allt frá æðstu
listum á vegum leikhúsa og
sönghalla, til þess fordómaleysis
og skilnings á djúpum manns-
sálna í ástum og skáldskap, sem
einkennir danska þjóðmenningu.
Og auðvitað er þar ekki síst sú
samúð og mannúð, sem er til
fyrirmyndar allri veröld í mál-
efnum og meðferð hinna
minnstu bræðra, hinna ógæfu-
sömu barna samfélags, sem
nefnast einu nafni fangar og
afbrotamenn.
Þau málefni hef ég reynt að
kynna mér, næstum hvert sinn,
er leiðin liggur til Danmerkur.
Og er nú sannfærður um, að
hvergi birtist skilningur þjóða á
miskunnarboðskap kristninnar
betur en þar. Og vart mun nokk-
urt samfélag kristinna þjóða
standa Dönum framar á því
sviði.
Það fangelsi, sem hér átti að
vekja athygli á, er ríkisfangelsið
— Statsfængslet i Ringe á Fjóni.
Það tók til starfa fyrir nær ára-
tug og hefur nú þegar vakið at-
hygli víða um heim. Til dæmis
má nefna að forseti Hæstaréttar
Bandaríkjanna, Warren Burger,
hefur nýlega horft á sjónvarps-
mynd af starfsháttum þar, og
varð svo hrifinn, að nú óskar
hann eftir að mega kynna sér
það sem best af sjón og raun.
Þessi fangastöð í Ringe hefur
nú nálægt 80 vistmenn. Þar af
eru 17 konur. Þess má þá fyrst
geta, að konur og karlar búa þar
hlið við hlið á sama gangi, eftir
atvikum. Geta meira að segja
litið inn hvort hjá öðru án íhlut-
unar starfsfólks. Hafa leyfi til
sambúðar með 230 danskar
krónur í laun á viku til heimilis-
ins. Þau geta þá keypt í matinn í
matarverslun fangelsisins.
Matreiðsluna verða þau sjálf að
annast, og fá ekki meiri peninga
til þess. Fangelsið hefur sameig-
inleg eldhús til sinna afnota.
Tilgangurinn með þessu og
ýmsu öðru, sem þarna fer fram,
er að þroska ábyrgðarkennd
vistfólksins og æfa það í því að
takast á við kröfur hins daglega
lífs samfélagsins í framtíðinni
að fengnu frelsi.
Þarna hefur sannarlega verið
brotið í blað og bryddað upp á
mörgu áður óþekktu í kerfi því,
sem ríkt hefur og ríkir enn víð-
ast hvar á þessum vettvangi
mannlífs.
Mismunandi starfshópum hef-
ur verið blandað saman í eitt til
framkvæmda.
Síðan hefur einhver verð val-
inn verkstjóri og látinn bera
ábyrgð á hópnum. Allt til að
þroska hugsun, handleiöslu og
ábyrgöarkennd. Ennfremur
keppa sérstakir starfshópar.
Árangurinn verður sá, að
miklu meiri framkvæmdir og
betri afkoma verður í Ringe en á
hliðstæðum stofnunum öðrum,
þó að fleiri vistmenn séu þar á
hvern gæslumann en annars
staðar, að sögn Níelsar Ander-
sens yfirfangavarðar.
Fólki af báðum kynjum, sem
sagt körlum og konum, finnst
eðlilegt að afplána dóma á sama
stað og þarna kemur í ljós, þótt
stundum gefi á bátinn og sam-
búð sé ekki ávallt sem skyldi, að
félagsandi allur er hlýlegri og
eðlilegri, þegar konur eru með í
hópnum.
Einnig kemur fyrir að ástir
takast með sumum á hugþekkan
hátt, að minnsta kosti meðan á
afplánun stendur.
í fyrstu var ekki gert ráð fyrir
að vistmenn störfuðu utan fang-
elsisins, heldur einungis á verk-
stæðum þess.
Síðari ár hafa vistmenn í
Ringe tekið þátt í verkefnum
utan fangelsisins.
Þá eru það sérstaklega þeir,
sem dvelja stuttan tíma, sem
veljast annars staðar til starfa.
í fyrstu var vinnuflokkur
sendur til að endurbyggja hall-
armylluna í Nyborg og breyta
henni í áhorfendasal í leikhúsi.
Nú er unnið að smíði 40 feta
trébáts í bátaskýli við Svend-
borgarhöfn. Og samtímis vinnur
annar flokkur að viðgerð á göml-
um herskála á herragarðinum
Holsteinshúsi.
Fangelsið í Ringe gerir til-
raunir með ýmiss konar aðferðir
viðvíkjandi agabrotum og
slæmri hegðun.
Þar er samt nokkuð notast við
innilokanir í færri eða fleiri
daga.
Sem dæmi má nefna, að ungur
maður var látinn dúsa sjö sól-
arhringa í einmenningsklefa
fyrir að pissa inn í eldhússkáp-
inn, til að sýna fyrirlitningu sína
á fangavistinni!
Fáir ímynda sér auðvitað, að
hægt sé að bæta nokkuð með
innilokun og refsivist.
En í Ringe hefur reynslan
sannað, þrátt fyrir allt, að tak-
ast má að draga úr auknu hatri
til samfélagsins með persónu-
legri aðstöðu og mannúð, hverj-
um einstökum til handa, þrátt
fyrir dvöl í fangelsi, eða meðan
hún stendur yfir. En það er ein-
mitt þetta frjálslyndi og for-
dómaleysi, sem einkennir hina
dönsku þjóð. Það er sem sagt
hinn lifandi kristindómur í sam-
félaginu og kærleikur einstakl-
ingsins, sem andans jöfrar líkt
og sálmaskáldið Frederik
Grundtvig hafa sáð, þrátt fyrir
allt, sem jafnvel þeim kann að
sjást yfir. Þannig verða til þau
mannréttindi, sem leiða til hinn-
ar æðstu menningar, þar sem
frelsi, friöur og miskunn mynda
hásætiskransinn.
En einmitt þannig þarf íslensk
menning að stefna og þróast í
málefnum hinna minnstu ekki
síst svonefndra afbrotamanna
og þeirra kjara og endurhæf-
ingar, sem þeim er búin við
barm þess samfélags, sem þeir
tilheyra.
Þar mun einmitt eitt slíkt
betrunarhæli bera af nú þegar
meðal menningarþjóða, ef vel er
athugað. Það er Kvíabryggja við
Grundarfjörð.
Þetta danska fyrirmyndar-
hæli, sem hér er minnst á, gæti
samt bent fram til þess, sem
helst er vant á Kvíabryggju. En
það er aðstaða til náms, vinnu,
um leið og umgengni við það
samfélag, sem bíður á brautum
frelsis og framtíðar.
Megi Island verða ljós á veg-
um fangavistar í veröld allri svo
að fjarlægar þjóðir sæki hingað
hugsjónir frelsis, og aðstoð til
sannrar betrunar þeim bág-
stöddu, sem villst hafa af vegi
heilla og dáða.
Rvík, 25. sept. 1983.
Orgel Fríkirkj-
unnar í Reykjavík
Pavel Smíd fríkirkjuorganisti og Violetta, kona hans.
— eftir dr. Orthulf
Prunner
Eitt af því fyrsta, sem útlend-
ingur kemur auga á, er hann
heimsækir ísland (að frátöldu
vondu veðri og augljósri náttúru-
fegurð) er það, að á íslandi eru
nær engin tré. Sé komumaður líka
organisti (eins og ég), stendur
hann einnig frammi fyrir þeirri
óþægilegu staðreynd, að á íslandi
eru nær engin orgel.
Rétt er að geta þess, til þess að
hreyfa aðeins við þjóðarstolti ís-
lendinga, að Færeyingar eiga
fjöldann allan af frábærum orgel-
um.
Óþreyjufullur gengur vinur
orgelsins frá einni kirkju til ann-
arrar í þögulli von þess að rekast á
eitt fallegt hljóðfæri. Á einni
slíkri ferð kom ég í Fríkirkjuna í
Reykjavík, þessa stórfallegu
kirkju við Tjörnina, því að ég
hafði heyrt, að þar væri áhugavert
hljóðfæri að finna. Það reyndist
rétt, því að hljóðfæri þetta, orgel
Fríkirkjunnar í Reykjavík, er ein-
asta orgelið á landinu, sem byggt
er í síðrómantískum stíl og á einn-
ig uppruna sinn að rekja til þess
tíma.
Orgel Fríkirkjunnar var smíðað
árið 1926 og er í raun sögulegt
hljóðfæri. Fyrirtækið „Sauer" í
Þýskalandi, sem smíðaði orgelið,
Dr. Orthulf Prunner
þótti besta orgelverkstæði síns
tíma.
Því miður er orgelið nú í mjög
vondu ásigkomulagi og erfitt að
ímynda sér, að hægt sé að spila á
það, svo vel fari. Þó hélt enginn
annar en dr. Páll ísólfsson þarna
marga tónleika á sínum yngri ár-
um og var mörg ár organisti Frí-
kirkjunnar. Var hljóðfærið byggt
eftir tilsögn hans, enda var dr.
Páll nemandi Karls Straubes og
undir áhrifum hins gamla, róm-
antíska orgels Tómasarkirkjunnar
í Leipzig. Bróðir Páls, Sigurður ís-
ólfsson, var síðan organisti í Frí-
kirkjunni rúma hálfa öld, við mjög
góðan orðstír. Nú er tekinn við
organistastarfi þar ungur, tékkn-
eskur organleikari, Pavel Smíd,
mjög hæfur í sinni grein, en kona
hans, Víoletta Smídóva, er einnig
hámenntaður organisti.
í kringum 1920 varð mikil
breyting og straumhvörf í sögu
orgelsmíða, og átti Albert
Schweitzer drjúgan þátt í þeim.
Þetta leiddi til þess, að byrjað var
á ný a smíða orgel í barok-stíll,
enda viðurkenndu menn nú, að
barokmenning orgelsmíða hefði
staðið á mjög háu stigi. Þegar tek-
ið er mið af því, sem vitað er nú á
dögum um orgelbyggingalist,
verður að viðurkennast, að róm-
antísku orgelin hafa vissa galla.
Þeir eru einkum fólgnir í því, ap
pnevmatíski strúktúrinn (loft-
blásturs-kerfi orgelsins) svarar of
seint, auk þess sem stærðarhlut-
föll pípanna hafa þau áhrif, að
tónarnir verða ekki vel aðgrein-
anlegir í polýfónískri (fjölradda)
tónlist. Hómófónísk (samradda)
hljómlist skilar sér hins vegar
einkar vel í slíku orgeli, alveg í
samræmi við smekk þess tíma,
þegar það var smíðað.
Hvert gamalt hljóðfæri kennir
okkur margt um músík og músík-
smekk síns tíma. Það hjálpar
okkur að skilja betur það tímabil,
fólkið, sem þá var uppi og um leið
okkur sjálf.
Þess vegna er lofsvert það fram-
tak Fríkirkjusafnaðarins að reyna
að koma hljóðfærinu í uppruna-
legt horf og viðunandi ástand.
Með safnaðarformanninn,
Ragnar Bernburg, fríkirkjuorgan-
istann Pavel Smíd og fríkirkju-
prestinn Gunnar Björnsson í far-
arbroddi, má örugglega vænta
góðs árangurs. Er þá aðeins eftir
að óska þess, að verðugur orgel-
smiður fáist til verksins og það,
sem ekki er minna um vert, nægi-
legt fjármagn til hinnar dýru við-
gerðar.
Orthulí Prunner er doktor í
stærdfrædi, og kennir við Hískóla
íslands, auk þess sent hann er
organisti við Háteigskirkju í
Reykjavík.