Morgunblaðið - 01.06.1985, Qupperneq 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. JÚNÍ 1985

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aóstoóarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavfk.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Bjðrn Bjarnason.
Þorbjörn Guómundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiósla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 360 kr. á mánuói innanlands. í lausasölu 30 kr. eintakió.
^ BÚR og
ísbjörninn
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 289. þáttur
Fyrir frumkvæði Davíðs
Oddssonar, borgarstjóra,
hefur verið efnt til viðræðna
milli stærstu útgerðarfyrir-
tækjanna í Reykjavík, Bæjar-
útgerðar Reykjavíkur (BÚR)
og ísbjarnarins hf., til þess að
kanna hvort unnt sé að endur-
skipuleggja þau og freista þess
að nýta betur fjárfestingu
þeirra og gera rekstur þeirra
hagkvæmari og traustari. Með
þessu frumkvæði sínu hefur
Davíð Oddsson hrundið af stað
tímabærri athugun á því,
hvernig við þeirri staðreynd
skuli brugðist í Reykjavík að
þangað berst nú minni fiskafli
en áður.
Undir stjórn Brynjólfs
Bjarnasonar, forstjóra BÚR,
hefur verið farið inn á nýjar
brautir í rekstri þessa stóra
borgarfyrirtækis sem er mikil-
vægur vinnuveitandi í höfuð-
borginni og leggur drjúgt af
mörkum til gjaldeyrisöflunar
fyrir þjóðarbúið. Tapið á
rekstri BÚR hefur verið skorið
niður með aukinni hagræðingu
og nýjungum í framleiðslu-
háttum. ísbjörninn er stórveldi
í fiskvinnslu og útgerð á ís-
landi. Þetta einkafyrirtæki
hefur verið byggt upp af mikilli
elju. Vegna mikilla fjárfest-
inga og minnkandi fiskafla eft-
ir að í þær var ráðist hafa
rekstrarforsendur ísbjarnarins
breyst til hins verra undanfar-
in ár. Jón Ingvarsson, fram-
kvæmdastjóri ísbjarnarins,
sagði í Morgunblaðsviðtali á
miðvikudaginn, að við því yrði
að bregðast að nú bærist helm-
ingi minni afli til vinnslu í
Reykjavík en 1982.
Sérfróðum aðilum utan ís-
bjarnarins og BÚR hefur nú
verið falið að rannsaka fjár-
hagslegar og tæknilegar hliðar
mála í samræmi við tillögur
Davíðs Oddssonar. Á grund-
velli þeirra athugana verða síð-
an teknar ákvarðanir um fram-
haldið. Hér og nú skal því engu
spáð um niðurstöðuna. Hitt
skal fullyrt, að frumkvæði
borgarstjórans í Reykjavík í
þessu máli getur ekki orðið
nema til góðs. Það er engum til
góðs, hvorki starfsfólki né eig-
endum þeirra gamalgrónu
fyrirtækja sem ísbjörninn og
BÚR eru, að láta þau hvort um
sig standa höllum fæti vegna
versnandi ytri skilyrða ef unnt
er að snúa dæminu við með því
að sameina kraftana.
Allir hljóta að vera sammála
um mikilvægi þess að í Reykja-
vík standi útgerð og fisk-
vinnsla traustum fótum. Höf-
uðborgin hefur um árabil verið
ein stærsta verstöð landsins. Á
því má ekki verða breyting og
fullkanna ber, hvort ekki sé
unnt að bregðast við afla-
samdrætti með nýjum starfs-
háttum. í tillögu Davíðs
Oddssonar segir að stefnt skuli
að því að fiskvinnsla fyrirtækj-
anna dragist ekki meira saman
en orðið er, þótt þau yrðu sam-
einuð í eitt. Með öllu er ástæðu-
laust að ala á ótta starfsfólks
þessara fyrirtækja við að verið
sé að svipta það vinnu komist
þessar hugmyndir til fram-
kvæmda. Tilraunir vinstri-
sinna í þá veru eru aðeins al-
kunnir pólitískir loftfimleikar í
ómálefnalegu karpi. Öll rök
hníga auðvitað að því, að út-
gerðar- og fiskvinnslufyrirtæki
sem rekið er á hagkvæmum
forsendum sé öruggari vinnu-
staður en fyrirtæki sem á und-
ir högg að sækja vegna óhag-
stæðra ytri skilyrða.
Rainbow
Navigation
Eins og við var að búast og
margsinnis hefur verið
bent á hlaut að koma að því að
eigendur bandaríska fyrirtæk-
isins Rainbow Navigation, sem
flytur varning fyrir varnarliðið
í krafti bandarískra einokunar-
laga, hæfu sókn eftir alhliða
sjóflutningum milli íslands og
Norður-Ameríku. Nú er því
meira að segja haldið fram, að
félagið stundi undirboð.
Fjárhagsleg sjónarmið ráða
að sjálfsögðu hjá þeim sem
tapa eða græða á starfsemi
Rainbow Navigation. Þeir sem
eiga slíkra hagsmuna að gæta
verða að sætta sig við mark-
aðslögmálin. Þau gilda hins
vegar ekki í þessu máli á með-
an Rainbow Navigation starfar
í skjóli einokunarlaga.
Nauðsynlegt er að itreka þá
skoðun, að það er með öllu
óviðunandi í samskiptum ís-
lands og Bandaríkjanna ef hin
gömlu bandarísku einokunar-
lög eiga að eyðileggja forsend-
ur þess að íslensk kaupskip séu
í förum milli íslands og Banda-
ríkjanna. í hugum íslendinga
er alls ekki unnt að samræma
eyðileggjandi einokunarstarf-
semi af þessu tagi og tilgang og
markmið varnarsamstarfs
þjóðanna. Sé grafið undan
kaupskipaflota Islendinga er
grafið undan öryggi þeirra.
Samsetningar orða í máli
okkar verða með þrennum
hætti. í fyrsta lagi er föst sam-
setning eða stofnsamsetning.
Eins og síðari nafngiftin gefur
til kynna, er þá fyrri hluti
samsetningarinnar stofn ein-
hvers orðs. Stofn nafnorða er
að finna í þolfalli eintölu,
dæmi hest, eld. Stofn lýsingar-
orða er að finna í kvenkyni,
nefnifalli, eintölu, dæmi stór,
há. Stofn sagna er nafnháttur-
inn að slepptri endingunni,
dæmi far, skap.
í öðru lagi er laus samsetning
eða eignarfallssamsetning. Dæm-
in hér á eftir skýra hana:
elds-umbrot, elda-skáli, farar-
efni, hellu-steinn.
Að síðustu er band- eða
tengistafssamsetning. Er þá
einhverju hljóði skotið milli
samsetningarhluta, því sem
ekki verður talið beygingar-
ending í því sambandi. Dæmi:
eld-i-viður, ráð-u-nautur.
Um tíðni þessara samsetn-
inga veit ég ekki mikið. Ég tel
þó víst að bandstafssamsetn-
ing sé langsjaldgæfust. Ekki
kann ég heldur neinar reglur
um, hvenær nota skuli hverja
samsetninguna. Mig grunar að
það fari ansi mikið eftir smekk
og atvikum.
★
Tilefni þessara inngangs-
orða er eftirfarandi bréfkafli
frá manni sem ekki kýs að
flíka nafni sínu að svo stöddu:
„Það er margt í íslenskri
málfræði og stafsetningu sem
vill æði mikið vefjast fyrir
mér. Eitt er stafsetning sam-
settra orða sem mér skilst að
geti verið með þrennum hætti
(þ.e. samsetningin) í íslensku.
Gætir þú nú aðeins skýrt þessa
flokkaskiptingu fyrir mig og
sagt mér hvenær hver eigi við?
Ég hef lengi ætlað að biðja
þig þessarar bónar en það var
fyrst þegar ég sá orðið nám-
skrá (svona stafað) að ég fór að
hugsa mér til hreyfings. Tólf-
unum kastaði þó þegar ég sá
auglýsta námstefnu (svona
stafað). En inn í bæði þessi
orð, sérstaklega þó námstefnu,
myndi ég vilja bæta einu essi
(yrði þá námsskrá og náms-
stefna). En ég er svo sem eng-
inn æðsti prestur í þessum
málum sem sést kannski best á
því að ég má gæta mín að
skrifa ekki starfsemi með einu
auka essi (þ.e. starfssemi) og
sömu sögu er raunar að segja
um fleiri orð af þessu tagi.
Og úr því ég er nú byrjaður
að spinna lopann þá langar
mig til að spyrja þig hvort ég
bind enda eða endi á bréfið."
★
Eins og fyrr segir, held ég að
mér sé ekki unnt að segja til
um hvenær hver samsetningin
eigi við. En ég athugaði í orða-
bók Menningarsjóðs samsetn-
ingar af nám, starf og skip. Það
skal strax tekið fram, að
námskrá er þar svona, með
einu essi, stofnsamsetning, en
nám(s)stefna er ekki í bókinni.
Stofnsamsetningar af nám
voru 8, þar á meðal námfús og
námskeið. Sjálfur man ég í
viðbót eftir orðinu námgjarn
sem Snorri Sturluson hafði til
að hrósa Ara Þorgilssyni.
Eignarfallssamsetningar af
nám reyndust hins vegar 49,
þar á meðal námsbraut, náms-
lán og námsstjóri. Enginn má
við margnum, og því er ekki að
furða, þó að bréfritari hneigist
til að hafa tvö ess í þeim orð-
um sem hann tiltók, ef við
miðum við það eitt, hversu
stofnsamsetningar af nám eru
miklu færri en hinar.
Stofnsamsetningar af starf
reyndust 9, þeirra á meðal
starfsemi, starfhæfur og starf-
ræksla, en laust samsett orð af
starf voru hins vegar 37, þar á
meðal starfsfræósla, starfs-
ísmátt (-vinnuklæði, hvers-
dagsföt) og starfsstúlka.
Fast samsett orð af skip
töldust vera 28, svo sem skip-
stjóri, skipbrot og skipskaði, en
laust samsett 48, t.d. skipakví,
skipsbátur og skipsfjöl.
Áf þessari fátæklegu rann-
sókn mætti kannski draga þá
ályktun, að lausar samsetn-
ingar séu algengari en fastar,
en ef einhverjir kynnu að
fræða mig um tíðni slíkra
samsetninga, þá yrði ég því
mjög feginn. Eg tala nú ekki
um, ef menn gætu kennt mér
reglur um notkun þeirra.
★
Þá er það að binda enda eða
binda endi á eitthvað í
merkingunni að ljúka því.
Enda í þessu sambandi er þol-
fall af endi sem hefur veika
beygingu (beygist eins og
gluggi; an-stofn). Endi er aftur
þolfall af endir sem hefur
sterka beygingu (beygist eins
og læknir; ia-stofn). Endi er
miklu algengara orð en endir.
Hið fyrrnefnda er bæði í hlut-
lægri og huglægri (eiginlegri
og óeiginlegri, konkret og ab-
strakt) merkingu en endir er
víst alltaf haft í óeiginlegri
merkingu = endalok.
í orðabókum hef ég aðeins
fundið dæmi um að binda enda
á í merkingunni að ljúka. Það
er augljóslega betra, miðað við
það sem áður sagði, þar sem
endir er aðeins í óeiginlegri
merkingunni. Líkingin væri þá
ekki eins góð og þegar sagt er
að binda enda á. Menn binda
fremur það sem áþreifanlegt
er heldur en hið gagnstæða.
Skylt er hins vegar að geta
þess að merking sagnarinnar
að binda getur orðið huglæg
eða óeiginleg.
Allt er gott þá endirinn
allra bestur verður,
segir í gamalli vísu, og væri
mér þökk í því, ef einhver gæti
kennt mér hinn hluta vísunnar
og frætt mig um höfund.
Nú þykir sjálfsagt að beygja
orðið endir eins og læknir (sbr.
fyrr), þ.e. endir, um endi, frá
endi, til endis, sbr. einnig alls-
endis eða til alls endis, en áður
fyrr höfðu menn stundum aðra
beygingu, sbr. kennsluvísuna
gömlu:
I Dóná falla: Isar, Inn,
einnig Drava og Sava.
Theiss og Lech ég líka finn
og læt svo Pruth í eadirinn.
Hver skyldi annars hafa ort
þessi stikluvik?
104 loðdýraleyfi
veitt frá áramótum
— fyrir um 4500 refum og um 7500 minkum
Úthlutunarnefnd loð-
dýraleyfa veitti nýlega 47
bændum leyfi til stofnun-
ar refa- og minkabúa. Það
sem af er árinu hafa 104
loðdýraleyfi verið gefin út,
þar af eru 90 ný leyfi, 6
leyfi endurnýjuð og 8 leyli
til stækkunar. Þessir 104
aðilar fengu leyfi fyrir alls
4.325—4.775 refum og
6.720—8.520 minkum.
Útgefin leyfi á árinu skipt-
ast þannig eftir sýslum:
Gullbringu- og Kjósarsýsla 1
nýtt leyfi og 1 endurútgefið,
samtals fyrir 50 refum og 400
minkum; Borgarfjarðarsýsla
1 nýtt leyfi og annað endur-
nýjað, samtals fyrir 90 refum;
Mýrasýsla 2 ný leyfi, fyrir
alls 190—240 refum og 0—200
minkum; Snæfellsnes- og
Hnappadalssýsla 2 ný leyfi
fyrir alls 30 refum og 85
minkum; Barðastrandarsýsl-
ur 3 ný leyfi, alls fyrir 250
refum; ísafjarðarsýslur 2 ný
leyfi, fyrir alls 250 refum og
600 minkum; Húnavatnssýsl-
ur 4 ný leyfi, 1 leyfi til stækk-
unar, samtals fyrir 200 refum
og 525 minkum; Skagafjarð-
arsýsla 11 ný leyfi og 3 leyfi
til stækkunar, samtals
450—550 refir og 1.110—1.510
minkar; Eyjafjarðarsýsla 9
ný leyfi og 1 stækkun,
440—490 refir og 700—900
minkar; S-Þingeyjarsýsla 7
ný leyfi og 3 endurnýjuð,
320—370 refir og 1000—1.200
minkar, N-Þingeyjarsýsla 6
ný leyfi fyrir 250—350 refum
og 0—400 minkum; N-Múla-
sýsla 10 ný leyfi og 3 stækk-
anir, 415—465 refir og
350—550 minkar; S-Múla-
sýsla 3 ný leyfi fyrir samtals
150 refum; Austur-Skafta-
fellssýsla 8 ný leyfi fyrir
190—240 refum og 1.000—
1.200 minkum; Rangárvalla-
sýsla 10 ný leyfi, 460 refir og
200 minkar og loks Árnes-
sýsla 10 ný leyfi og 4 leyfi til
stækkunar búa, samtals fyrir
590 refum og 750 minkum.