Morgunblaðið - 10.08.1984, Blaðsíða 20

52
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. ÁGÚST 1984
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. ÁGÚST 1984
53
Um skrif Nadine Gord-
imer, höfundar „Sagna
frá Suöur-Afríku“ og
annarra suður-afrískra
rithöfunda gegn_aö-
skilnaöarstefnu heima-
landsins
Mannlegi
þátturinn
sem skiptir
máli
Nadine Gordimer, rithöfundur.
Samantekt: Vilborg Einarsdóttir
n
Aðskilnaöarstefnan og
kynþáttamisrétti er ekki
meginviðfangsefni mitt
sem rithöfundar. Það er
mál pólitískra fréttaskýrenda eöa blaða-
manna aö eiga viö. Fyrir rithöfund er þaö
mannlegi þátturinn sem skiptir máli.“ Svo
fórust suöur-afríska rithöfundinum Nadine
Gordimer orö í sjónvarpsviötali sem nýlega
var sýnt hérlendis vegna sýninga sjón-
varpsins á þáttunum „Sögur frá Suöur-
Afríku", sem eru byggöir á smásögum eftir
hana. Aöskilnaöarstefna stjórnvalda í
Suöur-Afríku er eigi aö stöur rauöi þráöur-
inn í sögum Gordimer, eöa öllu heldur ör-
lagavaldurinn í lífi þeirra persóna sem hún
dregur upp, eins og flestir aörir nafnkunnir
rithöfundar frá Suður-Afríku gera.
Gordimer er ein af fáum suður-afrískum
rithöfundum sem hafa fengiö aö skrifa
bækur sínar tiltölulega afskiptalaust af
stjórnvöldum og ritskoöun. Þrjár bóka
hennar hafa veriö settar á bannlista stjórn-
valda í 4 mánuöi til 12 ár en síðan veriö
teknar af honum. Sjónvarpsþættirnir feng-
ust hins vegar ekki sýndir í Suður-Afríku.
Af hverju ekki? Því svarar höfundur svo:
„Ástæöan felst í því aö fjöldinn sem
sjónvarp nær til er afskaplega stór. Fólk
sem les bækur í Suöur-Afrtku er mikiö
færra, enda margir ólæsir. Og þeir sem á
annaö borö lesa bækur okkar tilheyra yfir-
leitt þeim hópi manna sem þegar hefur gert
sér grein fyrir ástandi mála, gagnrýnt þaö
og efast um gildi aöskilnaöarstefnunnar.“
„Lýöræöi hefur aldrei ríkt í Suður-
Afríku,“ sagöi Gordimer í viðtali 1981, en
hún hefur aldrei tekiö opinberiega þátt í
stjórnmálum né veriö flokksbundin. „Þrátt
fyrir aö mennirnir sem sitja viö stjórnvölinn
hampi því aö þeir séu „vestrænir" og land-
inu sé stjórnað á „vestrænan“ hátt.“ Þjóð-
félagiö í Suöur-Afríku er rotiö og viö verð-
um aö breyta því,“ sagöi hún í ööru viötali.
Nadine Gordimer fæddist 20. nóvember
1923 í litlum bæ austur af Jóhannesarborg.
Faöir hennar var kaupmaöur og móöir
hennar, sem var af enskum uppruna, hjálp-
aöi til í versluninni á milii þess sem hún
sinnti góögeröarstarfsemi í þágu fátækra.
Gordimer hóf aö skrifa sem barn og fyrsta
smásagan hennar birtist á prenti þegar
hún var 15 ára gömul. Frá þeim tíma hefur
hún skrifaö 8 bækur og yfir 200 smásögur,
sem allar fjalla á einn eöa annan máta um
stjórnmálaleg og félagsleg áhrif aöskilnaö-
arstefnu heimalandsins, Suöur-Afríku, þar
sem 5 milljónir hvítra stjórna og ríkja yfir
rúmlega 22 milljónum blökkumanna, sem
hafa hvorki kosningarétt né rétt til aö eiga
landskika, 2,7 milljónum kynblendinga og
850.000 Asíuættaöra manna.
AD ENDURFÆDAST SEM
SUDUR-AFRIKANI
En hvernig byrjar hvít stúlka aö gera sér
grein fyrir umhverfinu, þegar aö hún til-
heyrir hinni „ríkjandi stétt“? „Sem barn
skrifaöi ég og dansaöi fyrir sjálfa mig og
eigin ánægju,“ sagöi Gordimer. „Með tím-
anum tóku skrifin alfariö viö af dansinum
og ég byrjaöi aö skrifa á mjög eölilegan
hátt. Skrifaöi út frá hugarheimi barnsins
sem er aö uppgötva lífiö og tilveruna. Ég
held aö ég hafi í upphafi ekki gert mér
grein fyrir því aö ég bjó í þjóöfélagi sem var
skipulagt á annan hátt en önnur, þjóöfélagi
sem mótaöist af aöskilnaöarstefnunni.
Heimurinn er búinn til af fullorönum.
Hvort sem barn er hvítt eöa svart spyr þaö
ekki „af hverju?”. Barniö fellur inn í um-
hverfi sitt eins og þaö er, og trúir því aö
þannig eigi þaö aö vera. Hvíta barniö lítur
á þaö sem sjálfsagöan hlut og eölilegan
þátt í umhverfinu aö svarta barniö búi viö
aörar og lakari aöstæður. Rétt eins og þaö
aö sólin kemur upp á morgnana og sest á
kvöldin. Síöan kemur sá tími í lífinu þegar
barnið breytist í fulloröna manneskju og
augun opnast fyrir lífinu í kringum þaö.
Fyrst þá rennur upp fyrir því aö félagslegar
aöstæöur eru ekki geröar af Guöi almátt-
ugum, eins og gangur sólarinnar. Þær eru
mannanna verk og þá vaknar spurningin
Af hverju? Þegar þessi tími kemur endur-
fæöist maöur sem Suöur-Afríkani í allt
annan heim.“
SJÁ SUÐUR AFRÍKU
ÚR FJARLÆGD
Gordimer, sem hlaut menntun sína aö
öllu leyti í Suöur-Afríku, hefur hlotiö ýmis
viöurkennd verðlaun fyrir verk sín, m.a.
„Booker Prize“-verölaunin bresku áriö
1974. Þau verölaun féllu einnig í skaut
suöur-afrísks rithöfundar í ár, 1984, J.M.
Coetzee, fyrir bók hans „The Life and Tim-
es of Michael K.“, þar sem dregin er upp
framtíðarmynd af venjulegum blökku-
manni í skæruhernaöi gegn hvíta minni-
hlutanum. Coetzee hefur, ásamt Gordimer,
Athol Fugard og Alan Paton veriö talinn
fremsti rithöfundur Suöur-Afríku, en verk
þeirra byggja öll aö meira eöa minna leyti á
áhrifum og afleiöingum aöskilnaöarstefn-
unnar.
Andre Brink er annar suöur-afrískur rit-
höfundur sem mikiö hefur kveöiö aö og
hefur aöskilnaöarstefnan mótaö bækur
hans frá 1960. Þaö ár dvaldist hann í París
og las um morö lögreglumanna á 67
blökkumönnum í Sharpville ’59, verknaö-
inn sem beindi heimsathyglinni að Suöur-
Afríku. Brink sagöi seinna í viötali: „Þaö
sem ég þurfti var aö sjá Suður-Afríku úr
fjarlægð, til aö gera mér grein fyrir þeirri
staöreynd aö ég og fólkiö mitt bárum
ábyrgö á því sem var aö gerast." Brink
fluttist síöar til Suöur-Afríku og stofnaöi
m.a. hóp afrískra rithöfunda. Stjórnvöldum
var lítiö um heimkomu hans gefiö og enn í
dag sætir hann ritskoðun, bæöi á bókum
sínum og persónulegum bréfum. Þá eru
flestar bækur hans á bannlista ritskoöun-
arnefndarinnar.
Brink telur aö ritskoðun Suöur-Afrískra
stjórnvalda hafi haft allt önnur áhrif en ætl-
unin var. í grein sem hann skrifaöi fyrir
„The Observer“ í júní sl. segir hann m.a.:
„Tilgangur meö ritskoöun er aö einangra
rithöfunda meö hótunum og ógnum. í
Suður-Afríku hefur hiö gagnkvæma gerst. í
gegnum árin hafa þrír aðskildir bók-
menntastraumar tíökast, svartur, afrískur
og enskur. En á síöastliönum árum hafa
augu manna opnast fyrir samkennd
svartra, afrískra og hvítra rithöfunda. Þessi
samkennd hefur skapaö einingu í hópi
menntaöra og sameinaöra í baráttunni
gegn óvini okkar allra."
ÓJAFNVÆGI
ENDURSPE GLA D
Gordimer hefur mjög ákveönar skoðanir
á ritskoöuninni. Þrátt fyrir aö hafa fengiö
aö gefa út bækur sínar óáreitt hefur hún
ekki veriö talin „æskilegur” rithöfundur og
ritskoöunarnefndin sakaö hana um aö sjá
einungis svörtu hliðina á Suður-Afríku og
um aö hagnýta sér aðskilnað svartra og
hvítra í stjórnmálalegum tilgangi. „Ég held
aö ritskoöunarnefndin hafi búist viö því aö
ég myndi afsaka stjórnvöld og þeirra aö-
gerðir,“ sagöi Gordimer í viðtali. „En ég er
rithöfundur, ekki áróöursritari. Og þaö er
ekki hægt aö ætlast til þess af rithöfundi
aö hann leitist viö aö draga upp jafnvægi í
ritum sínum, ef slíkt jafnvægi er ekki fyrir
hendi í umhverfinu. Rithöfundur skrifar allt-
ént um þjóöfélagiö í kringum sig. Staö-
reyndin er sú aö í lífi Suöur-Afríkubúa og í
suður-afrísku þjóöfélagi er ekkert til sem
heitir jafnvægi. Valdiö er allt öðru megin og
andspyrnan hinu megin. Ég get ekki búið
til jafnvægisþjóöfélag sem er ekki fyrir
hendi. Ég get aöeins endurspeglaö ójafn-
vægiö sem ríkir."
EKKI LENGUR TALAD
UPP TIL HVÍTRA
Kynþáttamisrétti hvítra og svartra í
Suöur-Afríku endurspeglast á vettvangi
suöur-afrískra samtímabókmennta. Þar
eiga svartir rithöfundar mun erfiöara upp-
rdráttar en hvítir starfsbræður þeirra, m.a.
vegna ritskoöunarinnar. Rithöfundar stofn-
uöu fyrir nokkrum árum félag sín á meöal,
jafnt fyrir hvíta, afríska og svarta. Félagiö
var aöeins viö lýöi um tveggja ára skeiö.
Ein skýringin á því kann aö vera sá munur
sem virðist vera á því hvernig suður-afrískir
rithöfundar hafa tekiö á sama viöfangsefni
í verkum sínum.
Hvítir rithöfundar hafa oftar dregiö upp
dæmisögur, leitaö viöfangsefnanna í for-
tíðinni eöa í framtíöinni. Skrif svartra rithöf-
unda hafa á hinn bóginn miðast við „líö-
andi stund", og endurspeglaö „kvalafulla
meövitund um aö eitthvaö þarf aö gera
strax“, eins og einn þekktasti rithöfundur-
inn í hópi blökkumanna, Ezekiel Mphah-
lele, sagöi í fyrirlestri. „Burtséö frá því sem
viö erum aö skrifa um, þá tölum viö, svartir
rithöfundar, ekki lengur „upp“ til hvíta
mannsins. Viö reynum ekki lengur aö
höföa til þess sem hann kallar „almenna
velsæmd." Nei, viö skrifum til þess aö
styrkja hver annan og okkar fólk í and-
spyrnunni," sagöi Mphahlele. Síöasta bók
hans sem kom út í júní sl. undir heitinu „A
Round Trip to Liberty“, en þar lýsir hann
eigin lífi sem ungur svartur rithöfundur.
ÞJÓDFÉLAG ADSKILN-
ADARSTEFNUNNAR Á
OF TRAUSTUM GRUNNI
Jeremy Cronin, 35 ára, er sá af ungum
hvítum skáldum sem hvaö mest hefur þurft
aö líöa vegna verka sinna og afskipta af
þjóðfélagsmálum Suöur-Afríku. Cronin,
sem er útskrifaöur frá Sorbonne-háskólan-
um í París, kom úr suöur-afrísku fangelsi í
mai sl. eftir að hafa verið þar í sjö ár, fyrir
aö dreifa ritum og bókum á bannlistanum.
í fangelsinu orti hann Ijóö, en skáldskapur
er reyndar bannaöur samkvæmt fangelsis-
lögum. Ljóöin voru gefin út fyrr á þessu ári
undir titlinum „Inside".
Á blaöamannafundi sem haldinn var
vegna útgáfu Ijóðabókarinnar sagöi Nad-
ine Gordimer „Þaö sem við höfum hér er
sérstakt. Verk manns sem hefur reynslu af
daglegu lífi sem frjáls Suður-Afríkubúi og
reynslu af fangelsisvist, sem er ekki svo
lítill þáttur í lífinu í Suöur-Afríku.“
Sex mánuöum eftir aö Cronin var settur
á bak viö lás og slá lést eiginkona hans. „i
gustukaskyni fékk tengdamóöir mín aö
heimsækja mig í 15 mínútur til aö færa mér
fréttina. Beiöni minni um leyfi til aö vera
viöstaddur jaröarförina var hins vegar
synjaö,” sagöi Cronin í viötali. Gordimer
var ein þeirra sem hjálpaöi Cronin aö
þrauka fangelsisvistina. Bókum hennar var
smyglaö inn í fangelsið og Cronin, ásamt
öörum föngum, þannig gert kleift aö fylgj-
ast meö skrifum frjálsra rithöfunda.
Cronin, sem um þessar mundir er aö
undirbúa útgáfu á annarri Ijóöabók, sagöi
nýlega í viötali: „Suöur-Afrikanar líta horfur
í þjóömálum bjartari augun og eru
óhræddari viö aö sýna þaö nú, en á árun-
um fyrir 1976. Hins vegar er ég ekki í hópi
þeirra sem þora aö láta sig dreyma um
nýja Suður-Afríku á næstu árum. Þjóöfélag
aöskilnaöarstefnunnar stendur enn á of
traustum grunni.“
Hvort nýtt suöur-afrískt jafnréttisþjóöfé-
lag mun rísa upp af rústum aöskilnaöar-
þjóöfélagsins á þessari öld veröur ósagt
látiö, en viö Ijúkum þessu yfirliti meö orö-
um J.F. Smith, fréttaskýranda AP: „Hlutur
suöur-afrískra rithöfunda, hvítra og
svartra, í baráttunni um þjóöfólag án kyn-
þáttafjötra er ekki lítill."
(Heimildir: The öbserver, AP, DRUM og fleiri.)
Vinmenn og Róbert í heimsókn
Færeyska hljómsveitin „Robert og
vinmenn" eöa Robert og vinir, eins og
hún heitir á íslensku, hefur dvaliö hér
á landi í 12 daga. Lék hún meöal annars
tvö kvöld í Broadway og eitt kvöld í húsi
Karlakórsins í Keflavík og annaö í sam-
komuhúsinu í Sandgerði. Hljómsveitin,
sem starfaö hefur í tvö ár er vel þekkt í
Færeyjum ekki síst forsprakki hennar Rob-
ert Mc Bernie. Robert, sem er aö hálfu
enskur, var áöur meðlimur í hljómsveitinni
„Faroe boys“, sem kom hingaö til lands
árin 1964 og 1966 en sú hlómsveit naut
mikilla vinsælda einkum fyrir lagiö „Rasm-
us“, sem hálf þjóöin sönglaöi. Robert hefur
starfaö í hljómsveitarbransanum i 25 ár og
meöan hann dvaldl hér var tekinn upp eins
konar afmælisplata r tilefni þessa langa
starfsaldurs. Var ptatan tekin upp i stúdíót
Geimstöns me<r aöstoó þeirra Þóris Bald-
urssonar og Rúnars Julíussonar. Viö hittum
einn meölima hljómsveitarinnar, Ronnie
Bernie aö nafni, á förnum vegi rétt áöur en
hann hélt heim á leiö, en þá voru aörir
sveitarmeölimir þegar farnir til Færeyja.
Viö spjölluöum stuttlega við Ronnie og
birtum þaö á færeysku, enda þótt þaö sé
ekki venja Morgunbiaösins aö birta texta
ööruvísi en á íslensku. En færeyskan er
okkur nær og auövelt aö skilja máliö, svo
viö gerum undantekningu í þetta skipti,
aö gamni.
Við spuröum Ronnie fyrst aö því, hvernig
tónlist hljómsveítin spilaöi.
„Dansemusikk, mest útlensk lög.“
— Eigið þiö ekki fnreyska dansmúsik?
„Nokk. Teir mest kenndi tónleikarar í
Föroyum geröa sjálvir srni lög. O^orkestr-
an okkara geröa allir uttan etn tcP>“
— Hver er þekktasta hljómsveitin í
Færeyjum nú?
„Vestmenn og Tinganest. Vestmenn
spæla “Country rnusik" og Tinganes spæla
popp."
— Er „Country" og “pop“ vinsælasta
tónlistin í Færeyjum um þessar mundir?
„Ja, beint nú.“
— Hafió þió einhverja skýríngu á þvt
afhverju „Country tónlist“ er svona vín-
sæl?
„Taö hevur taö alltiö veriö. Taö er betra
at dansa eftir.“
— Skíptir dansinn svona miklu máli?
„Meira har enn her og taö er mest dansa
enskan dans.“
— Dansið þiö ennþá mikiö færeyska
dansa?
„Ja um hátíöir, menn taö er mest eldra
fólki.“
— Svo vió víkjum aö veru ykkar hór.
Finnst þér einhver munur á aó spila hér
og í Færeyjum?
„Engin munur men fólki her eru meira
opin.“
— Hvernig er platan, sem veriö var aó
taka upp hér?
„Country, popp og rokk.“
— Eru einhver lög é skífunni, sem þió
hafið samió sjálfir?
„Ongi. Lögini á platuni eru ígjögnum 25
ár í tónleiki."
Aó lokum spurðum viö Ronnie hvort
honum heföi þótt gaman aó dveljast hér á
landi.
„Ja, taö var stutttigt og ég havi lært nógv
í studlonum.“
Þorgeir irinnur að nýrri kvHunynd
Já, ég fékk styrk úr kvikmyndasjóöi í ár, til aö
skrifa handrit. Ég hef hugsaö mér aö Ijúka
viö þaö fyrir áramót, en er lítiö farin aö
hugsa um framkvæmdahliöina," sagöi Þorgeir
Þorgeirsson rithöfundur og kvikmyndaleikstjóri,
er viö spuröum hann um nýja kvikmynd hans,
sem viö höföum heyrt aö væri í burðarliönum. „Ég
stíg eitt skref í einu eins og börnin, þegar þau
byrja aö ganga,“ bætti hann svo viö.
Við sögöumst hafa heyrt aö hann væri þegar
búinn aö tala viö leikara.
„Ég hef talaö viö einn leikara en þaö er gott aö
hafa þá hliö klára."
Veröur þá aöeins einn leikari í þessari nýju
kvikmynd?
„Einn aöalleikari og ef til vill einhverjir fleiri.“
Viö vildum líka forvitnast um efnisþráö en
Þorgeir varöist svara og sagöi: „Hugmyndina
vann ég úr tónlist eftir Tjaikovsky nánar tiltekiö
sjöttu sinfóníu Tjaikovskys og öræfalandslagi.
— Þetta er efni, sem ég er búinn aö vera aö
hugsa um í mörg ár en vantaöi næöi til að vinna
úr.“
„Eins og ég sagöi upphaflega þá er ég rétt aö
byrja og ég veit ekki einu sinni hve myndin veröur
löng, 20 mínútur eöa einn klukkutími."
Þorgeir hefur gert nokkrar stuttar kvikmyndir
meöal annars myndina “Maður og verksmlöja",
sem er á mörkum þess aö vera heimildarmynd og
Ijóö eins og hann oröaöi þaö sjálfur. En nú eru
liöin 15 ár síöan Þorgeir geröi sína síöustu mynd,
hvernig finnst honum tilhugsunin viö aö gera
kvikmynd á ný?
„Þaö er ósköp gaman aö vera farinn aö fást viö
þetta aftur. Ég hef alltaf hugsaö um kvikmyndir
og finnst gott aö hafa eitthvaö ákveöiö milli hand-
anna.“