Morgunblaðið - 29.11.1984, Side 54

54
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 29. NÓVEMBER 1984
Álsamningar
— eftir Sigríði Dúnu
Kristmundsdóttur
Samskipti íslendinga við svissn-
eska auðhringinn Alusuisse vegna
álbræðslunnar í Straumsvík hafa
nú staðið í nær tvo áratugi og frá
upphafi hafa menn haft skiptar
skoðanir á ágæti og hagkvæmni
viðskipta okkar við þennan fjár-
magnsrisa. Þær deilur sem að
undanförnu hafa risið vegna
nýgerðs viðaukasamnings ríkis-
stjórnar íslands við Alusuisse eru
því engin nýlunda. Það sem er
hins vegar nýtt í þessum deilum er
að nú hafa konur kvatt sér hljóðs
á þessum vettvangi þar sem karlar
hafa hingað til verið einir um hit-
una. Og árangurinn lætur ekki á
sér standa. Karlaveldið rekur upp
óp og skundar skjálfandi i hnjálið-
unum og grátt fyrir járnum inn á
síður dagblaðanna sem bólgna út
af prentsvertu og hvers kyns
ósóma sem á lítið skylt við mál-
efnaleg atriði þess máls eða mála
sem til umræðu eru. Ég vil því
fjalla hér stuttlega um fáein efnis-
atriði þess álsamningsins, sem að
undanförnu hefur verið til um-
ræðu á Alþingi, meðferð þessa
máls og hvernig það horfir við
okkur Kvennalistakonum.
Málsmeðferð ráðherra
Þann 5. nóvember sl. undirritaði
Sverrir Hermannsson, iðnaðar-
ráðherra, fyrir hönd ríkisstjórnar
íslands nýjan viðaukasamning við
Sviss Aluminium Limited um ál-
bræðsluna í Straumsvík. Undirrit-
un þessa samnings hefur sjálfsagt
ekki farið framhjá mörgum, en
ekki er eins vist að menn viti að
það var ekki fyrr en þennan sama
dag sem kjömir fulltrúar á Al-
þingi íslendinga fengu þennan
samning fyrst í hendur og fylgdu
þau skilaboð með að hver dagur
sem þingmenn notuðu til að kynna
sér þetta stóra mál og móta af-
stöðu sína til þess kostaði þjóðina
400 þús. kr. Sú vanvirðing sem Al-
þingi var sýnd með þessari
málsmeðferð er út af fyrir sig ekk-
ert einsdæmi í tíð núverandi ríkis-
stjórnar, en þó rekur mig ekki
minni til að áður hafi verið settur
gjaldmælir á þingmenn sem vinna
vilja störf sín af samviskusemi.
Ekki var um það að ræða að
þingmenn gætu lagt til breytingar
á efnisatriðum samningsins,
málatilbúnaður ráðherra var á
þann veg að annaðhvort var að
samþykkja samninginn allan eins
og hann kom fyrir eða hafna hon-
um. Við undirbúning þessa samn-
ings var ekki heldur um það að
ræða að fulltrúar allra stjórn-
málasamtaka sem sæti eiga á Al-
þingi væru hafðir með í ráðum
þótt sannarlega væri hér um að
ræða mál sem snertir hag lands-
manna um að fá að fylgjast með
gangi þessara samningamála á
bug með þeim rökum að það væri
Alusuisse á móti skapi og það svo
mjög að hann hefði bundist auð-
hringnum þagnarheiti þar um.
Þegar þingmenn fengu þennan
samning loks í hendur stóðu þeir
frammi fyrir gerðum hlut, þeim
var stillt upp við vegg og ekki til
þess ætlast að þeir hefðu nein
áhrif á efnisatriði þessa máls. 1
þessu máli var ekki spurt um þjóð-
arsátt.
Afarkostir Alusuisse
Samningurinn ber þess öll
merki að eina ferðina enn hafa ís-
lensku samningamönnunum verið
settir afarkostir af hálfu Alu-
suisse. Ekki efast ég eitt andartak
um að Alusuisse er erfiður samn-
ingsaðili og okkur væri nær í
framtíðinni að halda okkur frá öll-
um viðskiptum við alþjóðleg risa-
fyrirtæki af þessu tagi — en því er
heldur ekki að neita að miðað við
stöðu álmála í heiminum í dag og
málefnagrundvöll okkar gagnvart
Alusuis.se í upphafi þessarar
samningalotu þá höfum við í þess-
um samningi samið rækilega af
okkur einn ganginn enn.
I samningnum hefur ráðherra
augljóslega lagt höfuðáherslu á að
ná fram hækkun raforkuverðs til
ÍSAL og hygg ég að alþjóð geti
verið sammála um nauðsyn og
réttmæti þess að fyrirtækið greiði
hærra verð fyrir orkuna en það
hefur gert hingað til. Hitt er jafn
augljóst að þessi raforkuverðs-
hækkun er dýru verði keypt. I
samningnum er bókstaflega allt
selt sem seljanlegt var til að ná
orkuverðshækkuninni fram. Þar
er fallist á ýmsa fyrirvara varð-
andi raforkuverðið og endurskoð-
un þess sem augljóslega eru Alu-
suisse í hag en ekki okkur og ég
kem að hér á eftir. Það er fallist á
að láta allan málarekstur á hend-
ur fyrirtækinu niður falla og þess
i stað sæst á að taka við ákveðinni
peningagreiðslu sem nemur um
þriðjungi skaðabótakrafna á
fyrirtækið — þeirra hagur ekki
okkar. Og það er fallist á að þeir
fái að stækka álbræðsluna um
helming náist samningar um
orkuverð og einnig að þeim sé sþá
heimilt að taka nýjan eignaraðila
inn i fyrirtækið til þess að auð-
velda þeim að standa straum af
fjármagnskostnaði vegna stækk-
unar þess — einnig þeirra hagur,
ekki okkar. Hér höfum við því enn
þá einu sinni staðið andspænis af-
arkostum Alusuisse og fengið litlu
um þokað.
Orkuverðið
Nú liggur beinast við að ætla að
sú orkuverðshækkun, sem fékkst
með þessu móti sé umtalsverð en
þvi miður er svo ekki þegar til
lengri tima er litið. Vissulega er
hér um töluverðan árangur að
ræða sé miðað við það verð sem
ÍSAL greiddi fyrir orkuna fyrir
tveimur árum síöan. En sá böggull
fylgir hins vegar skammrifi að
þrátt fyrir þessa orkuverðshækk-
un mun ÍSAL samt sem áður ekki
greiöa það verð fyrir orkuna sem
nemur framleiðslukostnaði henn-
ar í núverandi virkjanakerfi
landsins, né er þessi orkuverðs-
hækkun varanleg þar sem orku-
verðið er skv. samningnum ekki
verðbólgutryggt.
I samningnum er kveðið á um að
orkuverðið til ISAL skuli vera á
bilinu 12,5—18,5 mill á kwst. og
breytast f samræmi við heims-
markaðsverð á áli. I dag mun
þetta þýða að orkuverðið er um
12,8 mill á kwst. og miðað við
horfur á álmarkaðnum þá ætlar
Landsvirkjun að meðalverð
orkunnar til ISAL á næsta 5 ára
tímabili, það er fram til ársins
1989, verði 13,7 mill á kwst. Meðal-
kostnaðarverð hverrar kwst. af
orku úr virkjanakerfi landsins
miðað við orkugetu 1983 er hins
vegar 16 mill skv. útreikningum
Landsvirkjunar, 18,9 mill sé
kostnaður vegna ónýttrar um-
framorku og þeirrar orku sem
Landsvirkjun kaupir af öðrum
virkjunum tekin með í reikning-
inn. Þaö má því augljóst vera að
hið dýrkeypta orkuverð til ISAL
verður á næstu 5 árum töluvert
undir því sem kostar að framleiða
orkuna sama við hvora kostnaðar-
verðstöluna er miðað. Tekið skal
fram i þessu tilliti að ekki stoðar
að miða við kostnaðarverð úr ein-
stökum virkjunum eða mismun-
andi kostnaðarverð til stóriðju og
almenningsveitna, þar sem hér er
um að ræða afkomu Landsvirkj-
unar í heild og alls orkubúskapar
landsmanna, en ekki afkomu ein-
stakra virkjana innan fyrirtækis-
ins. Við munum því samkvæmt
þessum samningi halda áfram að
afhenda Alusuisse orkuna á lægra
verði en kostar að framleiða hana,
Landsvirkjun mun ekki fá rétt-
mætan arð af orkusölunni í sinn
hlut og tapið á orkubúskapnum
munu landsmenn áfram bera, m.a.
í háu raforkuverði til almennings
og til innlendra atvinnugreina.
Það er athyglisvert að þessi
orkusölusamningur er gerður á
sama tíma og önnur lönd hafa
samkvæmt gerðardómi fengið
fram mun hærra orkuverð til ál-
vera en hér er á ferðinni og meðan
við vitum að Alusuisse þarf að
greiða töluvert hærra orkuverð
annars staðar í heiminum eða 16,5
mill að meðaltali á kwst. sam-
kvæmt upplýsingum iðnaðarráð-
herra á Alþingi 25. okt. sl. Skyldi
því engan undra að á sama tíma
og Alusisse er að leggja niður ál-
bræðslur sínar annars staðar í
heiminum, t.a.m. í Bandaríkjun-
um, leggja þeir kapp á að stækka
álbræðslu sina hér, enda sennilega
leit að öðru eins gósenlandi ódýrr-
ar raforku og Islandi.
Og lítið stoðar okkur að bera
nýja raforkuverðið til ISAL sam-
an við meðalorkuverð til álvera
annars staðar i Evrópu. Sam-
kvæmt útreikningum Landsvirkj-
unar mun það nú vera um 14,6
mill á kwst., en til eru þeir sem
telja að hér sé um óraunhæft mat
að ræða, þar sem i þessari rölu sé
ekki gerður greinarmunur á
orkuviðskiptum skyldra og
óskyldra aðila og að sú orkuverðs-
tala sem sambærileg sé i þessu
efni sé ekki 14,6 mill heldur 25,6
mill. Hvora töluna sem menn vilja
sannari hafa fer ekki hjá þvi að
orkuverðið til ÍSAL nær ekki
lægra matinu á meðalorkuverði til
álvera í Evrópu. Og ef því er hald-
ið fram að það sé eðlilegt vegna
lakari samkeppnisaðstöðu okkar í
álframleiðslu, sem réttlætir það
að orkuverð til álvera sé lægra hér
en í öðrum Evrópulöndum, þá má
á móti spyrja hvers vegna i ósköp-
unum er lagt kapp á að byggja upp
áliðnað hér á landi ef hann er ekki
samkeppnishæfur við sambæri-
legan iðnað i nágrannalöndunum?
Svari hver fyrir sig.
Fyrirvarar og
endurskoðunarákvæði
I samningnum er orkuverðið til
ISAL tengt heimsmarkaðsverði á
áli sem þýðir að við tökum á okkar
hlutdeild i þeirri áhættu sem ál-
iðnaði fylgir, ekki aðeins hvað
varðar álbræðsluna í Straumsvík
heldur i heiminum öllum. Það er
tvímælalaust til hagsbóta fyrir
Alusuisse að fá okkur með i þann
áhættuþátt sem hér um ræðir, en
fyrir okkur þýðir það einfaldlega
að við opnum okkar viökvæma
hagkerfi í enn auknari mæli fyrir
sveiflum á erlendum mörkuðum.
Til viðbótar við velþekktar sveifl-
ur á fiskmörkuðum okkar er af-
koma íslenska þjóðarbúsins nú
einnig háð sveiflum á álmörkuð-
um.
Hér er að mínu viti á ferðinni
ákaflega hættuleg stefna i orku-
sölumálum, og raunar allundarleg
miðað við þá skoðun þess ráðherra
sem þennan samning gerir — að
Islendingar eigi ekki aö taka á sín-
ar herðar þá áhættu sem óhjá-
kvæmilega fylgir stóriðjurekstri.
Um þetta atriði höfum við
Kvennalistakonur og ráðherra
ávallt verið sammála þótt á mis-
munandi forsendum sé, þar sem
hann vill reisa hér erlenda stór-
iðju án þátttöku Islendinga en við
viljum hér enga frekari stóriðju,
hvorki innlenda né erlenda.
Gerðir ráðherra eru hér því
undarlegar miðað við skoðanir
hans og í framhaldi af þessu má
spyrja sig hvernig ráðherra ætli
að eiga við þá orkusölusamninga
sem hann kann að vilja gera f
framtíðinni með þetta fordæmi á
Sigríður Dúna Kristmundsdóttir
„Saga þessa máls, ál-
málsins, er um margt
merkileg og af henni má
ýmsan lærdóm draga.
Einn er sá að um aldir
hafa íslendingar lítið
breyst hvað varðar
framgöngu sína gagn-
vart erlendum valdaað-
ilum sem sækjast eftir
hlutdeild í gæðum þess
lands þar sem smjör var
sagt drjúpa af hverju
strái. í stað þess að
standa saman heilir og
óskiptir gagnvart slík-
um aðilum hafa íslend-
ingar löngum borist á
spjótum innbyrðis og er
það háttarlag enn í
heiðri haft f landinu.“
bakinu? Ef hér er búið að marka
frambúðarstefnu Islendinga í
orkusölumálum, er hér ekki aðeins
á ferðinni slæmur orkusölusamn-
ingur heldur hættulegur líka.
Hættulegur vegna þess að aðrir
viðsemjendur ráðherrans, eins og
t.d. auðhringurinn Alcan sem vill
reisa álver við Eyjafjörð, koma til
með að vilja fá svona samnings-
ákvæði líka og þannig koll af kolli
ef ráðherra er sjálfum sér sam-
kvæmur þangað til ekki verður
lengur við neitt ráðið og sá tekju-
stofn landsmanna sem orkan á að
vera sveiflast til og frá eftir mark-
aðsaðstæðum í heiminum hverju
sinni. Ekki er það fögur framtíð-
arsýn.
En það er fleira ófagurt f þess-
um málum sé fram á veginn litið.
Orkuverðið til Alusuisse er ekki
verðbólgutryggt en innlendir og
erlendir sérfræðingar eru hins
vegar sammála um að gera megi
ráð fyrir 5—6% dollaraverðbólgu
að jafnaði á næstu árum. Þetta
þýðir að raungildi raforkuverðsins
mun fara lækkandi á samnings-
tímanum, mun verða hæst á
næsta 5 ára tímabili eða rétt inn-
an við 14 mill á kwst. og fara síðan
lækkandi niður í 10—12 mill á
næsta 5 ára tímabili, 7—9 mill á
þriðja tímabilinu og vera komið
niður i 5,5—7 mill á fjórða 5 ára
tímabilinu. Ljóst má því vera að
sú raforkuverðshækkun sem
samningurinn kveður á um, er
ekki varanleg, hún er tfmabundin
og hér er aðeins um stundarábata
að ræða.
I þessu sambandi skipta endur-
skoðunarákvæði samningsins
miklu máli, réttur okkar til að lag-
færa orkuverðið til ÍSAL f sam-
ræmi við breyttar aðstæður á
hverjum tíma. I endurskoðunar-
ákvæðinu er hins vegar sá fyrir-
vari hafður á að rafmagnssamn-
inginn skuli ekki heimilt að endur-
skoða nema „orðið hafi teljandi og
ófyrirsjáanlegar breytingar til
hins verra á aðstæðum". Dollara-
verðbólgan er ekki ófyrirsjáanleg
breyting á aðstæðum, hún er þvert
á móti fyrirsjáanleg og að mati
sérfróðra manna bindur þessi
fyrirvari hendur okkar á þann veg
að við munum trauðla ná fram
endurskoðun raforkuverðsins á
þeirri forsendu að raungildi þess
hafi lækkað sökum dollaraverð-
bólgu. Frá lagalegu sjónarmiði
þrengir þessi fyrirvari rétt okkar
til endurskoðunar, Alusuisse með
allt sitt á þurru en við sitjum eftir
í súpunni.
Á heildina litið þá er þessi
rafmagnssamningur með öllu
óviðunandi, i honum hefur lang-
tímahagsmunum okkar verið fórn-
að fyrir stundarábata og fyrir
þennan stundarábata höfum við
gengið inn á allar meginforsendur
Alusuisse, niðurfellingu deilumála
og stækkun álbræðslunnar f
Straumsvík. Þess vegna höfum við
Kvennalistakonur hafnað þessum
samningi.
Deilumálin
Um deilumálin má rita langt
mál, en ég vil aðeins nefna hér tvö
atriði. Ljóst er að þegar sú
ákvörðun var tekin að falla frá
málarekstri á hendur Alusuisse,
þá höfðum við góða vinningsstöðu
í þeim málum sem til meðferðar
voru fyrir dómnefndum, bæði f
Reykjavík og New York. Um það
er þó engum blöðum að fletta að
málum þessum var fórnað fyrir
þann rafmagnssamning, sem ég
hef hér fjallað um og ef til vill
hefur þar eitthvað fleira verið á
ferðinni svo sem óþægindi þess að
Alusisse yrði berlega uppvíst að
svikum í okkar garð. Óþægindi
fyrir hvern er svo aftur önnur
spurning, sem hver og einn getur
dundað sér við að svara — en vfst
er að svarið við þeirri spurningu
tekur til þess hver hafi verið að
gæta hagsmuna hverra í þessu
máli.
Einnig er Ijóst aö við munum í
framtíðinni ekki hafa sama laga-
grundvöll gagnvart Alusuisse
hvað varðar verð á aðföngum til
álbræðslunnar því það ákvæði að-
alsamningsins sem kveður á um
að bræðslunni skuli útveguð að-
föng „með bestu skilmálum og
skilyrðum sem fyrir hendi eru“ er
nú fellt brott. Þar með er farið það
ákvæði sem einna haldbest reynd-
ist f málarekstri okkar fyrir dóm-
nefndum og það er burtu fellt á
sama tíma og upplýst er á Alþingi
að Alusuisse haldi áfram upptekn-
um hætti gagnvart okkur f sfnu
margfalda bókhaldi. M.ö.o. þegar
við vitum að Alusuisse hefur á
undanförnum árum hlunnfarið
okkur og heldur þvf áfram, þá föll-
um við frá öllum kærumálum
okkar á þeirra hendur, gefum
þeim skínandi hreint siðgæðis-
vottorð hvað fortíðina varðar og
kippum i leiðinni burt mikilvægri
stoð þess að við getum f framtíð-
inni sótt rétt okkar á þeirra hend-
ur f þessum málum. Þessi mála-
tilbúnaður er með þvílíkum ólík-
indum að menn hljóta að spyrja:
Var íslensku samningamönnunuir
sjalfrátt?
Stækkun álversins
I svonefndu bréfi um samkomu-
lag sem fylgir með þessum samn-
ingi og skoðast sem hluti hans er
Alusuisse heimilað að stækka ál-
bræðsluna f Straumsvik um helm-
ing náist samkomulag um orku-
verð til þessa hluta bræðslunnar
og aðra skilmála varðandi hana.
Þar er einnig tekið fram að iðnrh.
muni „afhenda Alusuisse bréf þar
sem tilgreind verði fyrirhuguð
kjör og skilmálar varðandi raf-
orku frá Landsvirkjun" til stækk-
unarinnar.