Morgunblaðið - 15.07.1984, Blaðsíða 26

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. JÚLÍ 1984
26 ____________________
Áttræður á morgun:
Hjálmar Vilhjálms-
son fv. ráðuneytisstjóri
Hjálmar Vilhjálmsson fyrrum
ráðuneytisstjóri er áttræður á
morgun. Hann fæddist 16. júlí
1904 á Hánefsstöðum í Seyðisfirði.
Foreldrar hans voru Vilhjálmur
Árnason útvegsbóndi á Hánefs-
stöðum og Björg Sigurðardóttir
kona hans, en þau bjuggu þar
stórbúi. Vilhjálmur afi minn var
sonur Árna Vilhjálmssonar bónda
að Hofi í Mjóafirði, en Björg
amma dóttir Sigurðar Stefánsson-
ar bónda á Hánefsstöðum.
Þegar Hjálmar var að alast upp
voru mikil umsvif á Hánefsstöð-
um. Húsakynni voru stórt og
reisulegt íbúðarhús, vel búið inni
við miðað við þá tíma, svo og
myndarleg og vel gerð útihús.
Niður við sjóinn stóðu fiskverkun-
arhús, beitningaskúrar og stórt
geymsluhús. Þar var allstórt íshús
og smiðja og bryggja fyrir tvo til
þrjá dekkbáta og legufæri. Að
sjálfsögðu var allur afli fullverk-
aður á staðnum.
Afi gerði jafnan út marga báta,
fyrst róðrarbáta og síðar bættust
við vélbátar. Þaðan voru og gerðir
út stærri bátar. Rán, 43 tonna bát-
ur, sem fórst í Hornafjarðarósi í
fárviðri árið 1925, en Árni faðir
minn var formaður. Mannbjörg
varð. Síðar Faxi, 57 tonna bátur,
sem Þórhallur bróðir Hjálmars
var formaður á.
Þá var og verulegur landbú-
skapur, kýr, sauðfé, hestar og
garðrækt.
Fjölskyldan var æði fjölmenn.
Það voru fimm bræður, sem allir
eru látnir, nema Hjálmar. Sigurð-
ur, kaupfélagsstjóri og síðar bóndi
á Hár.efsstöðum, Árni, útvegs-
bóndi síðar erindreki Fiskifélags
íslands og skipaeftirlitsmaður,
Þórhallur, skipstjóri og síðar
hafnarstjóri í Keflavík, Hermann,
útvegsbóndi og síðar skipaaf-
greiðslumaður á Seyðisfirði og er-
indreki Fiskifélags íslands og
yngstur var Hjálmar. Systurnar
eru Sigríður, kona Einars heitins
Stefánssonar frá Mýrum, búsett á
Egilsstöðum og Stefanía, skrif-
stofustúlka, búsett í Reykjavík. Þá
var og fóstursonurinn Vilhjálmur
Emilsson, vélgæslumaður á Eg-
ilsstöðum. Allt þetta fólk ásamt
skylduliði vann á yngri árum viö
útgerðina og búskapinn.
Vegna mikilla umsvifa var Há-
nefsstaðaheimilið mjög fjölmennt,
einkum á sumrum þá allt upp i
50—60 manns. Allt snerist um at-
vinnulífið til sjós og lands.
í þessu umhverfi ólst Hjálmar
upp og það mótaði að sjálfsögðu
viðhorf hans. Hann var við hey-
skap á sumrin, en vandist þó
nokkuð sjávarstörfum jafnhliða.
Snemma bar á frábærum gáfum
Hjálmars og gekk hann mennta-
veginn eins og það var kallað.
Hann tók gagnfræðapróf utan-
skóla við Menntaskólann í Reykja-
vík árið 1922. Settist svo í mennta-
skólann og lauk stúdentsprófi árið
1925 með hæstu einkunn. Eg hygg
að uppáhaldsnámsgrein Hjálmars
í menntaskóla hafi verið stærð-
fræðin. Þaðan lá leiðin í lögfræði-
deild Háskólans. Alla tíð stundaði
Hjálmar nám af mikilli samvisku-
semi eins og honum var í blóð bor-
in. Hann tók því lögfræðipróf vor-
ið 1929 með miklum glæsibrag og
mjög hárri einkunn. Hugur
Hjálmars stefndi austur á land og
hóf hann þegar störf sem fulltrúi
sýslumanns Norður-Múlasýslu og
bæjarfógeta á Seyðisfirði.
Áður en lengra er haldið ber að
geta mesta gæfuspors, sem
Hjálmar sté á lífsleiðinni. Þegar
hann kom austur að loknu emb-
ættisprófi kom unnusta hans með
honum og þau gengu í heilagt
hjónaband á Hánefsstöðum 12.
apríl 1930. Kona Hjálmars, Gyð-
ríður Sigrún Helgadóttir, smiðs á
Fossi á Síðu Magnússonar og konu
hans Gyðríðar Sigurðardóttur, er
einhver ágætasta kona, sem ég
hefi nokkru sinni kynnst.
Heimili þeirra hefir ávallt verið
menningar- og rausnarheimili.
Þau Hjálmar eignuðust fjögur
börn. Elst er Björg, gift Reimari
Charlessyni, framkvæmdastjóra,
þá Helgi arkitekt kvæntur Maríu
Andreu Hreinsdóttur, Vilhjálmur
arkitekt kvæntur Borghildi ósk-
arsdóttur og Lárus ókvæntur.
Þann 1. janúar 1930 var Hjálm-
ar ráðinn bæjarstjóri á Seyðisfirði
og gegndi því starfi um sex ára
skeið. Þá var heimskreppan í al-
gleymingi og því mjög erfiðir tím-
ar. Rækti Hjálmar starf sitt með
þeim hætti að hann hlaut allra
manna traust.
Vorið 1936 var Hjálmar skipað-
ur sýslumaður Rangárvallasýslu.
Bjuggu þau Sigrún stórbúi í
Gunnarsholti rúmt ár, en i júní-
mánuði 1937 var Hjálmar skipað-
ur sýslumaður í Norður-Múlasýslu
og bæjarfógeti á Seyðisfirði.
Fluttu þau því enn austur á land
og nú til langdvalar. Seyðfirðingar
fengu Hjálmar til að taka að sér
bæjarstjórastarfið á Seyðisfirði,
jafnhliða sýslumannsembættinu.
Varð hann á ný bæjarstjóri rúm-
lega ár. Þetta sýnir hve mikið
traust sveitungar hans báru til
hans.
Hjálmar hefir alla tíð verið
framsóknarmaður og áhugasamur
um landsmál. Hann er og mikill
samvinnumaður, en sjálfstæður í
skoðunum, gagnrýninn og rökfast-
ur. Enginn vafi er á, að hann átti
kost á þingmennsku, ef hann hefði
kært sig um það.
Sýslumannssetrið á Vesturvegi
8 á Seyðisfirði var hið mesta
myndarheimili. Þar voru einnig
skrifstofur embættisins til húsa
lengst af. Ákaflega gestkvæmt var
á Vesturveginum. Nálega látlaus
straumur, en öllum gerður hinn
besti beini. Mér er það nær óskilj-
anlegt hvernig Sigrún komst yfir
að stjórna stóru heimili, ásamt
öllum gestaganginum. En allir
voru velkomnir, andrúmsloftið
óþvingað og létt yfir öllu.
Hjálmar var vinsæll og vel lát-
inn sýslumaður, réttsýnn, mjög
reglusamur og naut almenns
trausts, enda hefir mér verið sagt,
að embættið hafi verið óvenjuveí
rekið.
Á þessum árum var Hjálmar
öðru hvoru veikur og lá stundum
langar sjúkralegur. Það mun hafa
ráðið nokkru um, að hann lét af
embætti eftir tæplega 16 ára
dygga þjónustu og flutti til
Reykjavíkur, þar sem hann hafði
aðgang að sérfræðingum. En 1.
feþrúar 1953 var hann ráðinn
skrifstofustjóri í félagsmálaráðu-
neytinu og skipaður ráðuneytis-
stjóri 6. janúar 1970. Hjálmar
gegndi því raunverulega starfi
ráðuneytisstjóra i félagsmálum
um 20 ára skeiö, en á miðju ári
1973 fékk hann lausn frá embætti
að eigin ósk.
Hjálmar naut óvenjumikils
trausts í embætti, ekki sist allra
ráðherra, sem hann starfaði fyrir.
Hann er vandvirkur og ráðvandur,
kynnti sér vel þau mál sem hann
fékkst við, skipulagði starf sitt,
hélt sér við efnið og hafði jafnan
hreint borð.
Hjálmar vann mjög að samn-
ingu margra grundvallarlaga um
félagsmál. Hann var t.d. formaður
í nefndum til endurskoðunar al-
mannatryggingalaga á tímabilinu
1954— 1970, formaður nefndar,
sem samdi frumvarp til laga um
atvinnuleysistryggingar
1955— 1956, formaður í nefndum,
sem endurskoðuðu sveitarstjórn-
arlögin, formaður nefndar um
sameiningu sveitarfélaga, formað-
ur nefnda sem sömdu frumvarp
um vinnuvikuorlof, alhliða vinnu-
vernd og launajöfnun, formaður
nefndar til endurskoðunar laga
um Húsnæðismálastofnun ríkis-
ins. Hjálmar var formaður stjórn-
ar Atvinnuleysistryggingasjóðs
um 20 ára skeið. Um langt árabil
formaður í stjórn Islenskrar
endurtryggingar og fleira mætti
telja. öll þessi störf vann Hjálmar
af mikilli samviskusemi og vand-
virkni. Hann er án efa einn af
fremstu sérfræðingum þjóðarinn-
ar í félagsmálalöggjöf og hefir átt
ríkan þátt í að móta íslenskan rétt
um félagsmál.
Sem formaður stjórnar At-
vinnuleysistryggingasjóðs lagði
Hjálmar áherslu á að ávaxta fé
sjóðsins til uppbyggingar atvinnu-
lífsins. Hann var mjög laginn að
laða menn til samstarfs. Hjálmar
var formaður Styrktarfélags van-
gefinna frá stofnun félagsins árið
1958 til 1975. Þessi félagsskapur
stóð að hreinni byltingu í málefn-
um vangefinna og lagði grundvöll
að því þjóðþrifa- og mannúðar-
starfi, sem unnið er í þessum mál-
um. Sem formaður vann Hjálmar
skipulega eins og venja hans var,
og fylgdi fast eftir samþykktum
stjórnarinnar. Hjálmar vann
mjög umfangsmikil störf sem
formaður stjórnarinnar. Þá hefir
hann setið í stjórn hússjóðs ör-
yrkjabandalagsins frá upphafi.
Hjálmar hefir fengist talsvert
við ritstörf og skrifað ritgerðir og
greinar um lögfræðileg efni, sögu
og landsmál. Hann hefir verið
mikill áhugamaður um setningu
nýrrar stjórnarskrár fyrir lýð-
veldið og skrifað um þau mál, sér-
staklega hér fyrr á árum, þegar
hann stóð að útgáfu Gerpis, mán-
aðarrits Fjórðungsþings Austfirð-
inga, sem var merkilegt rit. Þá
skrifaði hann m.a. gagnmerkt
heimildarrit um hernámsárin á
Seyðisfirði.
Þegar þau hjón fluttu suður
festu þau kaup á íbúð í Drápuhlíð
7 í Reykjavík, en þar hafa þau bú-
ið síðan. Þótt húsakynni væru ólík
þeim sem var á Seyðisfirði, var
sama reisn og myndarskapur yfir
heimilinu.
Hjálmar frændi minn er hár
maður vexti, fríður og fyrirmann-
legur, glaðlyndur og glettinn og
heiðarlegur fram í fingurgóma.
Hann er vanafastur og heimakær,
enda ekki i kot vísað. Hann er
mikill starfsmaður og embættis-
maður. Hann hefir verið áhuga-
samur um íþróttir, stundaði
gönguferðir, nokkuð laxveiðar og
golf á efri árum. Náði hann t.d.
ágætum árangri í golfíþróttinni af
svo fullorðnum manni. En ekki má
gleyma þeirri íþrótt, sem hann
hefir haft mesta ánægju af, en það
er skákíþróttin. Hann er ágætur
skákmaður, en marga glímuna
höfum við frændur háð við skák-
borðið í nær 40 ár.
Þau Hjálmar og Sigrún hafa
verið hamingjurík í hjónabandi og
sinnar gæfu smiðir. Þau eru vin-
sæl og virt af öllum vinum og ætt-
ingjum. Við sem höfum verið
meira og minna heimagangar á
heimili þeirra um áratugi eigum
ekki orð til að þakka gestrisni og
góðvild. Það hafa jafnan verið
hamingjustundir. Þessi heiðurs-
hjón eru í besta lagi ern miðað við
aldur, virt og metin af samtíð og
samferðamönnum. Þau geta með
góðri samviku litið yfir jákvætt og
vel heppnað lífsstarf, en í slíku
felst mikil hamingja.
Um leið og ég og fjölskylda mín
þökkum þeim Sigrúnu og Hjálm-
ari áratuga tryggð og vináttu
sendum við hugheilar hamingju-
óskir á þessum merkisdegi og
óskum að ævikvöldið verði þeim
áfram friðsælt, bjart og fagurt.
Veit ég að allir vinir og ættingjar
þeirra hjóna taka undir þessi orð
og óskir.
Tómas Árnason
Fáir menn núlifandi munu eiga
að baki sér fjölbreyttari feril á
sviði sveitarstjórnarmála hér á
landi en Hjálmar Vilhjálmsson,
fv. ráðuneytisstjóri í félagsmála-
ráðuneytinu, sem verður áttræður
mánudaginn 16. júlí. Á Alþingis-
hátíðarárinu 1930 kom hann svo
til beint frá prófborði í lagadeild í
embætti bæjarstjóra á Seyðisfirði,
og gegndi því starfi öll kreppuár-
in, erfiðustu ár í búskap sveitarfé-
laganna og hjá almenningi á þess-
ari öld. Eftir sex ár sem bæjar-
stjóri varð hann sýslumaður
Rangæinga, en hvarf á ný eftir
rúmt ár á æskuslóðirnar austur á
Seyðisfjörð og varð bæjarfógeti
kaupstaðarins og sýslumaður
Norður-Múlasýslu samfellt í sex-
tán ár. Á þessum síðari Seyðis-
fjarðarárum var hann fulltrúi ís-
lenzkra stjórnvalda í samskiptum
við brezka og síðan bandaríska
herliðið, sem var fjölmennt á
Seyðisfirði á þessum viðburðaríku
árum, en um þau hefur hann
skrifað í bók sinni „Seyðfirskir
hernámsþættir". í embætti sýslu-
manns þurfti Hjálmar að nýta
nánast hvern þann samgöngu-
máta, sem tíðkazt hefur á landinu.
f suma hreppa varð ekki öðruvísi
komizt en á báti, í aðra varð að
fara ríðandi, og í enn aðra langar
og torsóttar leiðir á bíl. í umdæmi
hans voru ellefu hreppar, einum
fleiri en nú eru, auk kaupstaðar-
ins. Jafnframt bæjarfógetaemb-
ættinu varð Hjálmar bæjar-
fulltrúi i eitt kjörtímabil.
Með þessa reynslu að baki sem
bæjarstjóri í sex ár, sýslumaður
sunnanlands og austan í sautján
ár, bæjarfulltrúi og bæjarfógeti,
gerðist hann skrifstofustjóri í fé-
lagsmálaráðuneytinu árið 1953 og
síðan ráðuneytisstjóri með nafn-
breytingu embættisins á árinu
1970. Fljótlega, eftir að Hjálmar
kemur í félagsmálaráðuneytið, bar
honum að höndum flókin verkefni
til úrslausnar á félagslegum um-
brotatímum. Sem embættismaður
átti hann mikinn þátt í endur-
skoðun almannatryggingalaga,
undirbúningi lagafrumvarps um
atvinnuleysistryggingar og síðar
lagafrumvarpa um styttingu
vinnutíma, orlof og ýmis önnur
mál á sviði félagsmála. f tvo ára-
tugi átti hann drýgstan þátt í að
semja drög að öllum þeim lögum
og reglugerðum, er nú gilda um
sveitarstjórnarmálefni í landinu,
t.d. núgildandi sveitarstjórnarlög-
um og lögum um tekjustofna
sveitarfélaga, svo dæmi séu nefnd.
Þeim, sem með Hjálmari hafa
starfað, mun flestum eftirminni-
legt, hversu mikla natni hann
sýndi í starfi sínu bæði við að
samræma ólík sjónarmið, og ekki
síður hversu mikla nákvæmni
hann sýndi við samningu ritaðs
máls, hvort sem um var að ræða
lagafrumvörp eða reglugerðir.
Hann mundaði meitil sinn af
leikni, kom efninu til skila, en
snérist síðan í hlutverk andmæl-
anda og leitaði snöggra bletta á
eigin texta. Að því loknu lagði
hann kapp á að leita umsagnar og
athugasemda frá öllum þeim, er
málið gat varðað. Hann lét sér
ekki lynda, fyrr en allir gátu vel
við unað, eftir því sem efni stóðu
tll.
Það er að sjálfsögðu hlutverk
stjórnmálamannanna að móta
stefnuna á hverjum tíma. Hlutur
þeirra er þó í engu rýrður, þótt
minnt sé á, hversu mikilsvert það
er við framkvæmd hvort heldur
laga eða reglugerða, að þar sé
skýrt að orði kveðið um efni máls.
Orðskrúð og málalengingar eru
ekki að skapi Hjálmars.
Ungur að árum skipaði Hjálmar
sér í hlutverk oddvita þeirrar
hreyfingar, sem vildi sinna stjórn-
skipan landsins í tengslum við
stofnun lýðveldis árið 1944. Þar
bar hann sérstaklega fyrir brjósti
áhrif hinna ýmsu héraða á stjórn
eigin málefna, vildi dreifa valdinu
til héraðanna eftir því sem bezt
hentaði hinum einstöku viðfangs-
efnum og efla grunneiningar sam-
félagsins til aukinna forráða. Til
þess að koma þessum málstað á
framfæri, átti hann þátt í að
stofna Fjórðungsþing Austfirð-
inga á árinu 1943 og að gefa út
tímaritið Gerpi, sem Fjórðungs-
þingið gaf út á árunum 1947 til
1951. Skrif hans í Gerpi og víðar
um þessi efni tala sínu máli um
framsýni Hjálmars. Tillögugerð
hans um aukna heimastjórn hér-
aðanna, landshluta eða fylkja, eða
hvað menn vilja kalla heimavett-
vang íbúanna, og um eflingu
grunneininga þjóðfélagsbygg-
ingarinnar með stækkun hrepp-
anna byggðust allar á sömu ein-
lægu viðleitninni, til þess að færa
þjóðfélagsvaldið nær fólkinu, að
þegnar samfélagsins ættu kost á
að móta þá þjónustu, sem nærtæk-
ust þarf að vera. Það eru fjórir
áratugir síðan Hjálmar setti fram
þessa skoðun í rökföstu máli.
Á öðrum vettvangi félagsmála
hefur Hjálmar lagt lóð sitt á vog-
arskálarnar, svo um hefur munað.
Er þar átt við störf hans að mál-
efnum fatlaðra. Hann var meðal
stofnenda Styrktarfélags vangef-
inna á árinu 1958 og var formaður
þess til ársins 1975. Hann hefur
átt sæti í hússtjórn öryrkja-
bandalagsins frá stofnun hennar á
árinu 1966 til þessa dags, en hún
hefur staðið fyrir byggingu stór-
hýsanna við Hátún í Reykjavík,
sem margir munu njóta um langa
framtíð.
Af þessum orðum er ljóst, að
þeir eru margir, sem hafa ástæðu
til að hugsa af hlýhug, virðingu og
þökk til Hjálmars Vilhjálmssonar,
konu hans, Sigrúnar Helgadóttur,
og fjölskyldu á áttræðisafmæli
hans á morgun. Þar má nefna
hinn stóra hóp sveitarstjórnar-
manna, sem njóta starfa hans að
málefnum sveitarfélaganna, í
annan stað alla þá mörgu, sem
njóta verka hans á sviði félags-
legra réttinda hins almenna borg-
ara, og loks þá, sem vegna fötlun-
ar á einn eða annan hátt standa
höllum fæti í lífsbaráttunni. Á því
er naumast vafi, að reynsla sú, er
Hjálmar hlaut við bæjarstjóra-
starfið á kreppuárunum á Seyðis-
firði, hefur orðið honum gott
veganesti á meira en hálfrar aldar
starfsferli, ekki aðeins með mótun
laga og reglugerða heldur einnig,
og ekki síður, við úrlausn hinna
ýmsu viðfangsefna, hvort heldur
var í stjórn atvinnuleysistrygg-
ingasjóðs eða í hinum ýmsu störf-
um öðrum á vettvangi félagsmála.
En því aðeins kemur slík reynsla
að gagni, að upplagið sé gott og
maðurinn sjálfur móttækilegur
fyrir henni, hagnýti hana og miðli
öðrum af henni. Þá mannkosti á
Hjálmar Vilhjálmsson til að bera
og að auki lagni og lipurð til að ná
fram sínum málum og að láta gott
af sér leiða.
Þess vegna segja svo margir í
tilefni afmælisins: Heill þér
Hjálmar Vilhjálmsson, lifðu vel
og lengi og njóttu þess sem bezt að
líta yfir farinn veg og sjá árangur
verka þinna.
Unnar Stefánsson
★
Hjálmar tekur á móti gestum á
heimili dóttur sinnar og tengda-
sonar í Rituhólum 10, Reykjavík
milli kl. 15 og 19 mánudaginn 16.
júlí.
Húsavík:
Næg atvinna
en afli tregur
llusavík. 13. júlí.
ÞRÁTT fyrir veðurblíðu og góðar
gæftir hefur afli báta, sem róið
hafa frá Húsavík í vor og sumar
verið mjög tregur, en betur hefur
gengið hjá togurunum. Afli settur
á land í júnílok var samtals 4.586
(4.981 í fyrra). Þar af voru 370
(140) rækja, 63 (5) tonn af grá-
sleppuhrognum. Þrátt fyrir þetta
telst atvinnuástand í bænum gott
eins og er.
— Fréttaritari