Morgunblaðið - 24.11.1983, Blaðsíða 16

64 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1983
í jóreyk og sveitasælu
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
GÖNGIJR OG RÉTTIR I. 405 bls.
Bragi Sigurjónsson bjó til pr.
Skjaldborg. Akureyri, 1983.
Fá rit, sem komu hér fyrir al-
mennings sjónir á fimmta ára-
tugnum, vöktu ljúfari kenndir í
brjósti en Göngur og réttir sem
komu út í fimm stórum bindum á
árunum 1948—’53, og hélt margt
til þess. Fjöldi þéttbýlisbúa var þá
tiltölulega nýfluttur úr sveitinni á
mölina. Margir þeirra höfðu alist
upp í sveit og átt heima þar fram
yfir tvítugt og síðan kvatt heima-
haga með söknuði. í meðvitund
þeirra bar rit þetta með sér ilm
frá liðnum dögum. En einnig hin-
ir, sem heima sátu í sveitinni, áttu
líka sínar sælu minningar um
göngur og réttir sem verið höfðu
um langan aldur helsta tilbreyting
og skemmtun ungra sem gamalla í
öllum landsins héruðum. Fólk
hreyfði sig svo lítið og naut svo
takmarkaðra samvista hvert við
annað að göngurnar voru hrein
skemmtun í augum ungra — og
jafnvel fullorðinna — þó svo að
þær væru farnar af nauðsyn og
þeim gæti fylgt bæði erfiði og
vosbúð. Þá má nefna að áratugina
áður en þættirnir í riti þessu voru
saman teknir hafði veðrátta á
landi hér verið með því allra besta
sem um getur í gervallri íslands-
sögunni svo göngur höfðu oft verið
farnar í sumarveðri og sólskini og
afréttirnir skartað sínu fegursta
fyrir augum gangnamanna. Marg-
ur átti því í bókstaflegasta skiln-
ingi orðanna bjartar endurminn-
ingar úr göngunum. Og réttardag-
urinn, þegar menn og skepnur
skiluðu sér aftur til byggða, varð
— þegar vel áraði og vel viðraði —
að sannkallaðri stórhátíð þar sem
öll sveitin koma saman, allt frá
hinum yngsta til hins elsta, konur
og karlar, og flestir undu við glað-
værð auk þess sem fjáreigendur
fögnuðu viðgangi bústofnsins.
Þegar Bragi Sigurjónsson tók að
viða að sér efni í þetta mikla rit
þótti ekki lengur við hæfi að fylla
skáldverk með rósrauðri sveita-
rómantík, það var liðin tíð, en
mannraunasögur og sannsögu-
legar minningar úr sveitinni voru
á hinn bóginn að ryðja sér til
rúms í bókaútgáfunni og áttu
ærnu gengi að fagna næstu ára-
tugina — og eiga að sumu leyti
enn. Ég held ég hafi lesið allt
þetta mikla ritsafn nýútkomið. Og
hafði skemmtun af eins og fleiri.
Auk sveitarómantíkurinnar í
Göngum og réttum, sem mörgum
yljaði, var þetta auðvitað fræðirit.
Þarna var heilmikil landlýsing
saman dregin. Og þjóðfræðigildi
hafði þetta auðvitað geysimikið.
Þarna mátti fræðast um svo
margt fleira en beinlínis það efni
sem ritið kenndi sig við: landslag,
ferðabúnað, matarvenjur,
skemmtanir, málfar, almenna
þjóðhætti — svo fátt eitt sé nefnt.
Hins minnist ég einnig frá þess-
um fyrra lestri að mér þótti ritið
gloppótt og víða hallast á um vægi
frásagna og lýsinga. Sumum af-
réttum og göngum var svo gerla
Bragi Sigurjónsson
lýst að á betra varð naumast kos-
ið. Annars staðar var farið yfir á
hundavaði — nánast til mála-
mynda. Þegar ritið fer nú af stað
öðru sinni undir ritstjórn sama
manns og áður tel ég sjálfsagt að
úr því verði bætt. Að vísu lýsir
hann því yfir í formála að ritið
verði að mestu leyti endurprentað
og verulegar breytingar séu ekki
fyrirhugaðar. En þá ber að hafa í
huga að hér er um undirstöðurit
að ræða. Annað slíkt verður aldrei
saman tekið, að minnsta kosti ekki
með sama heimildamagn og gildi á
bak við sig. Göngur með gamla
laginu eru vafalaust úr sögunni,
að minnsta kosti víðast hvar. All-
tént er vafasamt að þær veki sömu
kenndir og fyrrum — nú á bíla- og
þotuöld! Hins vegar er enn lifandi
fjöldi manna sem muna tímana
tvenna og eru nógu kunnugir
hvoru tveggja: landsháttum og ör-
nefnum til að geta lýst gömlu
göngunum skýrt og skilmerkilega.
En þeir verða farnir á undan
næstu útgáfu því svona lagað rit
verður varla endurprentað oftar
en á þrjátíu ára fresti. Þegar það
verður gefið út næst verður runn-
in upp ný öld. Og hver veit hversu
margir hafa þá áhuga á löngu lið-
inni sveitasælu?
Umsjónarmaður útgáfunnar
segist munu fjölga myndum og
uppdráttum. Það er út af fyrir sig
gott. Einnig mætti að skaðlausu
sleppa nokkrum myndum úr
gömlu útgáfunni. Ljósmyndun —
svo og prentun misjafnlega góðra
mynda— var ekki á marga fiska
fyrir þrjátíu, fjörtíu árum. Og
ljósmynd er ekki bókarprýði nema
hún sé skýr. Sem dæmi um heldur
veigalitla mynd í þessu bindi nefni
ég mynd af Breiðamerkurfjalli á
bls. 116 — grámygluleg lands-
lagsmynd, ein af mörgum. Fjöllin
hafa varla breyst svo mikið á
fjörtíu árum að ekki megi notast
við nýrri og skýrari myndir af
þeim nú.
Örugglega fagna margir þessari
nýju útgáfu Gangna og rétta.
Einokun og stöðnun
Gísli Gunnarsson: MONOPOLY
TRADE AND ECONOMIC STAGN-
ATION. 190 bls. Útg. Ekonomisk-
historiska föreningen. Lund. 1983.
Gísli Gunnarsson hefur lag á að
einfalda hluti sem eru í eðli sínu
flóknir en það er vægast sagt
sjaldgæft nú á tímum. Bók hans,
Einokunarverslun og efnahags-
stöðnun, er meiri en blaðsíðutalið
gefur til kynna því hún er þétt-
prentuð og letur smátt. Þar er því
enginn smáræðis fróðleikur sam-
an dreginn. Eins og vænta má eru
þar bæði talnadálkar og línurit,
öðru vísi verða viðskipti naumast
skýrð né skilgreind. Hvort tveggja
er þó í hófi, mest er þetta saga —
saga einokunarverslunarinnar,
drungalegasta kapítulans í ís-
landssögunni, segja sumir. Þá
sögu rekur Gísli skýrt og skil-
merkilega, og sundurgreinir og
gegnlýsir býsna ljóslega þetta
margþætta viðfangsefni eins og
fyrr segir.
Sérhver sæmilega upplýstur ís-
lendingur veit hvað vélt er um
þegar nefnd er einokun, veit hvaða
afleiðingar hún hafði fyrir vesæla,
einangraða og fullkomlega varn-
arlausa þjóð. Við sjáum fyrir
okkur snauða bændur, dreissuga
kaupmenn og maðkað mjöl. Það er
sú mynd sem íslandssagan hefur
innrætt okkur. Og víst er hún í
flestum greinum sönn. Hins vegar
hættir okkur til að lfta svo á að
einokuninni hafi vcrið þröngvað
upp á íslendinga, þjóðin hafi allar
götur þolað hana nauðug. Gísli
Gunnarsson skoðar þetta ekki
gegnum rómantísk gleraugu
sjálfstæðisbaráttunnar heldur
virðir hann fyrirbærið út frá sjón-
arhóli síns tíma. Og þá kemur á
daginn að einokunin var ekki
óhapp og slys heldur partur af
pólitík síns tíma. íslenskir emb-
ættismenn voru henni því ekki svo
fráhverfir, allir saman, sem ætla
mætti af sögum þeim sem sagðar
eru af viðskiptum Skúla fógeta og
danskra kaupmanna. Það var
meðal annars verkefni sagnfræð-
ingsins að greina þjóðsögurnar frá
sagnfræðinni, meta og virða hlut-
ina eins og þeir blöstu við á hverj-
um tíma. Og það hefur honum að
mínum dómi tekist vel.
Gísli Gunnarsson bendir á þann
stórmikla ábata sem Kaupmanna-
Gísli GunnarSvSon
höfn hafði af íslandsversluninni
og íslandssiglingum, einkum
framan af. Hann minnir líka á að
sennilega hefði einokuninni verið
létt af okkur fyrr en raun varð á ef
íslenskir embættismenn hefðu
lagt á það áherslu. Kaupmenn
græddu að sjálfsögðu, ella hefðu
þeir ekki sóst eftir viðskiptunum.
Þó komu tímabil sem þeir töpuðu.
Einokunarsinnar óttuðust að með
verslunarfrelsi færi allt úr bönd-
unum!
Einokunarverslunin var þung í
vöfum eins og allt sem þróast und-
ir einveldi. Því voru íslensk mat-
væli flutt út í stórum stíl í Móðu-
harðindunum — þrátt fyrir bjarg-
arskortinn hér heima! Þannig var
kerfið, í eðli sínu ómennskt, til-
finningalaust og stirt.
Gísli Gunnarsson hefur að
miklu leyti unnið þetta verk er-
lendis. Það er kannski meðal ann-
ars vegna langdvalar á Norður-
löndum að hann horfir út yfir efn-
ið af nokkuð háum kögunarhóli og
hefur jafnan hliðsjón af ástandi
mála í Skandinavíu og Evrópu á
hverjum tíma. En þar skiptist á
stríð og friður, hagsæld og kreppa
eins og gengur og hafði stórmikil
áhrif á ástandið i Danmörku og
þar með á skipti Dana og íslend-
Krossinn og sprengjan
Björn Bjarnason
í umræðum um stríð og frið
hefur undanfarið verið látið í
veðri vaka að kirkjunnar menn á
Vesturlöndum séu upp til hópa
andvígir því að varnir vestrænna
ríkja séu efldar í samræmi við þá
kenningu að einungis með öflug-
um viðbúnaði sé unnt að halda
hugsanlegum árásaraðila í skefj-
um. Hér á landi hefur það meira
að segja gerst að prestar á Vest-
fjörðum hafa ályktað gegn hug-
myndum um að ratsjárstöð sé
endurreist þar um slóðir til að
auka eftirlit með ferðum sov-
éskra flugvéla í nágrenni lands-
ins. Dr. Gunnar Kristjánsson, sá
íslenskra presta sem einna mest
hefur rætt um einstaka þætti
vígbúnaðarmála síðustu misseri,
sagði í nýlegri ræðu á ráðstefnu
samtakanna Líf og land, að
heimsfriðnum stafaði nú orðið
hætta af ógnarjafnvæginu, það
er að segja hinu gagnkvæma fæl-
ingarkerfi sem hefur myndast
vegna kjarnorkuvopnanna. Það
er prestum í mörgum vestrænum
löndum þyrnir í augum, að frið-
urinn skuli styðjast við kjarna-
odda, hugsanlegum árásaraðila
sé haldið niðri með því að hóta
honum gagnárás með kjarnorku-
vopnum láti hann til skarar
skríða.
Hinn 8. nóvember síðastliðinn
var birt yfirlýsing frá ráðstefnu
kaþólskra biskupa í Frakklandi
þar sem fram kemur það álit að
fælingarmáttur kjarnorkuvopna
sé mikilvægur í þágu friðar.
Biskuparnir lýsa að sjálfsögðu
andúð á stríði en þeir eru einnig
á móti því að látið sé undan hót-
unum árásargjarns andstæðings.
„Þess vegna," segja frönsku bisk-
uparnir „er réttmætt að þjóðir
búist til varnar til að fæla and-
stæðinga sína frá hættulegum
áformum þeirra, jafnvel með því
að hóta þeim með kjarnorku-
vopnum." ,
Þetta sjónarmið að eignarhald
á kjarnorkuvopnum sé réttlæt-
anlegt og jafnvel hótun um beit-
ingu vopnanna ef fælingarkerfið
brotnar niður er rækilega rök-
rætt frá siðferðilegum og guð-
fræðilegum sjónarhóli í bókinni
The Cross and the Bomb, Christi-
an Ethics and the Nuclear Deb-
ate — Krossinn og sprengjan,
kristin siðfræði og kjarnorku-
umræðan — sem nýlega var gef-
in út í Bretlandi. Þar rita átta
höfundar um þetta brennandi
umræðuefni undir ritstjórn dr.
Francis Bridger, kennara í fé-
lagslegri guðfræði og siðfræði
við St. John’s College í Notting-
ham. Flestir höfundanna eru há-
skólakennarar en í hópi þeirra
eru einnig Graham Leonard,
biskup í London, og Sir Hugh Be-
ach, hershöfðingi. Meginefni
bókarinnar er siðfræðilegur og
guðfræðilegur rökstuðningur
fyrir því að það stangist ekki á
við kristilega siðfræði að vilja
standa traustan vörð um varnir
Vesturlanda og vera því fylgj-
"Ihe
CT CROSS
4 ANDTHE
^ BONB
Pro*Htbr L
andi að stuðst sé við fælingar-
mátt kjarnorkuvopna eins og
málum er nú háttað. Útgáfu bók-
arinnar má rekja til þess að
starfshópur innan ensku kirkj-
unnar gaf á sínum tíma út bók-
ina The Church and the Bomb —
Kirkjan og sprengjan — þar sem
einhliða afvopnun Vesturlanda
er rökstudd.
Fyrir þann sem er vanur því að
hlusta á eða lesa herfræðilegar
og pólitískar rökræður um stríð
og frið er í senn forvitnilegt og
ánægjulegt að kynnast kristi-
legum og siðfræðilegum viðhorf-
um til þessara mála eins og þau
eru kynnt í þessari bók. Er ekki
nokkur vafi á því að þau grund-
vallarrök sem þarna eru reifuð
eru að mörgu leyti auðskiljan-
legri fyrir Islendinga en mat á
flóknum vopnakerfum.
Keith Ward, prófessor, rök-
styður nauðsyn þess að menn
verði að vera undir það búnir að
vinna illvirki til að koma í veg
fyrir að eitthvað verra sé gert
með þessu dæmi: „Maður gengur
af göflunum með vélbyssu í stór-
markaði og eina leiðin til að
koma í veg fyrir að hann drepi
alla sem hann nær til er að
skjóta hann, ef þú hefðir byssu,
hvað myndir þú gera? Mér virð-
ist ljóst að það ætti að skjóta
manninn. Þar með væru settar
skorður við meiri harmleik, kvöl-
um og dauða. Þar með væru sak-
lausir verndaðir og árásar-
grimmdin bæld niður. Með því að
drepa einn mann frem ég minna
ranglæti en með því að leyfa
árásarmanninum að drepa