Morgunblaðið - 06.12.1983, Page 22

70
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. DESEMBER 1983
Hundrað ár frá stofiiun
Framfarafélags Seltirninga
Gamli Mýrarhúsaskólinn, byggöur 1906, sem nú hýsir bæjarskrifstofurnar og póststofuna.
Eftir Heimi
Þorieifsson
Hinn 6. desember 1883 komu 28
Seltirningar saman til þess að
stofna félag í þeim tilgangi „að
æfa menn í ræðuhaldi", eins og
segir í fundargerð. Félag þetta,
Framfarafélag Seltirninga, átti
eftir að starfa í 60 ár, en lestrarfé-
lag, sem stofnað var innan þess,
varð vísir að bókasafni því sem nú
er starfrækt á Seltjarnarnesi.
Stofnfundur Framfarafélagsins
var haldinn í nýreistu barnaskóla-
húsi Seltirninga, en það var gert
af steini og tekið formlega í notk-
un í janúar 1883. Má gera ráð
fyrir, að þessi nýreista bygging
hafi orðið mönnum hvatning til
átaks í félagsmálum, enda átti
nær öll starfsemi félagsins eftir
að fara fram þar. Fyrstu félagar
Framfarafélagsins voru einkum
útvegsbændur og skipstjórar á
Seltjarnarnesi, og því bar ákaf-
lega mikið á umræðu um sjávar-
útvegsmál fyrstu tvo áratugina,
sem félagið starfaði. Félagslífið
mótaðist líka af lífsháttum
Nesbúa á þessum árum, en þeim
gafst helzt tími til félagsstarfa
milli vertíða. Fundir voru haldnir
á tímabilinu október til febrúar
eða frá því að haustvertíð lauk og
fram að vetrarvertíð, sem hófst í
marzbyrjun.
Umræður um útvegsmál
Þegar Framfarafélagið var
stofnað, voru Seltirningar að
hefja útgerð þilskipa og voru
bjartsýnir á, að þau mundu verða
skip framtíðarinnar. Einn ræðu-
manna í félaginu sagði t.d. árið
1884, „að í því byggðarlagi, sem
nokkur þiljuskip væru til, mundi
seint koma hallæri“. Fyrsti for-
maður félagsins, Jón Jónsson í
Melshúsum, tók undir þetta og
sagðist „af lítilli reynslu“ vita, að
þilskip væru „arðberandi eign“.
Hann hvatti menn til samstöðu
um að eignast þilskip til dæmis
„með agxíum". En Seltirningar
ræddu líka um útgerð opinna
skipa, en þeir áttu um þessar
mundir 40 sexæringa og 9 áttær-
inga. Þeim var illa við þær höml-
ur, sem settar voru á notkun
þorskaneta og línu á opnum skip-
um í Faxaflóa og ræddu þau mál
oft í félagi sínu. Þar lögðu þeir á
ráð um að fá breytt fiskveiðisam-
þykktum við Faxaflóa, en varð
raunar lítið ágengt í þeim efnum.
Þeir ræddu einnig um beitu, lifr-
arbræðslu, vitann á Valhúsinu og
margt fleira, er að sjósókn laut.
Lestrarfélag stofnað
Framfarafélag Seltirninga
hafði aðeins starfað í tæpt ár, þeg-
ar raddir heyrðust um það, að fé-
lagsmenn þyrftu á bókakosti að
halda til þess að geta rætt af
þekkingu um hin ýmsu mál, sem á
góma bar á fundum. í október
1884 sagði einn ræðumaðurinn, að
það væri rétt að koma upp lestrar-
félagi, t.d. til þess að eignast Al-
þingistíðindi; „það æfði menn í að
tala líka, þegar þeir heyrðu ræður
eftir töluga þingmenn". Lestrarfé-
lagsmálinu var hrint í fram-
kvæmd haustið 1885, og voru
fyrstu lög Lestrarfélags Seltirn-
inga samþykkt 31. október 1885. í
þeim sagði, að allt að 30 kr. úr
félagssjóði skyldi varið til bók-
akaupa. Þá skyldu félagsmenn
lána bækur, er þeir ættu sjálfir, og
svo útsjónarsamir voru Seltirn-
ingar árið 1885, að þeir settu í
fyrstu lög lestrarfélags síns, að
skipuð skyldi fimm manna nefnd
til þess að fá lánaðar bækur í
Landsbókasafni og skyldu þær síð-
Sigurður Jónsson. Formaður
1934—1943.
an lánaðar öðrum félagsmönnum
til lesturs. Ekki mun þó þessi hag-
sýni hafa enzt lengi, því að skaða-
bætur fyrir skemmdar bækur úr
Landsbókasafni þóttu of miklar.
Fyrsti fundur Framfarafélags-
ins, þar sem menn gátu notið bók-
lesturs, var 21. nóvember 1885.
Var þá lesið í tvær stundir — frá
sex til átta — og síðan hófst
venjulegur málfundur. Sérstakur
bókavörður, Þórarinn Arnórsson
skipstjóri, hafði þá verið kosinn úr
hópi félagsmanna, og bækurnar
voru geymdar í skólastofunni.
Fyrstu umræður, sem skráðar eru
um einstök bókakaup, fóru fram í
nóvember 1887. Þá var fellt að
kaupa Egils sögu Skallagrímsson-
ar, af því að fundarmenn álitu, að
hún væri „flestum kunn“. Árið eft-
ir ákváðu félagsmenn að taka 200
kr. lán til bókakaupa og lofuðu all-
ir að ganga í ábyrgð. Ekki fékkst
þó nema 150 kr. lán og með 4%
vöxtum. Af þessu má ráða, að
áfram var haldið við að stækka
safnið og ekki fór mikið fyrir
opinberum styrkjum á þeim árum,
því að landshöfðingi synjaði félag-
inu um styrk 1890 og ekki vildu
félagsmenn þá leita til hrepps-
nefndar. Árið 1895 var safnið orð-
ið það stórt, að rétt þótti að veita
öðrum hreppsbúum en félögum
Framfarafélagsins aðgang að því.
Skyldu menn greiða 45 aura á
mánuði fyrir afnotin. Með þessari
ráðstöfun var safnið orðið al-
menningsbókasafn.
Jón Jónsson, skipstjóri. Formaður
1883 og 1886—1888.
Um aldamótin varð nokkurt hlé
á starfsemi Framfarafélagsins, en
lífseigasta grein þess reyndist
vera lestrarfélagið, og var Fram-
farafélagið endurreist 21. janúar
1903 undir nafninu Lestrarfélag
Seltirninga. Að endurreisninni
stóðu 38 Seltirningar og voru 4
konur í þeim hópi. Rann nú upp
blómaskeið í félaginu, sem bezt
kom fram í því, að það greiddi nær
2/5 af kostnaði við byggingu nýs
Mýrarhúsaskóla, sem tekinn var í
notkun haustið 1906. Þar fékk
Framfarafélagið (nafninu var aft-
ur breytt í Framfarafélag 26.
janúar 1907) eitt herbergi á efri
hæð fyrir bókasafn sitt og afnot af
sal til samkomuhalds. Hélt bóka-
safnið nú mjög áfram að stækka
og segir Þorsteinn G. Sigurðsson
kennari og bókavörður árið 1917,
að það sé „eitt hið mesta hér á
landi í sinni röð“. Þessi ummæli
eru í grein, sem Þorsteinn skrifaði
í Skólann, handskrifað blað Fram-
faraféiagsins, sem út kom á þess-
um árum. Hann bætir því við, að í
safninu sé „flestar góðar bækur,
sem til eru á íslenzkri tungu", en á
hinn bóginn séu þar einnig
„ósköpin öll af andlegu léttmeti
eftir einlæga útlenda blaðrara og
bullara". Sem dæmi um þá nefnir
Þorsteinn „sorphöfunda" eins og
Cylvanus Cobb og Charles Gar-
vice, en þeir hafa lengi notið vin-
sælda á landi hér.
Árið 1921 voru bækur Fram-
farafélagsins orðnar 1700 og veitti
Guðmundur Ólafsson í Nýjabæ.
Formaður 1892, 1894—1895, 1897,
1899.
ekki af, því að útlánum fór fjölg-
andi, m.a. vegna fjölgunar fólks í
Viðey, en þar var risið upp þorp
innan hreppsins. í skýrslu Sigurð-
ar Jónssonar skólastjóra og bóka-
varðar fyrir árið 1924 kemur fram,
að útlán voru 923 og var mest lán-
að af útlendum skáldsögum, eða
250. Útlán á íslenzkum skáldsög-
um voru 200, fræðibókum 78 og af
ljóðum 71 bók. Við félagsslit í
Framfarafélaginu árið 1943 átti
safnið um 2500 bindi bóka.
Skólahald
Þegar Framfarafélagið var
stofnað árið 1883, hafði barnaskóli
starfað á Seltjarnarnesi í 8 ár, en
þar eins og víðar á landinu var
erfitt að afla sér framhaldsmennt-
unar eftir barnaskólanám. Einnig
var margt fullorðið fólk, sem lítill-
ar menntunar hafði notið í æsku.
Framfarafélagið taldi það í sínum
verkahring að gefa þessu fólki
kost á frekara námi. Það byrjaði
fræðslustarfsemi vorið 1884 með
kennslu fyrir stúlkur á aldrinum
15—25 ára. Þetta var þriggja
mánaða námskeið, haldið á
Lambastöðum og voru kennslu-
greinar þessar: „fatasaumur og
lérepta", krosssaumur, hekl og
söngur. Einn félagsmanna lét þó í
ljós áhyggjur af því, „að engin
vinnukind fengist", ef farið yrði að
kenna kvenfólki.
Útvegsbændur á Nesinu fundu
fyrir því, að menn skorti til þess
að „færa skip“ eins og það var
orðað að stýra skipi á þeim árum.
Því var ákveðið á Framfarafélags-
fundi haustið 1884 að efna til
námskeiðs í sjómannafræðum og
skyldi Jón í Melshúsum kenna
siglingafræðina. Þar sem greiða
þurfti kennslueyri, ákvað Fram-
farafélagið að styrkja þrjá unga
menn til þess náms gegn því, að
þeir yrðu í „forþjenustu á dekk-
skipum í hreppnum" að námi
loknu.
„Öldungadeild"
Merkasta framlag Framfarafé-
lagsins til alþýðufræðslu á Sel-
tjarnarnesi var sunnudagaskóla-
hald, sem stóð í sex ár, 1886—1892.
Þetta var ekki kennsla í kristnum
fræðum eins og nafnið gæti bent
til, heldur „frískóli fyrir unglinga
og vinnufólk" í byggðarlaginu.
Kennslugreinar voru skrift, rétt-
ritun og reikningur og aðalkenn-
ari var Sigurður Sigurðsson, fyrsti
skólastjóri Mýrarhúsaskóla, en
ýmsir félagar úr Framfarafélag-
inu kenndu með honum. Nemend-
ur voru 20—30 ár hvert og kennt
var á sunnudögum, tvær stundir í
senn. Fyrsta árið, 1886—1887, var
kennt 16 sunnudaga á tímabilinu
Eyjólfur Kolbeinsson. Formaður
1920—1921, 1923, 1925.
21. nóvember til 6. marz, en þá
varð að hætta vegna þess að vertíð
var að hefjast. Þennan vetur
kenndu þeir Pétur Sigurðsson í
Hrólfsskála og Guðmundur Ólafs,
síðar í Nýjabæ, með Sigurði skóla-
stjóra. Síðasta árið, sem sunnu-
dagaskólinn starfaði, var kvartað
undan því, að í hann sækti fólk úr
Reykjavík, „sem ekki gerir annað
en glápa og tekur ekkert eftir og
þetta er fólk, sem hvergi fær að-
göngu annars staðar". Þessi síð-
asta athugasemd bendir til þess,
að Reykvíkingar hafi ekki átt völ á
betri „öldungadeild" en þeirri sem
þá var á Seltjarnarnesi.
Seltjarnarnesdansarnir
Auk hefðbundinna mál- og
lestrarfunda hafði Framfarafélag-
ið alla tíð margskonar samkomu-
hald fyrir félagsmenn sína og
aðra. Það hélt böll, bæði „boðs-
böll“ og „söluböll", tombólur, jóla-
trésskemmtanir og stóð fyrir
messuhaldi á Seltjarnarnesi.
Afmælisfagnaður, sem síðar
nefndist árshátíð, var fyrst hald-
inn á ársafmæli félagsins og síðan
nokkurn veginn reglulega á hverju
ári og yfirleitt í desember. Fyrsta
„gildið" stóð frá klukkan fjögur
síðdegis til ellefu á laugardags-
kvöldi og máttu félagsmenn „hafa
með sjer karlmann og kvenmann
en ekki tvo karlmenn". Ekki er
getið um dans á þessari fyrstu
árshátíð, en fjórum árum seinna
var greinilega byrjað að dansa, því