Morgunblaðið - 01.06.1985, Síða 40

40
MORGUNBLAÐID, LAUGARDAGUR 1. JÚNÍ 1985
Aldarminning:
Eiríkur Hjartarson
í tilhugalífinu, á vordögum
1945, geystist ég í hlað í Laugardal
við Engjaveg á gljábrenndri, am-
erískri skartbifreið til að ganga í
fyrsta sinn á fund tilvonandi
tengdaföður míns, Eiríks Hjart-
arsonar. í þá gömlu og glöðu daga
var Chevroletinn helzta stolt mitt
og prýði sakir mjög svo brenglaðr-
ar dómgreindar og vanþroska
æskuáranna. Þá var farið geyst og
glannalega eins og glysgjarn
negrahöfðingi. Mér fannst að ég
hefði lagt allan heiminn að fótum
mér og sjálft sólkerfið líka er
fyrsta málverkasýning mín í
Reykjavík seldist upp í lok heims-
styrjaldarinnar miklu. Af hunda-
kætislegum hégóma, oflátungs-
hætti og sundurgerð hins ást-
fangna unga listamanns hugðist
ég teikna elegant hringi með hjól-
börðunum í hlaðvarpann, risa-
stækkaða eftirmynd af nýfengn-
um festarbaugum okkar dóttur
hans, heimasætunnar björtu og
fögru, sem stuttu síðar varð minn
betri helmingur og hjálparhella í
erfiðri og ótryggri lífsbaráttu list-
arinnar.
Tilvonandi tengdafólk mitt, sem
beið í ofvæni í varpa við heimreið-
ina umvafið trjágróðri og ilmandi
litríkum vorblómum, skyldi fá að
sjá á farkosti og ökulagi, að þar
væri enginn meðal-jón á ferð,
heldur há-akureyrskur höfðingi og
fursti. Spennan óx og skartmennið
bar skjótt að garði og brá hár-
greiðu í gljáfunsað efrivarar-
skeggið til að auka sjálfsöryggið,
sem eitthvað virtist farið að dvína
er á hólminn kom. Kappinn var
glæsilega klæddur og skæddur eft-
ir nýjustu tízku, nýkominn heim
frá Ameríku eftir fjögurra ára
forfrömun í því mikla umbrota-
landi hraða og nýjunga, þar sem
flest er til reiðu, allt frá því bezta
til þess versta á öllum hugsanleg-
um sviðum. Þetta voru frjálsustu
og skemmtilegustu ár ævinnar.
Þegar mest á reið hefir jafnan
flaustur og fum og önnur tauga-
veiklun helgripið undirritaðan og
oftlega orðið honum að falli. Sem
ég er í miðju hniti í trúlofunar-
hringabeygjunni á sirkilstýrðum
hjólbörðunum birtist mér óvænt
ygglibrún alvörunnar framundan
eða öllu heldur brúnaþung og
íbyggin ásjóna tilvonandi tengda-
pabba bak við rifsberjarunna.
Hræðslan, uppnámið og sektar-
kenndin greip mig heljartökum og
mér fundust hvassir og einbeittir,
mikilúðugir og ódysseifskir and-
litsdrættir hans segja: Láttu dótt-
ur mína í friði, þá saklausu, eng-
ilbjörtu og góðu stúlku, þú svarti,
skuggalegi og glannalegi glæfra-
hundur! Mér varð svo mikið um
þessa óvæntu sýn eða réttara sagt
þessa íbyggnu og mögnuðu ásjónu
húsbóndans, að ég lamaðist og
missti gersamlega stjórn á far-
kostinum, sem lenti með vélarhús-
ið niðri í kjallaraopi slotsins. Það
munaði ekki nema hársbreidd, að
ég tæki með mér allan rifsberja-
runnann, snúrustaurana, eldivið-
arhlaðann og sjálfan húsbóndann
beint niður í kjallara framan á
krómslegnu grillinu, þar sem áður
glömpuðu þúsund sólir á renni-
vökrum góðakstri hins sólríka og
ástríka vors tilhugalífsins, eftir
hildarleik heimsstyrjaldarinnar.
Það var framlágur og niðurbrot-
inn ökugapi og vonbiðill, sem göf-
ugmennið Eiríkur Hjartarson
studdi upp úr bílflakinu og leiddi
til stofu, þar sem veittir voru
nokkrir hjartastyrkjandi genever-
dropar um leið og hann bauö mig
hjartanlega velkominn í fjölskyld-
una ásamt eiginkonu og nokkrum
dætrum þeirra. Hlýt.t og velviljað
viðmót fjölskyldunnar stuggaði á
brott allri ótímabærri hræðslu og
rangskynjan í huga mér. Þannig
getur oft einbeitt, svipmikil og
persónurík ásjóna „kamóflerað"
eða hulið og falið mildan og við-
kvæman innri mann eins og Eirík-
ur Hjartarson hafði að geyma.
Frá þessum eftirminnilega stofn-
fundi að kynnum okkar Eiríks fór
alltaf með afbrigðum vel á með
okkur. Það var blátt áfram
ómögulegt annað en láta sér þykja
vænt um þennan hreinskipta og
hégómalausa tengdaföður og
gæðagamm. í honum var góður
málmur, ósvikinn og hreinn. Eitt
umræðuefni, sem ég man frá þess-
ari fyrstu heimsókn minni í
Laugardal, var, að hann kvartaði
sáran undan svefnleysi og kvaðst
naumast hafa fest ærlegan blund í
átján ár. Þá minnti ég hann á
þann möguleika, að hann gæti eins
vel átt von á að festa ekki svo mik-
ið sem hænublund næstu átján ár-
in eftir að hafa eignazt annan eins
grallaraspóa og hrökkál fyrir
tengdason og mig. Hvað um það,
þá eru liðin rétt fjörutíu ár um
þessar mundir síðan þetta var og
sú Ijúfa og horfna tíð kemur aldrei
til baka. Eiríkur sofnaði ekki
svefninum langa fyrr en rúmum
hálfum fjórða áratug síðar, tæpra
níutíu og sex ára að aldri, og geri
aðrir tengdafeður betur, jafnvel
þeir sem átt hafa mun meira
tengdasonarláni að fagna. Hann
orti sinn fegursta óð í runnum og
rafmagni. í slóðina hans vex enn-
þá grænn gróður í öllum skilningi.
Margt ber því fagurt og áþreifan-
legt vitni, svo sem ótal vatns- og
vindrafstöðvar víðsvegar um land,
sem hann skóp og sumar hverjar
veita ennþá birtu og yl. Þá dafnar
og vex skrúðgarðurinn fagri í
Laugardal, sem sumir kalla Ei-
ríksgarð, sbr. Reykjavíkurbók
þeirra Björns Th. Björnssonar og
Leifs ljósmyndara Þorsteinssonar,
þar sem báðir fara á kostum. Þar
nefnir sá listræni smekkmaður
Björn Th. garðinn Eiríksgarð í
Laugardal.
Skógræktina á eignarjörð sinni,
Hánefsstöðum í Svarfaðardal, sem
Eiríkur bar svo mjög fyrir brjósti,
skenkti hann Skógræktarfélagi
Eyfirðinga til eignar og varðveizlu
af stakri rausn, þegar hann fyllti
áttunda áratuginn. Öll jörðin
fylgdi gjöfinni ásamt nýuppbyggð-
um og endurnýjuðum húsakosti og
rammgerðum girðingum með
steyptum stólpum umhverfis
skóginn, sem hann gróðursetti
með jákvæðu hugarfari og trú á
skógrækt og framtíð lands og
þjóðar. Nú hefi ég heyrt, að þiggj-
endur hafi selt mestan hluta jarð-
arinnar. Smekklegri leið hefði ef-
laust mátt finna til varðveizlu og
viðhalds þessum einstæðu menn-
ingarverðmætum og þessari un-
aðslegu svarfdælsku paradís. Þar í
Eiríksskógi getur að líta friðsama
og fallega tjörn, sem Eiríkur lét
grafa fyrir með stórvirkum
mokstursvélum, þar sem fuglar
himinsins eiga sér griðland og
syngja um sumarfagra daga og
bjartar nætur. í innsta eðli sínu
var Eiríkur alltaf svarfdælskur
bóndi, sem yrkir jörðina með
sköpunargleði sáðmannsins.
Hann var einskonar endurbor-
inn Johnny Appleseed. En sá
skemmtilegi og sjarmerandi sér-
vitringur Jónsi eplafræ reið um
Bandaríkin þver á hestbaki og
reiddi fulla poka trjáfræs undir
sér og sáldraði tvist og bast. Nú
má rekja slóðina hans í faguriim-
uðu trjábelti frá Atlantsálum til
Kyrrahafs, í einskonar grænu
magabelti um þessa digru, sællegu
og vambmiklu vestrænu móður
jörð. Þannig hefir líka alltaf gróið
grænt í slóð hins bjartsýna sáð-
manns Eiríks Hjartarsonar, sem
minnst er í dag á hundrað ára
fæðingardegi hans.
Svarfaðardalur hefir löngum
þótt mikil snjóakista. Það taldi
Eiríkur einn af mörgum kostum
dalsins til skógræktar, að mig
minnir, að ógleymdu skíðafærinu,
sem gamli maðurinn kunni vel að
meta og notfæra sér lengi fram
eftir ævi er hann skrapp norður að
vetrarlagi. Þegar snjóa leysti á
vorin kom nýgræðingur skógarins
heill og ókalinn undan þykkum
værðarvoðum vetrarins. Þessi
sumarfagri og frjósami dalur gró-
andans virðist ekki síður vera
mikil mannræktarstöð ef dæma
má af lífshlaupi Eiríks Hjartar-
sonar og margra merkra Svarf-
dæla. Nöfn eru hér óþörf.
„Þröngt er setinn Svarfaðardal-
ur“ er ekki sagt alveg út í bláinn.
Til dæmis voru þrír föðurbræður
Jónasar Hallgrímssonar prestar
samtímis neðst í dalnum. Með dá-
lítilli lagni mætti spræna á milli
þessara gömlu svarfdælsku prest-
setra sakir nálægðar. Þeir bræður
séra Hallgríms á Hrauni Þor-
steinssonar voru: séra Stefán
(elzti) á Völlum, séra Kristján
(eldri) á Tjörn, langalangafi
Kristjáns forseta, og Baldvin á
Upsum, forfaðir Krossaættar og
langafi Jóhanns Sigurjónssonar
skálds. Séra Kristján (eldri) á
Tjörn var og langafi Jóns listmál-
ara Stefánssonar.
Eftir áratugar brautryðjanda-
starf með þátttöku í rafvæðingu
Reykjavíkur festi Eiríkur kaup á
mýrarfláka í námunda við gufu-
strókana af þvottalaugum Ingólfs,
sem Reykjavík er kennd við. Spild-
una skírði Eiríkur Laugardal, sem
allt landsvæðið þar í kring er nú
nefnt eftir. Þá fóru þar um mýrina
stinnir og stæltir álar með
skvampandi sporðaköstum í
vatnsósa og hálffljótandi jarðveg-
inum, sem Eiríkur ræsti fram og
þurrkaði. Þar hóf hann hænsna-
rækt, kalkúna- og kúabúskap jafn-
hliða trjáræktinni. í gróðurhúsum
gat þá að líta bæði gullaldin og
bjúgaldin. Truntur tvær voru
einnig á bænum þeim þegar ég
kom þangað fyrst og stóðu mér til
boða þar sem þær voru farnar að
stirðna og hökta af notkunarleysi.
Þá var einstaka sinnum skokkað á
klárunum upp eftir Elliðaárdaln-
um, þangað sem Chevroletinn
komst ekki. Með búskapnum
sinnti Eiríkur umsvifamiklum
raftækjarekstri niðri í Reykjavík.
Nú stendur þessi fagri garður í
miðri borg og er einn mesti un-
aðsreitur gerður af mannahöndum
hérlendis. Laugardalsgarðurinn
og öll torfan er nú í eigu Reykja-
víkurborgar, þar sem vel er að
verki staðið og stuðlað að vexti og
viðhaldi þessarar miklu paradísar
borgarinnar í anda gamla manns-
ins, undir smekklegri umsjá Haf-
liða Jónssonar garðyrkjustjóra. í
eftirmiðdag í dag verður afhjúp-
aður minnisvarði í garðinum í til-
efni hins fagra sköpunarstarfs og
umhverfisfegrunar Eiríks. Varð-
ann skóp Ragnar Kjartansson
myndhöggvari, sem gerði gott
verk.
Upp úr aldamótum dokaði Ei-
ríkur við í Akureyrarskóla. Síðan
lá leiðin suður til Reykjavíkur, þar
sem hann nam járnsmíði hjá Þor-
steini Jónssyni, sem reyndist Ei-
ríki tryggðatröll. Þá grófst Ei-
ríkur lifandi í djúpum skurði, sem
féll saman á horni Austurstrætis
og Pósthússtrætis þegar vatns-
veitan úr margsigndum brunnum
Guðmundar biskups góða var
leidd í flest hús gömlu Reykjavík-
ur. Bar hann þess lengi menjar, en
náði sér síðar meir. Lítill blár
blettur undir vinstra auga minnti
alla tíð á þetta slys, þar sem Ei-
ríkur var næstum horfinn inn í
sjálfa eilífðina.
Nokkru síðar hélt hann til fyrir-
heitna landsins, Ameríku. Þar hóf
hann nám í rafmagnsfræðum í
tækniskóla og hjá Hirti Þórðar-
syni uppfinningamanni og verk-
smiðjueiganda í Chicago. Hjörtur
átti eitt mesta safn íslenzkra bóka
í Vesturheimi auk erlendra, sem
vörðuðu ísland. Safnið geymdi
hann á einkaeyju sinni úti í Mich-
iganvatni. Hann var húnvetnsk-
<yrjXlY\kqJ\. o^. ^njtiVt 4, Spo'nm^ .
wr