Morgunblaðið - 18.12.1983, Blaðsíða 6

54
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 1983
HEIMS UM BOL
Hvernig jólasálmurinn varð til
Sú saga sem hér verður sögð gerðist
í Hallein, smáþorpi einu í austur-
rísku Ölpunum. Það var aðfanga-
dagur jóla árið 1818 og kaþólski
presturinn, Joseph Mohr, sat einn í bóka-
herbergi sínu og las í Biblíunni. Öll börnin
í þorpinu og dalnum voru full eftirvænt-
ingar, því jólin voru í nánd, og þau áttu að
fá að vaka til að hlusta á aftansöng í kirkj-
unni. Veðrið var stillt og bornin báru log-
andi kerti á leiðinni niður dalinn, svo hann
var á að líta eins og gríðarstórt jólatré,
þar sem hundruð kertaljósa voru á sífelldu
iði.
En þessi fagra sjón virtist engin áhrif
hafa á unga prestinn í þorpinu. Opin Biblí-
an lá á stóra eikarborðinu hans og hann
var önnum kafinn við að semja ræðuna,
sem hann átti að flytja við aftansönginn.
Hann las aftur söguna um hirðana og eng-
ilinn, sem birtist þeim og sagði: „Yður er í
dag frelsari fæddur í borg Davíðs ..." —
Séra Mohr var einmitt að lesa þessa setn-
ingu, þegar barið var að dyrum. Þar var
komin bóndakona úr sveitinni, sem færði
honum þá frétt, að kona fátæks viðarkola-
manns, sem bjó uppi í fjöllunum, hefði alið
barn þennan sama dag. Foreldrar barnsins
höfðu sent hana til þess að biðja prestinn
að koma og blessa það, svo að það mætti
lifa og dafna.
Séra Mohr brá skjótt við og bjó sig þeg-
ar til ferðar upp í fjöllin. Hann varð mjög
hrærður er hann gekk inn í hrörlegan og
illa lýstan kofann. Móðirin lá í rúminu,
hamingjusöm á svip, með hvítvoðunginn
sofandi í fanginu. Sjálfsagt hefur þessi
sjón verið lítið lík þeim atburði, sem gerð-
ist í borg Davíðs, en þó fannst prestinum
allt í einu eins og síðustu orðin, sem hann
las í Biblíunni væru töluð til sín. Þegar
hann var aftur á leiðinni niður dalinn,
varð hann hrifinn af því, sem fyrir augu og
eyru bar. Hlíðarnar voru uppljómaðar af
blysum dalbúa, sem voru á leiðinni til
kirkju, og frá þorpunum hljómuðu víðs-
vegar að ómar kirkjuklukknanna. Séra
Mohr varð fyrir miklum jólainnblæstri er
hann leit þessa sýn og þegar hann var
sestur aftur í bókasafni sínu eftir aftan-
sönginn, reyndi hann að færa í letur það
sem hann hafði upplifað.
Skömmu fyrir dagrenningu hafði prest-
urinn komið hugsunum sínum og tilfinn-
ingum í Ijóðform og á jóladag samdi svo
vinur hans, Franz Xaver Gruber, söng-
Hin mikla hátíð kristinna manna, jólin, nálgast nú
óðum og má sjá þess merki í daglegu lífi fólks. Ómur-
inn af jólalögunum fyllir loftið og sálmurinn „Heims
um ból“ minnir okkur á fæðingu Frelsarans, en ein-
mitt þess vegna höldum við hátíð á jólum. Þessi fal-
legi jólasálmur var saminn fyrir meira en 160 árum
og í eftirfarandi frásögn er frá því greint, hvernig
hann varð til og hvernig fjögur börn urðu til að gera
hann fyrst þekktan.
kennarinn í þorpinu, lag við ljóð séra
Mohr. Börnin í þorpinu heyrðu svo prest-
inn og söngkennarann syngja lagið, en þar
eð kirkjuorgelið var ekki i lagi, urðu þeir
að notast við gítar, sem Gruber lék á.
„Þegar öllu er á botninn hvolft," varð
Gruber að orði, „mun Guð jafnt heyra til
okkar þó að orgelinu sé ekki til að dreifa."
— Þessa menn hefur sjálfsagt ekki órað
fyrir því, að þeir höfðu skapað lag og ljóð,
sem átti eftir að berast til allra landa, þar
sem jól eru haldin heilög, og að fjögur
börn yrðu til þess að hefja það til frægðar
og frama.
Börnin úr Zillerdal
f Zillerdalnum í austurrísku Tyrol-
Ölpunum var það á hvers manns vitorði,
að fegurstu söngraddirnar þar um slóðir
hefðu Strasser-börnin fjögur: Caroline,
Joseph, Andreas og Amalie litla, sem var
svo ung að hún gat varla beygt orðin rétt.
„Þessi Strasser-börn“ voru þorpsbúar van-
ir að segja, „syngja alveg eins og nætur-
galar."
En það var fleira líkt með þeim og næt-
urgölunum, því að á hverju vori fóru börn-
in fjögur norður á bóginn, til Leipzig í
Saxlandi, þar sem hinar frægu, árlegu
kaupstefnur voru haldnar. Það stóð þannig
á því, að faðir þeirra var hanskagerðar-
maður og börnin voru látin sýna og selja
mjúka skinnglófana, sem voru frægir um
víða veröld. Það var mikið um dýrðir í
Leipzig meðan á kaupstefnunni stóð og
litlu börnin frá Ziller-dalnum voru hálf-
ringluð í ysi og þysi stórborgarinnar. En
þá tóku þau það til bragðs, sem þau voru
vön að gera heima hjá sér þegar eitthvað
amaði að, — þau sungu saman. Og það,
sem þau sungu oftast, var eftirlætissöngur
þeirra, „Heims um ból“.
Karl Mauracher, þekktur orgelsmiður í
Ziller-dalnum, hafði kennt börnum þar
þennan söng. Hann hafði eitt sinn verið
beðinn að gera við orgel í nágrannaþorp-
inu og er hann hafði lokið viðgerðinni bað
hann orgelleikarann að reyna hljóðfærið.
Orgelleikarinn var enginn annar en Franz
Gruber og af tilviljun lék hann lagið, sem
hann hafði samið á jólunum við sálminn
eftir séra Mohr. „Ég hef aldrei heyrt þetta
lag áður,“ sagði orgelsmiðurinn, sem var
gagntekinn af fegurð ljóðs og lags og hann
bað höfundinn um leyfi til að flytja verkið
heima hjá sér. „Ég er sannfærður um að
fólkið heima verður hrifið af því,“ sagði
hann. Gruber bauð honum að skrifa nót-
urnar að laginu fyrir hann, en Mauracher
sagði að það væri óþarfi, hann kynni
hundruð laga utan að og hann gæti vel
bætt við sig einu enn. Mauracher kenndi
síðan fólkinu í Ziller-dal lagið og ljóðið og
varð þessi sálmur brátt mjög vinsæll í
þorpinu og gekk almennt undir nafninu
„Söngur af himni". Orgelsmiðnum var þá
ekki ljóst, fremur en öðrum, hvílíkt meist-
araverk hann var með í höndunum, sem
allur heimurinn átti eftir að njóta.
í Leipzig urðu börnin þess vör, að töfrar
þessa fagra sálms höfðu mikil áhrif. Þeir
sem áttu leið framhjá, stönsuðu og hlust-
uðu hrifnir á hina hljómfögru tóna lags-
ins. Dag nokkurn kom aldraður herramað-
ur til þeirra og kynnti sig sem herra Pohl-
enz, hljómlistarstjóra konungsríkisins
Saxlands. Hann gaf þeim aðgöngumiða að
hljómleikum, sem hann stjórnaði sjálfur í
Gewandhaus, hinni fornu gildishöll
klæðskerameistaranna í Leipzig. Börnin
urðu himinlifandi yfir þessu rausnarlega
boði.
Þegar þau komu til hallarinnar, sem var
uppljómuð og full af fínum mönnum með
silkihatta og konum í glæsilegum litskrúð-
ugum kjólum, urðu þau feimin innan um
alla þessa dýrð og jafnframt fegin, þegar
þeim var vísað til sætis, þar sem lítið bar á
þeim rétt fyrir framan leiksviðið. Þau voru
enn utan við sig af hrifningu er skelfingin
dundi yfir. Hljómleikunum var lokið og
herra Pohlenz kom fram á sviðið og til-
kynnti að viðstödd væru fjögur börn, sem
hefðu þær fegurstu söngraddir, sem hann
hefði heyrt um margra ára skeið. Hann
sagði ennfremur, að ef til vill væri hægt að
fá þau til að syngja fyrir hinar konunglegu
hátignir, konunginn og drottninguna af
Saxlandi, sem þarna voru viðstödd, og
aðra áheyrendur. Vesalings börnin urðu
sem steini lostin við þessa tilkynningu og
ekki bætti úr skák er áheyrendur tóku að
klappa af miklum ákafa. „Við skulum bara
loka augunum og láta sem við séum að
syngja heima hjá okkur," hvíslaði Amalie
litla til hinna systkinanna.
Fyrsta lagið sem þau sungu var „Heims
um ból“ og þegar lagið var á enda var
dauðaþögn í salnum eitt andartak, næst-
um því lotningarfull þögn, áður en fagnað-
arlætin hófust. Þau sungu öll lögin, sem
þau kunnu og síðan sungu þau aftur
„Heims um ból“. Fagnaðarlátunum ætlaði
aldrei að linna og áheyrendur voru enn að
biðja um meira þegar herramaður í ein-
kennisbúningi steig upp á leiksviðið og
sagði, að hátignirnar óskuðu eftir að taka
á móti söngvurunum. „Þetta var sannar-
lega fallegur söngur," sagði konungurinn,
er börnin höfðu verið kynnt fyrir honum.
„Vér höfum aldrei heyrt þennan jólasálm
áður. Hvaðan er hann eiginlega?" „Þetta
er týrólskur þjóðsöngur, yðar hátign,"
svaraði Joseph. „Viljið þið ekki koma til
konungshallarinnar og syngja þar á jólun-
um?“, spurði drottningin. „Börnunum
okkar mun þykja gaman að því.“
Þannig atvikaðist það, að á jólanótt árið
1832, sungu Strasser-börnin í hinni kon-
unglegu saxnesku hirðkapellu í Pleissen-
borgar-höll: „Heims um ból, helg eru
jól... “ , og á þessari jólanótt fyrir 150
árum lagði þessi fallegi jólasálmur af stað
út í heiminn og hvar sem hann kemur og
hvert sem hann fer vekur hann alltaf jafn
mikinn fögnuð og unað.
(Byggt á frásögn llertha Pauli/SamantektuSv.tí.)