Morgunblaðið - 17.01.1985, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. JANÚAR 1985
Um laxeldi -
„stadareldiu
- eftir Hauk
Sveinbjarnarson
Um margra ára skeið hef ég,
höfundur þessarar greinar, varið
frítíma mínum að mestu til
stangveiða. Jafnframt er ég
áhugamaður um fiskrækt og fisk-
eldi og er sá áhugi fyrst og fremst
bundinn við lax- og vatnafisk.
I um tvo áratugi hef ég í viðræð-
um við menn kynnt skoðanir mín-
ar í fiskeldismálum. Slíkar við-
ræður verða oft mjög langar og
hættir mönnum til að dveljast
lengur við vissa þætti en aðra,
ágreiningur kemur upp um ástæð-
ur, afleiðingar og framkvæmdir
svo viðræðurnar slitna oftast áður
en heildarmyndin er fengin. Þess
vegna er þessi grein skrifuð.
Flestir sem viðriðnir eru veiði-
félög, klak og útleigu vatnasvæða
halda í ákveðnar kenningar og
reynslu fiskifræðinga, kenningar
sem hafa verið að mótast í árarað-
ir og beinast fyrst og fremst að
eldinu sjálfu. Menn vilja nota
kenningarnar til þess að ná sem
bestum árangri með sem minnst-
um tilkostnaði í eldi og slepping-
um seiða. Að mínu mati hefur
þetta ekki tekist sem skyldi, fyrst
og fremst vegna þess að við eldið
er ekki tekið tillit til ratvísi seið-
anna (laxins) og ekki er hugað
nægilega að þreki þeirra og hæfni.
Keppst er við að ná sem mestri
stærð og þyngd á sem skemmstum
tíma, og fiskurinn því einkum al-
inn til slátrunar.
í þessari grein hyggst ég fyrst
og fremst fjalla um eldi göngu-
fisks, þ.e. seiða sem eru alin upp
með tilliti til ratvísi. Við slíkt eldi
þarf að stuðla að hreysti og lík-
amlegum styrk seiðanna svo að
það sé sem tryggast að ratvísin
skili fiskinum aftur á bernsku-
slóðir. Ég tel að bestum árangri
verði náð með eldi sem ég nefni
„staðareldi". En áður en ég lýsi
nánar hvað í því felst tel ég nauð-
synlegt að ræða nokkuð um slepp-
ingu laxaseiða, sem að vísu er ljóst
flestum áhugamönnum um þessi
mál.
Slepping laxaseiða
Algild regla eða forskrift þar að
lútandi hversu mörgum seiðum
skuli sleppt í einhverja á, þetta og
þetta árið, er ekki til. Til þess eru
áhrifaþættirnir of margir og
breytilegir. Með talningu er hægt
að fá fjölda göngufiska og þegar
frá eru dregnir veiddir fiskar er
fjöldi klaklaxa fundinn. Þetta er
það eina sem hægt er að miða við.
Sums staðar er hægt að komast að
því hversu klaklaxinn er dreifður,
en hvort klakið heppnast og
hvernig því muni reiða af er ekki
hægt að vita fyrirfram. Þess
vegna er erfitt að gera ráðstafanir
beri eitthvað út af. Við sleppingu
laxaseiða er því og verður alltaf
nokkur óvissa um endurheimtur.
Laxaseiði sem sleppt er í árnar
skila sér (venjulega) verr, því
fleiri seiðum sem sleppt er (hér er
ratvísi seiðanna látin liggja milli
hluta). Þetta stafar auðvitað af
því að hæfari stofn er fyrir í ánni
og að áin getur aðeins fætt ákveð-
inn fjölda einstaklinga. Það eru
sem sagt takmörk. Sé sleppt allt of
mörgum seiðum er eins víst að
ekkert skili sér aftur eða lifi vist-
ina af, og það sem verra er, það
getur veikt stofninn, sem fyrir er,
og valdið honum miklu, jafnvel
óbætanlegu tjóni. Lögmálið er, að
því fleiri einstaklingar sem eru
um fæðu árinnar, þeim mun fleiri
einstaklingar verða óhæfari að
standast óblíð náttúruöflin, hita-
og vatnsbreytingar og verða frem-
ur vargi að bráð.
Slepping laxaseiða á heiðar,
fyrir ofan ógenga fossa, í hliðar-
læki og mýrartjarnir skilar yfir-
leitt engum árangri (til lengdar,
undantekningar eru þó til). Fyrir
er í allflestum tilfellum lífstofn
sem er mun sterkari seiðunum
sem sleppt er. Þau keppa um sömu
fæðuna við seiðin sem fyrir eru og
fara fyrst í stað halloka og stór
hluti verður urriða, bleikju, fugli
eða mink að bráð, sérstaklega
fyrst eftir sleppingu. Seiði, sem
sleppt er í framandi vatn, verja
sig ekki fyrst í stað, þau eru mis-
kunnarlaust hrakin frá einum
stað í annan og eru lengi vel í fel-
um. Mýrartjarnir eru mjög mis-
jafnar, jafnvel sömu tjarnirnar
frá ári til árs og stafar það af
mismunandi gegnumstreymi
vatnsins eða öllu heldur súrefn-
ismagninu. I þurrkum verða þess-
ar tjarnir staðnar og fúlar og seið-
in sljó og auðveld bráð. Til eru
nokkrir staðir hér á landi, frá
náttúrunnar hendi, þar sem lax og
silungar alast upp samtímis, eins
og t.d. í Meðalfellsvatni. Þar er
auðvelt að ganga á silungastofn-
inn án þess að tjón hljótist af. Til
greina kemur að fóðra hann áður
en grisjun fer fram.
Slepping gönguseiða í ár og
vatnasvæði hefur lítinn sem eng-
an árangur í för með sér. Er það
vegna þess að seiðin eru yfirleitt
ekki alin upp í því vatni sem þau
eiga að ganga í aftur. Þeim mun
yngri sem seiðin eru þegar þeim er
sleppt í framandi vatn, þeim mun
meiri líkur eru á ratvísi þeirra, og
er rétt að taka tillit til þessa þegar
laxinn þarf að ganga í gegnum
margar ár. Endurkoman er örugg-
ust ef seiðin klekjast út í vatninu
sem þau eiga að ganga aftur í,
eyða þar kviðpokanum og æsku-
ævi. Seiði, sem klekjast út í nátt-
úrunni, verða strax næm fyrir
keim vatnsins og eykst næmin alla
tíð þar til þau yfirgefa ána, og
lengur að mínu mati.
Hér vil ég staldra við og skýra
nánar þær ályktanir sem ég dreg
af eigin athugunum á hegðun
seiða í náttúrulegu umhverfi og á
hegðun laxins þegar hann gengur í
árnar. Ég tel að ratvísi laxins stafi
af því að hann myndi efnislög, af
keim vatnsins sem hann lifir í, í
mjög blóðríkum taugavefjum sem
liggja umhverfis og útfrá nefgöng-
unum. Nefgöngin, sem liggja bak
við augun að heila, stækka með
fiskinum. í fullorðnum laxi verða
þau nokkrir mm á breidd og
nokkrir sm á lengd. Taugavefirnir
umhverfis nefgöngin geta því
geymt aragrúa efnisöreinda. Nef-
göngin stækka framávið, ef svo
mætti að orði komast, þannig að
vefurinn sem seiðið mettaði fyrst
efniseindum, verður vefurinn
innst í nefgöngunum næst heila
þegar fiskurinn stækkar. Nýir vef-
ir myndast um leið og nefgöngin
stækka og lengjast, sem fiskurinn
mettar jafnt og þétt þannig að
efniseindir þess vatns sem fiskur-
inn er í er í nýjustu vefjunum,
sennilega fremst við nefgöngin.
Þetta gerir fiskinum kleift að
nema einn keim eða alla í senn.
Þegar laxinn snýr við á göngu
sinni um úthöfin er engu líkara en
að hann vindi ofan af því efnis-
mynstri sem hann byggði áður
upp. Likingin er ef til vill ekki al-
veg rétt því að efnisbankinn eyðist
ekki, getur ef til vill dofnað, en
laxinn virðist bæta það upp á leið-
inni til baka, því þegar hann geng-
ur í annað sinn í árnar er hann
mun ákveðnari og öruggari. Að
mínu mati byggist ratvísi laxins
eingöngu á efniseindum þess vatns
sem hann lifir í, og það er því
óhugsandi annað en að hann rati í
bernskuvatnið aftur. Aðeins
tvennt getur komið í veg fyrir
ratvísina, náttúruhamfarir, jarð-
rask eða rangt uppeldi í eldis-
stöðvum, eins konar „röng for-
skrift“.
Ég get ekki sannað það sem ég
Haukur Sveinbjarnarson
„Slepping gönguseiöa í
ár og vatnasvæði hefur
lítinn sem engan árang-
ur í för með sér. Er það
vegna þess að seiðin eru
yílrleitt ekki alin upp í
því vatni sem þau eiga
að ganga í aftur. Þeim
mun yngri sem seiðin
eru þegar þeim er sleppt
í framandi vatn, þeim
mun meiri líkur eru á
ratvísi þeirra.“
hef hér sett fram. Til þess hef ég
ekki aðstöðu. En eins og ég minnt-
ist á áður byggi ég á hegðun laxins
og þeim athugunum sem ég hef
gert með frumstæðum tækjum á
vitum fisksins. Ef til vill hafa ein-
hverjir aðrir komist að sömu eða
réttari niðurstöðu sem þeir geta
vísindalega sannað, en það hefur
þá farið fram hjá mér og þætti
mér það miður. Það sem mér
finnst skipta höfuðmáli er að rat-
vísin er fyrir hendi og á henni vil
ég byggja og taka meira tillit til
en gert hefur verið til þessa.
Dæmi um hegðun seiða og
göngulaxa:
Klekist seiðið út í læknum eða
alist þar upp er það keimur þess
vatns sem sest fyrst í minni
fiskins. Síðar, við aukinn vöxt og
þroska, færir fiskurinn sig til, t.d.
í hliðarána fyrir neðan. Hvort sem
keimskil vatnsins eru glögg eða
ekki heldur fiskurinn sig lengi vel
þeim megin sem og meðan
bernskuvatnsins gætir. Hann
venst umhverfinu, verður djarfari,
fer hinum megin í annan vatns-
keim og er venjulega hrakinn það-
an, en sækir af sjálfsdáðum alltaf
í bernskuvatnið aftur. Með
bernskuvatnið í vitunum færist
hann niður vatnasvæðið, keimur
bernskuvatnsins dvínar og að lok-
um fjarar hann út, fiskurinn
hættir að nema hann einan. Fisk-
urinn dvelur nógu lengi á hverjum
stað til þess að nýtt efnislag bæt-
ist við þau sem fyrir eru í efnis-
neti hans, með nýjum vatnskeim.
Bernskuvatnið er laxaseiðunum
mjög mikilvægt, einskonar lífæð.
Það veitir þeim öryggiskennd og
áræði. Séu þau skyndilega flutt í
framandi vatn eru þau fyrst í stað
ráðvillt og eru misjafnlega lengi
að jafna sig til að geta hafið ætis-
leit. Lengst dvelja seiðín í
bernskuvatninu, gegnum allar
árstíðimar, en síðan virðist dvölin
styttast á hverjum stað, enda
stækkar efnisnetið með fiskinum
og styttri tíma tekur að metta það.
Það virðist því bæði vera tíma-
lengd (bragðefnismettun) og vöxt-
ur (hæfni + þroski) sem ráða
mestu um endurkomu seiðanna
(laxins). Af þessum ástæðum er
ekki rétt að hraða eldi um of. T.d.
er hæpið að gönguseiði alin upp í
keri á Húsavík skili sér í Miðfjarð-
ará, eftir mánaðarveni þar og jafn-
vel þótt þau væru þar lengur,
vegna þess að forminni fiskins er
mettað öðrum efniseindum annars
vatnskeims, minnið er á vissan
hátt brenglað, forskriftin röng og
hæfni í lágmarki. Hins vegar er
hugsanlegt að þessi seiði (lax)
skili sér neðst í viðkomandi á, en
þar verða þau (þeir) áfram leit-
andi eða ráðvillt(ir). Enn frekar
um hegðun, til að renna stoðum
undir það sem að framan er sagt:
Þar sem tvær ár renna saman í
eina eru seiðin sem ganga niður
þeim megin í ánni er vatnskeims
þeirra gætir. Þegar laxinn kemur
til baka hagar hann sér nákvæm-
lega eins. Hann þarf stundum að
bíða, oft svo vikum skiptir, áður
en hann gengur í hliðarána og
virðist því þurfa ákveðna mettun
eða eitthvað nákvæmara en það
sem fyrir er. Hann bíður flóðs eða
breytinga ekki vegna vatnsmagns-
ins, heldur vegna keimsins og
gengur oft ekki fyrr en flóð eru
afstaðin.
Dæmi: Austurá og Vesturá sam-
eina og mynda Miðfjarðará. Lax-
inn gengur yfirleitt viðstöðulaust
upp í Vesturá. í Austurá rennur
Núpsá og laxinn bíður oft lengi við
ármótin (Austurá/Vesturá). Sé
keimur Núpsár lítill er næstum
öruggt að Núpsárlaxinn bíður þar
til keimurinn verður ákveðnari og
sterkari, og fer þá saman sterkari
keimur og meira vatn.
NB: Þetta vatnasvæði, Miðfjarð-
arársvæðið, er eitt hið ákjósan-
legasta til rannsókna á göngufiski
sem fyrir finnst. Þar renna þrjár
ár saman í eina. Við það myndast
5 vatnasvæði og hugsanlega eru 6
laxastofnar á svæðinu. Fyrsti
stofn gengur í Austurá, annar
stofn í Núpsá, þriðji stofn í Aust-
urá/Núpsá, fjórði stofn í vesturá,
fimmti stofn í efri hluta Miðfjarð-
arár og sennilega sá sjötti í neðri
hluta Miðfjarðarár.
Gönguseiði. Árangurs er aðeins
að vænta ef seiðin eru alin upp í
því vatni sem þau eiga að ganga
aftur í. Til bóta er að sleppa þeim
eins ofarlega í vatnasvæðið og
hægt er.