Morgunblaðið - 15.07.1984, Blaðsíða 38

QP
38
kcof t itYi ?r crTTn*<TrTTMT>rTT!a rrrn r raijrinaAM
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. JÚLÍ 1984
- ríkur þáttur í daglegri tilveru okkar!
Eru íslendingar hjá-
trúarfullir? Trúum viö
því að það sé óláns-
merki að ganga undir
stiga, missa salt á borð-
ið eða ef svartur köttur
skýst yfir götu á leið
okkar? Fæst okkar trúa
þessu beinlínis, en, svo
ég tali nú bara fyrir
sjálfan mig, þá er mér
ekkert um það gefið að
mæta svörtum ketti og
er skapi næst að snúa
við verði þeir á vegi
mínum. Og ég sé enga
ástæðu til að ganga
undir stiga ef ég mögu-
lega kemst hjá því.
Þessu er vafalaust líkt
farið um margt fólk:
skynsemin segir því að
það sé fáránlegt að taka
mark á bábiljum af
þessu tagi, en samt, ef
það kostar ekki mikla
fyrirhöfn, þá er engin
ástæða til að „storka ör-
lögunum“. Þegar allt
kemur til alls þá gæti
verið eitthvað til í þessu!
Til að grennslast fyrir um það
hversu hjátrúarfullir íslendingar
raunverulega eru, gerðum við það
af strák okkar, undirritaður og
Friðþjófur Helgason ljósmyndari,
að setja upp stiga í Tryggvagöt-
unni, lágum síðan í leyni í sjón-
færi og fylgdumst með því hversu
margir gengu undir stigann og hve
margir lögðu lykkju á leið sína.
Ýmsa tókum við tali til að forvitn-
ast um hvers vegna viðkomandi
annað hvort skeytti engu um stig-
ann og gekk beint undir, eða
sneiddi fyrir hann. Stiganum var
þannig fyrir komið að auðveldara
var að ganga undir hann en
krækja fyrir. Þetta gerðum við til
að tryggja það að þeir sem kræktu
fyrir stigann hefðu til þess aðra
ástæðu en þá eina að komast leið-
ar sinnar.
Niðurstaðan var í aðalatriðum
sú að um 60 af hundraði gengu
beint undir stigann, á móti 40 af
hundraði sem lögðu lykkju á leið
sína. Sumir þeirra sem kræktu
fyrir stigann nefndu hjátrúna sem
ástæðuna, aðrir sögðust einfald-
lega hafa vanið sig á þetta, og enn
aðrir kváðust ganga hugsunar-
laust framhjá stiga eða undir, eft-
ir því hvort lægi betur við. Þá var
það athyglisvert aö ýmsir höfðu
aldrei heyrt um þessa hjátrú get-
ið. Hins vegar virðist hræðslan við
að mæta svörtum köttum vera
nokkuð rík í fólki og eins sögðust
margir aldrei byrja á nýju verki á
mánudögum. Og meira en annar
hver maður sem við tókum tali
Texti: Guðm. Páll
Blessuð konan hefur hellt niður salti, en reynir að bjarga sér í horn með því
að fleygja hluta saltsins með hægri hendi yfir vinstri öxl.
Hjátrú getur snúist einkennilega upp í andstæðu sína: í Bretlandi er til
klúbbur sem heitir einfaldlega „Klúbbur 13“. Meðlimir hans hittast reglu-
lega á föstudögum til að snæða saman og sitja alltaf 13 til borðs. Markmið
klúbbsins er að brjóta n.iður forboð, og hér sýna tveir félagar ótvírætt
hugrekki sitt með því að taka sér stöðu undir stiga.
Hestaskeifan er vinsælt lukkumerki yfir dyrum, og er talið best að hún sé
negld upp með sjö nöglum. Þarna vísar skeifan niður, en það þykir betra að
hún snúi til lofts svo hikkan renni ekki úr skeifunni. Það er eins með hana
og aðra hluti, hún lýtur þyngdarlögmálinu.
Hér gerir kona sig líklega til að spenna upp regnhlíf innandyra, en vinkona
hennar bjargar málunum á elleftu stundu.
hafði það fyrir sið að banka á tré
og segja upphátt „7—9—13“ til að
blíðka goðin.
Hvað er hjátrú?
Hjátrú er í hnotskurn trú á að
yfirnáttúrulegt samband sé á milli
einhverrar athafnar eða atburðar
og framtíðarinnar, þegar reynslan
sýnir okkur að ekkert orsaka-
samband ríki þar á milli. Það er
hjátrú að halda að það geti orsak-
að rigningu ef hrífuteinum er snú-
ið til himins. Eða að það sé fyrir
dauða einhvers nákomins að
spenna upp regnhlíf inni í húsi.
Það verður að gera greinarmun
á hjátrú og rangri skoðun. Það
getur til dæmis verið skoðun ein-
hvers að það sé gott fyrir blóm ef
þau eru vökvuð á klukkustundar
fresti. Húsmæður og blómasér-
fræðingar vita að þetta er alrangt,
en það gerir ekki þessa skoðun eða
trú að hjátrú. Nema þá skoðunin
byggist á því að rétt sé að vatna
blómálfum þetta oft svo þeir drep-
ist ekki úr þorsta eða taki upp á
því að drekka vatn frá blóminu!
Hjátrú verður vafalaust til með
ýmsum hætti, en oftast nær vegna
þess hve mannshugurinn er fljót-
ur á sér að mynda „lögmál" út frá
tilfallandi tengslum tveggja at-
burða. Og það er erfitt að slíta
sundur hugtengsl sem einu sinni
er búið að koma á.
Hjátrú má gróflega skipa niður
í fjóra flokka: fyrirboða, forboð,
ýmsar táknrænar athafnir eða
helgisiði (rituals) og trú á mátt
talna og hluta.
Fyrirboðar
Fyrirboðar eru fæstir í mann-
legu valdi. Þeir eru nokkuð sem
kemur yfir okkur eða verður á vegi
okkar. Eitt dæmi er áðurnefndur
svartur köttur, sem gengur þvert í
veg fyrir okkur án þess að maður
geti nokkuð við gert (nema þá
snúa við ef það dugir þá, sam-
kvæmt hjátrúnni). Eins er það
góðs viti ef hundur fylgir manni
heim, eða að finna hestaskeifu á
förnum vegi. Það er fyrir rifrildi
að klæja í nefið og boðar heimsókn
að missa hníf á gólfið (sumir segja
að það sé fyrir karlmannsheim-
sókn missi menn hníf á gólfið , en
fyrir því að kona knýi dyra ef
gaffall fer sömu leið).
Stundum er hægt að snúa á
fyrirboðana, ef þeir eru fyrir ein-
hverju neikvæðu, og er þá algeng-
ast að spýta þrisvar yfir vinstri
öxl. Það er ólukkumerki að missa
salt niður á borð, en það má vinna
á móti ógæfunni með því að
fleygja hluta saltsins með hægri
hendi yfir vinstri öxl — líklega til
að hræða djöfulinn, sem er iðulega
settur í samband við vinstri hlið-
ina.
Forboð
Forboð kveða á um eitthvað sem
ekki má gera — að viðlagðri
ógæfu, annað hvort almennt og yf-
irleitt eða einhverri sérstakri, eins
og veikindum, dauða, tjóni o.s.frv.
Að ekki megi spenna upp regnhlíf
innandyra er skýrt dæmi, eins að
varasamt sé að ganga undir stiga.
Það er fróðlegt að velta fyrir sér
uppruna slíkra siða. Maður gæti
látið sér detta í hug að þessi boð
og bönn séu upphaflega til komin
af hreinni hagsýni: Bannið við að
opna regnhlíf inni til að fyrir-
byggja brot á húsmunum, og víst
er það skynsamlegt að ganga ekki
undir stiga vilji maður ekki fá
málningarslettur í fötin sín eða
uppþvottavatn yfir höfuðið. En
það er engin slík „köld skynsemi"
sem liggur að baki þessari hjátrú.