Morgunblaðið - 29.11.1984, Blaðsíða 51

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 29. NÓVEMBER 1984
51
urar, svo sem áður er sagt. Þess
má geta, að Ketill var móðurfaðir
þeirra Narfasona, sem talið er að
hafi steypt Sturlungu í eitt rit.
Dufgus, faðir Svarthöfða, var
dóttursonur Hvamm-Sturlu og
hafði í áratug búið í Árnessþingi,
á Baugsstöðum og á Strönd í Sel-
vogi. Synir hans voru vinir
margra nánustu fylgismanna
Gissurar. Björn kægill Dufgusson
var í flokki þeim, er kom með
Gissuri til Apavatns.
Ketill og Svarthöfði voru báðir
menn, sem mætti líkiegt þykja að
Gissur treysti.
Er lokið er að segja frá ráða-
gerðum Gissurar og Sturlu gegn
Oddaverjum, segir svo f íslend-
ingasögu:9*
„Skyldi Gizurr halda njósnum
austr yfir ár ok vita, hvat ráða-
gerðum þeir hefi um mál þessi.
Margar orðsendingar fóru á
millum þeirra Sighvats og Sturlu,
er á leið.
Um várit eftir páska fór Sturla
vestur í fjörðu ok kvaddi upp
menn þá, er hann vildi, at færi
með honum, fyrst Hrafnssonu ok
marga aðra röska menn, er þá
voru um alla fjörðu.“
Ég tel líklegt að hið óvænta inn-
skot um orðsendingarnar á milli
þeirra feðga sé vísbending frá
hendi höfundar, að meira búi und-
ir en fjárheimtuferð suður á land.
Síðan segir:10)
„Sighvatr kom norðan í Dali,
meðan Sturla var vestr í fjörðum,
ok gisti á Jörva ok lét sér margt
finnast um vesturför Sturlu ok
spyrr at, hví hann hefði farit, en
þat kunni engi at segja. Þótti
flestum, sem hann myndi gerr vita
en þeir, er hann spurði at.
Þá er Sighvatr reið ofan Hauka-
dal, reið þá Már kumbaldi til móts
við hann, fornvinr Sturlunga, ok
töluðu þeir margt. Spyrr Sighvatr
enn um ferðina Sturlu ok lét sér
margt um finnast, en Már kvað
hann gerst mundu vita.
Þá tók Sighvatr til orða: „Hve
lengi mun haldast ofsi sjá inn
mikli, er Sturla hefur umfram alla
frændr vára?“
Már svarar: „Þat þykir líklegt,
at lengi haldist fyrir þínar sakir
ok annarra frænda yðvarra göf-
ugra. En þó muntu slíku næst
geta, bóndi, ok vildi ek heyra,
hvers þú gætir til eða hversu þér
segir hugr um þetta.“
Sighvatr svarar: „Ekki kann ek
til slíks at sjá, en fá eru óhóf al-
langæ. En þó má vera, at þetta sé
langætt, ef hann drepr eigi brátt
fæti, en ef hann drepr, þá mun
hann drepa eigi sem minnst.“
Það er athyglisvert, að Sighva-
tur, aldraður maður, leggur það á
sig að ríða úr Eyjafirði vestur í
Dali, snemma vors, í aprílmánuði.
Vel er þess vert að gefa gaum að
einstökum atriðum í þessari frá-
sögn. Sighvatur gistir á Jörva í
Haukadal, sem er innan við
tveggja tíma reið frá Sauðafelli. Á
Jörva bjó Hallur Arason, mikill
vinur Sturlunga; þar verður Sig-
hvati tíðrætt um vesturför Sturlu.
Spyr hverra erinda hann hafi far-
ið, en það vissi enginn. Þegar Sig-
hvatur hittir Má kumbalda, spyr
hann enn um vesturför Sturlu, og
fær þau svör, að það muni Sig-
hvatur sjálfur gerst vita.
Síðari hluti samtals þeirra Más
sýnir að Sighvatur hafði þungar
áhyggjur af þeirri tvísýnu, sem
framundan var. En það þarf eng-
an veginn að tákna, að hann hafi
ekki stutt Sturlu heilhuga. Það er
athyglisvert að Sighvatur segir að
uppgangur Sturlu gæti orðið va-
ranlegur, „ef hann drepr eigi brátt
fæti“.
Ljóst er að Sighvatur veit, að
það er stutt í örlagaríka atburði.
Sfðan segir sagan:10)
„Sighvatr kom til Sauðafells um
hádegisskeið, ok var lagt hægindi
undir höfuð honum í þverpalls-
horni, ok talaöi Sólveig við hann.
Sighvatr spurði hana at ferðum
Sturlu ok erindum í fjörðuna vest-
ur. En Sólveig kvað honum þat
mundu eigi ókunnara en sér.“
Enn spyr Sighvatur um erindi
Sturlu vestur á firði, og enn fær
hann sama svar. Með hinu þri-
tekna svari: Að sjálfur muni Sig-
hvatur gerst vita um erindi
Sturlu, virðist söguhöfundur gefa í
skyn að vesturför Sturlu sé sam-
eiginleg ráð þeirra feðga. Líklegt
má telja, að ráð um hana hafi ver-
ið gerð í þeim orðsendingum, sem
fóru milli feðganna og getið var
um hér framar.
Frásögnin um spurningar Sig-
hvats gefur einnig í skyn, að hann
sé að firra sig aðild að áformum
Sturlu, með því að þykjast ekkert
vita. Jafnframt má ráða af frá-
sögninni, að Sighvatur sé að graf-
ast fyrir um hvort héraðsmönnum
sé kunnugt um liðsafnað Sturlu á
Vestfjörðum. Sighvatur, sem bers-
ýnilega var varkár að eðlisfari,
óttaðist að efni orðsendinganna
hefði kvisast út. Þessvegna fór
hann sér hægt, þegar hann kom í
Dali og lagði þessar spurningar
fyrir vini og nágranna Sturlu.
Að minni hyggju, var ráðagerð
þeirra feðga fólgin í því, að lið-
safnaður Sturlu í Dölum og Borg-
arfirði væri ekki meiri en svo, að
hæfilegt mætti teljast vegna
fyrirhugaðrar ferðar, enda myndi
mikill liðsdráttur á þeim slóðum
fréttast skjótlega suður á land.
Hinsvegar eru allar líkur til þess,
að vandalítið hafi verið að kveðja
upp her manns á Vestfjörðum, án
þess að fregnir um það bærust
Gissuri í tæka tíð. Þessvegna var
brýn nauðsyn, að ekki fréttist
hvert væri erindi Sturlu vestur á
firði. Rétt er að benda á, að ekki
verður annað séð en að jafnvel
þeir, sem stóðu Sturlu næst, voru
óvitandi um hverra erinda hann
fór.
Síðan segir:10)
„Þá var sagt inn, at menn tveir
riðu hvatliga neðan frá Leiðar-
hólmi. Þótti mönnum líkast, at
vera myndi Sturla, ok svá var. Ok
þegar hann kom á bæinn, gekk
hann til föður síns ok fagnaði hon-
um ok settist niðr at fótum hon-
um.
Sighvatr spurði hann at ferðum
hans ok erindum í fjörðuna. En
Sturla lét sér fátt um finnast. Sig-
hvatr var styggr í talinu ok sagði
þat eitt erindi verit mundu hafa,
er vera myndi verra en ekki. Stur-
la kvað hann þat eigi mundu vita.
Spratt hann þá upp ok gekk út,
kom inn aftr og settist i sama
stað.
Sighvatr tók þá til orða: „Ætlar
þú suðr um Iand?“
Sturla svarar: „Mælt hefi ek
þat.“
„Þar hefir þú illt erindi, er þú
ætlar að deila um fé Kols,“ segir
Sighvatr, „því þar er þat fé, er
margr mun stórt illt af hljóta, því
at illa er fengit.“
Þá svarar Sturla: „Sé ek þat fé,
er ek ætla, at eigi muni betra af
hljótast."
„Hvert er þat?“ segir Sighvatr.
„Þat er fé Snorra, bróður þíns,“
segir Sturla.
„Fyrr mun þér þat bera en
þetta,“ segir Sighvatr."
Ekki verður annað betur séð en
að orðræður þeirra feðga í skálan-
um á Sauðafelli hafi átt að berast
út á sama hátt og samtal þeirra á
Grund, vorið á undan. Með þessum
samræðum virðist undirstrikað að
svo líti út sem ferðin suður um
heiði sé fjárheimtuferð.
Það gegnir furðu að Sighvatur,
sem árið áður tók þátt i því með
Sturlu að ræna Snorra Sturluson
öllum eignum hans vestanlands,
skuli nú hneykslast. Styður það
skoðun mína, að þarna sé um upp-
gerð og yfirdrepsskap að ræða.
Eftir þetta ríða þeir feðgar út á
Eyri (Narfeyri), og Sighvatur síð-
an heim norður. Hlutverki hans
var lokið. Hann hafði einnig gen-
gið úr skugga um, að ekkert hafði
kvisast um erindi Sturlu vestur á
firði. Ljóst er, að ráðagerð þeirra
feðga hefur staðið og fallið með
því að Gissur fengi engan pata af
liðsafnaði Sturlu á Vestfjörðum.
Gissur hefði þá skynjað, að ekki
var allt með felldu, og búist við.
Næst segir sagan, að Sturla hafi
dregið lið saman í Dölum, en hann
hafi ekki kvatt upp menn í Borg-
arfirði fyrr en fjarðamenn komu
að vestan. Hélt hann með allt lið-
ið, 360 manns, suður á Bláskóga-
heiði. Er þeir komu undir Hrafna-
björg, kom á móti þeim sendimað-
ur Gissurar og segir, að þeir voru
sáttir Kolur og Ormur.
Sturla þyrfti ekki að koma,
„báðu hann aftr hverfa, ef honum
líkaði þat“. Sturla reiðist orðsend-
ingunni, og gerir Gissuri boð að
finna sig að Apavatni.
Ljóst er, að þegar hér er komið
sögu, hefur Gissur verið grunlaus
um að brögð væru í tafli. En víst
má telja, að þegar hann sá flokk
Sturlu, hafi hann skynjað að svik
myndu búa undir.
Gissur kom að Apavatni með
fjóra tugi manna. Gengu þeir á tal
saman, hann og Sturla. Eftir að
Gissur hafði fullvissað Sturlu um
að enginn liðsafnaður væri á Suð-
urlandi, fer Sturla til trúnaðar-
manna sinna og segist hafa grun
um, að liðsöfnun sé á Rangárvöll-
um. Hann segist gruna Gissur um
svik, og vilja ekkert undir honum
eiga.
„Skulum vér taka Gizurr með
valdi, en taka af þeim vápnin öll-
um.“n)
Gissur átti einskis annars úr-
kosti en að gefa sig á vald Sturlu.
Nú telur Sturla að allir boðar
séu að baki; áform hans komist
heil í höfn, og ekki ástæða til að
fara dult með þau.
„Gizurr spyrr Sturlu þá, hví
hann léti leggja hendr á hann.
Sturla bað hann ekki efast í því,
at hann ætlaði sér meira hlut en
öðrum á íslandi. „En mér þykkir
sem þá sé allir yfirkomnir, er þú
ert, því ek uggi þik einn manna á
íslandi, ef eigi ferr vel með
okkr.““12)
Síðan varð Gissur að sverja
Sturlu eiða um trúnað og utanferð
sína.
Þessi viðburður, að stórhöfðingi
í fjölmennasta héraði landsins er
fangaður í heimabyggð sinni, er
einstæður atburður á þessum
tíma. Þess eru varla dæmi, að
nokkur höfðingi Sturlungaaldar
hafi verið svo grátt leikinn. Höfð-
ingjar þeirra tíma voru mjög varir
um sig. Þeir lögðu metnað sinn í
það, að ekki væri unnt að ráðast
inn á ríki þeirra með her manns
þeim að óvörum. Þetta var því gíf-
urleg niðurlæging, sem Gissur
hefur seint fyrirgefið. Enda urðu
allir, er verið höfðu í Apavatnsför,
að greiða honum stórfé í bætur ári
síðar.
Daginn eftir ríður Sturla með
allan flokkinn um Grímsnes og
heim að Reykjum í ölfusi. Gissur
reið með þeim, afvopnaður og und-
ir strangri gæslu.
Ekki verður betur séð, en að
Sturla hafi beinlínis lagt undir sig
heimili Gissurar á Reykjum. Enda
segir sagan, að menn hafi verið
sendir um Grímsnes og ölfus eftir
nautum; þau rekin til Reykja og
etin þar um helgina, sem var
hvítasunnuhelgi.
Til Reykja kom Ormur Svínfell-
ingur með sveit manna. Þangað
voru einnig boðaðir þeir Teitur,
bróðir Gissurar og bræðrungar
hans, Hjalti biskupsson og Magn-
ús Hallsson. Líklegt má telja, að
þeir hafi átt hlutdeild í þeim goð-
orðum, sem Gissur fór með. Enda
var þá talað um, hver skyldi fara
með þau og taka við ríki Gissurar,
f umboði Sturlu. Nokkrum dögum
síðar var haldinn almennur fund-
ur við Þjórsá. Þar tók Hjalti bisk-
upsson við ríki Gissurar og hét að
styðja Sturlu í hvívetna. Ormur
Svínfellingur tók að sér að hafa
Gissur í gæslu þar til hann færi
utan.
Að þessu loknu skipaði Sturla
málum manna á Suðurlandi eftir
sínu höfði og reið síðan vestur í
Dali.
Engin skýring er tiltæk á því,
hversvegna Sturla bjó ekki þannig
um hnútana gagnvart Gissuri,
sem augljóslega hafði lykilaðstöðu
á Suðurlandi, að öruggt gæti tal-
ist. Það er nánast óskiljanlegt, að
hann skyldi treysta nauðungareið-
um Gissurar, þegar það er haft í
huga, að í þá daga voru lítt virtir
eiðar, sem menn unnu sér til lífs.
Auk þess mæltu lög þjóðveldisins
svo fyrir, að ekki væri skylt að
halda nauðahandsal. Hinn losara-
legi og ótrausti viðskilnaður
Sturlu við málefni Gissurar hlaut
að hafa afdrifaríkar afleiðingar.
Sú skýring, að Sturla hafi orðið
fyrir trúarlegri vakningu í Róm-
arferð sinni12) gæti verið rétt, en
ég leiði hest minn alveg frá þvf að
ræða um það. En sú spurning sæk-
ir á, hvernig þessu hefði lyktað, ef
raunsæismaðurinn Sighvatur, sem
ekki lét sér allt fyrir brjósti
brenna, hefði verið með í förinni.
Alkunna er, hvernig þessum
málum lauk. Gissur var látinn
laus. Ásbirningar og Haukdælir
gerður bandalag sín á milli, en
þeir feðgar, Sturla og Sighvatur,
fengu enga rönd reist við samei-
nuðum herafla þeirra. Tilraun
Sturlu til að leggja landið undir
Hákon konung varð að engu, og í
gerðinu á Örlygsstöðum, þann 21.
ágúst 1238, gengu þeir feðgar á vit
þeirra örlaga, sem Apavatnsför
bjó þeim.
Hér á undan tel ég mig hafa
fært nokkur rök að því, að skiln-
ingur fyrri manna á viðhorfum
Sighvats Sturlusonar til valda-
áforma Sturlu orki tvímælis.
Ég þykist einnig hafa sýnt fram
á, að tækifærið til að handtaka
Gissur við Apavatn hafi ekki verið
einber tilviljun, eins og virðist í
fljótu bragði, ef sagan er ekki les-
in nema á yfirborði.
Hinsvegar er það áleitin spurn-
ing, hversvegna höfundur Islend-
ingasögu velur hina hlutlausu leið,
að láta lesandanum það eftir að
skynja, hvað að baki býr í frá-
sögninni, í stað þess að segja um-
búðalaust frá launráðum þeirra
feðga gegn Gissuri.
Verður vikið að því síðar.
Það er álitið að íslendingasaga
Sturlu Þórðarsonar sé rituð á efri
árum hans. Þá voru liðnir frá ör-
lygsstaðafundi um það bil fjórir
áratugir. Minningin um þá feðga,
Sighvat og Sturlu, hefur enn lifað
í hugum manna, á Vesturlandi og í
Eyjafirði, þar sem Sturlungar
áttu stóran garð frænda og vina.
Hin dapurlegu örlög þeirra er létu
lífið á Örlygsstöðum hafa verið
óþrjótandi umræðuefni.
Eins og að líkum lætur dvelur
höfundur mest við þá feðga, eink-
um Sturlu. Augljóst er, að höfund-
ur leggur sig í líma við að sýna
fram á, að ekki þurfi að óttast um
eilífðarvelferð Sturlu.
Daginn eftir örlygsstaðafund,
eru menn við Vallalaug að ræða,
hvort Kolbeinn og Gissur komi að
sunnan. Þar er Sturla og leiðir hu-
gann að öðru.
Hann segir:14)
„Mikinn mun ætla ek þess vera
með oss frændum, hvern veg þat
er gefit. Ef þeir hafa vald yfír
mér, frændr mínir, þá hygg ek, at
mér sé dauðinn einn ætlaðr. En
þat veit guð með mér, þó at ek eiga
vaid á þeim, at einskis þeira blóði
skal ek út hella.“
Sagan segir að Sturlu var ætl-
aður skjöldur, „er á var markat
crucifixum“, og að Sturla gekk til
Miklabæjarkirkju og söng Ágúst-
ínusbæn, en hún veitti fyrirgefn-
ing þeirra synda, sem gleymst
höfðu í skriftamálum. — Minnir
þetta mest á krossfararriddara.
Það er athyglisvert, að í orustunni
verður Sturla engum manni að
bana og særir engan mann sári.
Höfundur bregður einnig upp
kristilegri mynd af Sighvati á
vígvellinum, með öxina öfuga í
hendi sér. Rétt eins og hann vildi
varast að verða nokkrum manni
að skaða.
Það er greinilegt, að öll frá-
sögnin þjónar ákveðnum tilgangi,
sömuleiðis það hvernig sagt er frá
lífláti þeirra feðga, en þar er tí-
undað hvert sár.
Þó eru til menn í liði andstæð-
inganna, sem sýna miskunn og
mildi. Þegar Sturla, særður þrem
sárum og þrotinn af mæði, biður
um grið, þá segir Hjalti biskups-
son: „Grið skaltu hafa af mér.“
Sagan segir að Hjalti hafi stutt
Sturlu út af gerðinu. Kastaði
Sturla sér þá niður og var mál
hans óskýrt, „ok þótti Hjalta sem
hann beiddist prestfundar. Hjalti
gekk þá í braut... “15) Gefur höf-
undur í skyn, að Hjalti hafi farið
þeirra erinda, að Sturla mætti ná
prestsfundi. Menn úr liði andstæð-
inganna höfðu lagt skjöld og bukl-
ara yfir Sturlu, honum til hlífðar.
Líklegt má telja, að höfundur
dragi fram miskunnsemi Hjalta
og annarra til að gera grimmd
Gissurar enn ódrengilegri. Auk
þess hefur það verið höfuðsynd í
þá daga að koma í veg fyrir að
dauðvona maður næði prestsfundi.
Síðan segir að Gissur komi að
Sturlu, þar sem hann liggur, að-
framkominn af mæði og blóðrás.
„Þá kom Gizurr til ok kastaði af
honum hlífunum ok svá stálhúf-
unni. Hann mælti: „Hér skal ek at
vinna.“ Hann tók breiðöxi ór
hendi Þórði Valdasyni ok hjó í
höfuð Sturlu vinstra megin fyrir
aftan eyrat mikit sár ok hljóp lítt
í sundr. Þat segja menn þeir, er
hjá váru, at Gizurr hljóp báðum
fótum upp við, er hann hjó Sturlu,
svá at loft sá milli fótanna ok
jarðarinnar ... “15)
Þegar litið er á þessa frásögn,
verður skiljanlegri hin dökka
minning um Gissur Þorvaldsson.
Hinu má ekki gleyma, að þótt
Sturla Þórðarson sé gagnmerkur
sagnaritari, og halli í engu veru-
lega réttu máli, þá getur hann ver-
ið nokkuð varasamur þegar Gissur
á í hlut. Mikinn hluta æfi sinnar
hefur Sturla borið þungan hug til
Gissurar, og það virðist lítið hafa
dregið úr þeirri óvild, þegar hann,
gamall maður, setur saman ís-
lendingasögu sína, áratug eftir
dauða Gissurar.
Reyndar virðist frásögnin af
Örlygsstaðafundi veri samin, öðr-
um þræði, fyrir þröngan hóp les-
enda á Vesturlandi og í Eyjafirði.
Tilgangur frásagnarinnar er
einnig annar og víðari. Höfundur
stefnir að ákveðnu marki. Hinir
sigruðu eru hans menn, hann vill
veg þeirra sem mestan, þeir eru
nánast píslarvottar. Hinsvegar fer
það ekki á milli mála, hver sé
fanturinn i þessu drama, það er
Gissur Þorvaldsson — því verður
ekki neitað, að höfundur hefur náð
settu marki. Þeir feðgar, Sig-
hvatur og Sturla, hafa mikla sam-
úð i hugum manna. Jafnframt er
það ríkjandi skoðun, að Gissur
Þorvaldsson hafi verið hinn versti
níðingur.
Að lokum kem ég að spurning-
unni um Apavatnsför og undan-
fara hennar. Hversvegna valdi
Sturla Þórðarson frásögn sinni
þessa leið? Hversvegna sagði hann
ekki vafningalaust frá blekkingum
þeirra feðga?
Ágætur sagnfræðingur, sem var
mér innan handar með ábend-
ingar, svarar spurningunni þann-
>K16)
„Aðferð höfundar markast af
atburðum, sem hann segir frá,
þetta gerðist á þennan hátt; villu-
ljósum var brugðið upp í raun og
veru og til þess að frásögnin verði
trúanlegri, verður hún að bera
þessa leynd, vera felumynd."
Þetta er ekki ósennilegt.
Þó er það nokkuð ljóst, að
Sturla Þórðarson hefur tæpast
talið ráðlegt, eins og allt var í
pottinn búið, að skýra frá hinu
íeynilega samsæri. Hann skildi, að
ef lesendur væru leiddir í allan
sannleikann um hinn flókna
blekkingavef, sem færður var upp
til að villa um fyrir Gissuri, og ná
haldi á honum, myndi það varpa
skugga á minningu þeirra feðga.
Gissur öðlaðist samúð manna.
Óhlutdrægir lesendur kynnu að
líta á örlygsstaðafund sem mak-
leg málagjöld, og því næsta afsak-
anlegt, að það sást loft undir iljar
Gissuri, er hann hjó í höfuð Sturlu
með breiðöxi Þórðar Valdasonar.
Ólafur Guðmundssoa rar útibúa-
stjóri Kúnaðarbankans í Stjkkia-
bólmi, áður sveitarstjóri þar, en nú
búsettur í Reykjavík.
Tilvitnanir
1) Smbr. Sig. Nordal: («1. menning 1942, bis.
329.
2) Smbr. ión Jóhnnneanon: fsl. Snga I 1966,
bh.294
3) Snmn rit, bh. 295.
4) konunga nbgnr. 111, 1967, bU. 208.
6) snmn rit bls. 209.
6) Stnrl. 1946,1, bls. 407-408.
7) sama rit bls. 261—262.
8) snmn rit: bls. 289—290.
9) samn rit bta. 410.
10) snma rit hls. 410—411.
11) snnu rit bta. 413.
12) snma rit bte. 414.
13) Marleae ('iklamini: Starla Sighratanon's
chieltainnrj. A moral probe. (Fyrirlestur i
Sturlastefnu 28/7 1984.)
14) Sturi. 1946.1, bta. 422.
15) sania rit bta. 435.
16) Guéráa Ása Grímsdóttir. sagnfræóingur.