Morgunblaðið - 10.07.1985, Page 18

Morgunblaðið - 10.07.1985, Page 18
18 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. JÚLÍ 1985 „Tónlist liðinna alda hljómar nú aftur á þessu fornhelga menningarsetri u Laugardaginn 6. júlí hófust tíundu sumartónleikar í Skálholtskirkju. Dr. Jakob Benediktsson flutti rædu við setningu hátíðarinnar sem Morg- unblaðið hefur fengið góðfúslegt leyfi höfundar til birtingar. Sumar- tónleikar í Skálholtskirkju verða um hverja helgi fram í ágústmánuð. Vel fer á því að sú minningarhá- tið sem hér er að hefjast skuli haldin í Skálholti, elsta menning- arsetri íslendinga. Hér var um aldir haldið uppi skipulegum söng guði til dýrðar, hér var án efa frumflutt merkasta tónverk okkar frá miðöldum, Þorlákstíðir, mik- ilvægasta heimild okkar um tón- listarflutning fyrri alda. En tónlistarsaga okkar er æði brotakennd og þar kemur glöggt í ljós eins og víðar að sigurverk sög- unnar hefur gengið hægar og skrykkjóttar en í nágrannalönd- um okkar; öldum saman þokaðist ekkert áleiðis, við fórum á mis við þá þróun sem gerðist annarstaðar. Um þetta getum við séð lítið dæmi með því að hverfa aftur til ársins 1685, þessa árs sem afmæl- ishátíð okkar er við miðuð. Þá sat á biskupsstóli hér í Skálholti Þórður Þorláksson, fjölmenntað- asti íslendingur sinnar samtíðar. Hann hafði stundað nám ekki að- eins í Kaupmannahöfn, heldur víða um lönd, hafði dvalist árum saman við ýmsa háskóla í Þýska- landi og þar að auki í París um skeið. Hann var áhugamaður um tónlist langt umfram það sem gerðist með íslendingum. Þess er getið í annálum að hann hafði heim með sér frá Kaupmannahöfn erlend hljóðfæri, regal og symfón, og lék á þau í brúðkaupi bróður síns, Gísla biskups á Hólum. Og tónlistaráhuganum gleymdi hann ekki eftir að hann varð biskup. Árið 1685 útskrifaðist úr Skál- holtsskóla ungur maður, Hjalti Þorsteinsson. Hann var síðan um skeið í þjónustu biskups áður en hann fór til náms í Kaupmanna- höfn. Hann hefur síðar sagt um Þórð biskup að hann „var mjög gefinn fyrir musicam instrument- alem, hafði og til þess clavichordi- um, symfón og regal". Hjalti seg- ist sjálfur hafa haft „stóra lyst til musicam", og það hefur greinilega ekki farið fram hjá Þórði biskupi, því að síðasta árið sem Hjalti var í Kaupmannahöfn lagði biskup fyrir hann að hann skyldi læra nokkuð í tónlist, en það varð til þess að Hjalti sótti kennslu hjá organistanum við Þrenningar- kirkju í Kaupmannahöfn. Þegar Hjalti kom heim árið 1690 var hann enn um skeið í þjónustu Þórðar biskups og biskup fól hon- um að stemma og gera við hljóð- færi sin, „því hann vildi sitt regal hljóma láta í Skálholtskirkju á næstu jólahátíð", eins og Hjalti segir. Úr þessu varð þó ekki, því að á þessu sama ári andaðist dóm- kirkjupresturinn og Hjalti var vígður í hans stað, en þá hefur ekki þótt hlýða að hann gegndi lenskan lærdómsmann, Pál Vída- lín Bjarnason, sem kom til Leipzig árið áður en Bach dó og andaðist Íar fáum árum síðar. Hann er eini slendingurinn svo vitað sé sem hefði hugsanlega átt þess kost að heyra Bach sjálfan leika á orgelið í Tómasarkirkju. En enginn veit hvort hann kom þar inn fyrir dyr. Átjánda öldin var mesti þreng- ingatími islenskrar sögu. En allt um það gildir samt gamalt orð að lék þar m.a. tokkötu og fúgu í d- moll í fyrsta sinn á íslandi og hóf með því þá kynningu á orgelverk- um Bachs sem hann hélt ótrauð- um áfram lengi síðan. Halldór Laxness minntist þessa atburðar í afmælisgrein um Pál Isólfsson fimmtugan og bætti við þessari athugasemd: „Menntuðum íslend- ingi í dag finnst einkennilegt að hugsa til þess að við skulum hafa lifað án þess að þekkja Bach — fram til 5. mars 1916“. Já, víst er það einkennileg til- hugsun. En hún bregður ljósi yfir einangrun okkar Islendinga á sviði tónlistar, þá einangrun sem fyrst fór að rofna þegar ungir ís- lendingar hófu tónlistarnám er- lendis og sneru heim fullir áhuga á því að kynna verk meistaranna og koma fótum undir íslenskt tón- listarlíf. Sigurverk sögunnar fór aftur að snúast. Á fáum áratugum varð hér bylting í tónlistarlifi sem MorgunblaftiÖ/Þorkell Helgason Greinarhöfundur ásamt Jóni Ásgeirssyni tónlistargagnrýnanda Morgunblaðsins í Skálholti um síðustu helgi. TVÖFALT SEM EINANGRAR BETUREN ÞREEAIT_ JSgs—- SlMl 66 6160 starfi hljóðfæraleikara. Tveimur árum síðar varð hann prestur í Vatnsfirði, og síðan fara engar sögur af hljóðfæraleik í Skálholts- kirkju, enda var Þórður biskup heilsulítill það sem hann átti ólif- að. En einmitt þetta sama ár var Þórður biskup að undirbúa nýja útgáfu af grallaranum, sem kom út vorið 1691. Aftan við hann lét hann prenta stutt ágrip af söng- fræði sem hann hafði sjálfur sam- ið, en það er fyrsta ritsmíð af því tagi sem prentuð var á íslensku. Þetta er ekki löng ritgerð, aðeins sjö blaðsíður, en hún sýnir áhuga biskups á því að stuðla að þekk- ingu landsmanna undirstöðuatrið- um tónmenntar. Á þessum tilraunum Þórðar biskups varð hinsvegar ekkert framhald. Ekkert hljóðfæri virðist hafa hljómað i islenskri kirkju fyrr en 150 árum síðar, þegar Pét- ur Guðjohnsen lék fyrst á hið nýja orgel Reykjavíkurdómkirkju. Sigurverk tónlistarsögunnar stöðvaðist á íslandi. Það stórkost- lega tónlistarskeið sem hófst með afmælisbörnum þessarar hátíðar fór fram hjá íslendingum. Vita- skuld héldu þeir áfram að syngja, eins og þeir hafa vafalitið gert frá upphafi, en harla lítið ber þar á erlendum áhrifum. Menn sungu áfram á sálmabók og grallara og sína gömlu veraldlegu söngva ut- an kirkju. Innlend hljóðfæri, svo sem fiðla og langspil, voru frum- stæð og virðast ekki hafa verið al- menn, og um innflutt hljóðfæri var naumast að ræða fyrr en undir lok 18. aldar. Skilyrði til tónlistar- iðkunar voru þvi harla bágborin og þekkingin að sama skapi. Telja má nokkurn veginn víst að enginn samtimamaður á íslandi hefur heyrt minnst á nokkurn þeirra meistara tónlistarinnar sem þessi hátíð er helguð, ef und- an eru skildir einstaka menn sem kynnu að hafa heyrt þeirra getið erlendis. Við vitum t.d. um ís- dimmast er áður en dagar. Sú endurreisn islenskrar menningar sem varð á 19. öldinni setti smám saman mark sitt á tónlistarlíf og tónmenntir, enda þótt ekki kæm- ist á það fullur skriður fyrr en á þessari öld. Afmælisbörnin okkar áttu sín lengi að bíða áður en meiri háttar verk þeirra næðu hlustum íslendinga. Svo vill til að hgægt er að dagsetja þann viðburð þegar fslendingum gafst kostur á að heyra nokkur kunnustu orgel- verk Bachs, flutt af listamanni, lærðum í skóla Bachs, að kalla má. Þetta var 5. mars 1916, þegar Páll ísólfsson hélt fyrstu tónleika sína í Dómkirkjunni í Reykjavík. Hann allir þekkja. Við skulum minnast þess að ekki Jeið nema aldarfjórð- ungur frá þessum tónleikum Páls ísólfssonar þangð til Messías Hándels var fluttur hér í fyrsta sinn árið 1940 og Jóhannesarpass- ía Bachs níu árum síðar. Upp frá því hafa afrek þessara meistara orðið íslenskum hljómleikagestum sífellt kunnari og kærari. Hverfum aftur að hinni ein- kennilegu tilhugsun Halldórs Lax- ness. Sé litið á sögu íslendinga á 18. og 19. öld er raunar ekkert ein- kennilegt viö það að við skyldum fara á mis við þá þróun sem varð í tónlistarlífi Evrópu á þessum tíma. Hér skorti öll skilyrði til tónlistariðkunar sem væru sam- bærileg við það sem gerðist í ná- grannalöndunum. Reykjavík var smáþorp, um borgarmenningu var naumast hægt að tala fyrr en á þessari öld, en hana og ákveðinn fólksfjölda þarf til þess að standa undir fjölbreyttu tónlistarlífi. Sem betur fer kom í ljós að áhug- inn var nógur þegar ytri aðstæður færðust í það horf að tiltök voru að koma á skipulegri tónlistar- fræðslu og tónleikahaldi. Meistar- ar liðinna alda eru okkur ekki lengur nöfnin tóm, verk þeirra ekki lokuð bók. Hér er vaxin upp ný kynslóð sem er handgengin verkum gömlu meistaranna ekki síður en hinna nýrri, kynslóð tón- skálda og flytjenda sem þola sam- anburð við jafnaldra sína víða um lönd. Svo geta menn vitaskuld spurt: Er þetta til nokkurs gagns? Hvað höfum við haft upp úr þessu? Ég veit að ykkur finnst þvílíkar spurningar fáránlegar. En því miður er sá hugsunarháttur allt of almennur að meta allt til fjár, þekkja engin verðmæti nema þau sem talin verða í krónum og aur- um, viðurkenna því aðeins list- sköpun að hægt sé að gera hana að verslunarvöru. Þeir sem svo hugsa munu telja þessar spurningar eðli- legar. í stað þess að reyna að svara þeim beint vildi ég mega til- færa þessi orð Halldórs Laxness: „Ég veit þeir menn eru til sem for- telja okkur að það sé ódýrast og hagkvæmast að lifa eins og skyn- laus skepna og hafa aungva tónlist og aungva leiklist, þeir telja að sá einn Ijóður sé á ráði mannkynsins að það kunni ekki að bíta gras. Öðrum sýnist að ekki geti dýrari skemtun en þá að lifa án menning- ar og fara allra góðra hluta á mis.“ Svo sagði nóbelsskáldið. Mætti ég bæta því við að sterkasta vopn- ið gegn forheimskun peninga- matsins er listin sjálf, iðkun henn- ar og kynning á henni meðal al- mennings, aukin þekking á verk- um meistaranna, gamalla og nýrra. Með því einu skapast sú viðmiðun sem nauðsynleg er til að greina hismið frá kjarnanum. Ég hef þá trú að íslenskt tónlist- arlíf hafi öðlast þann þroska að það megi standa af sér þann margvíslega háska sem mamm- onstrú nútímaþjóðfélags felur í sér. Þessi hátíð sem hefst hér í dag er mér ein af mörgum sönnun- um þess að svo megi verða. Tón- leikar með verkum gamalla meist- ara eru nú haldnir hér tíunda sumarið í röð. Tónlist liðinna alda hljómar nú aftur á þessu forn- helga menningarsetri. Sá þráður sem slitnaði á dögum Þórðar bisk- ups Þorlákssonar hefur verið tek- inn upp að nýju. Gleðilega hátíð. Höfundurínn er fyrrverandi rít- stjórí Orðabókar Háskóla íslands. Haukur Gunnarsson leikstýrir í Osló Haukur Gunnarsson, 35 ára gamall íslendingur, starfar um þessar mundir sem leikstjóri í Osló. Fæst hann nú við uppsetningu verksins „Jean de France" eftir Holberg, sem norska ríkisleikhúsið hyggst taka til sýningar innan skamms í hinum forna garði leikhússins í Osló. Frá Islandi hélt Haukur til Japans til að nema leikhúsfræði — og starfaði meðal annars á Englandi áður en hann lagði leið sína til Noregs. „Ástæðan fyrir því að ég hafn- aði hér í Noregi er sú, að árið 1978 setti ég upp sýningu hjá leikhúsi í Þrándheimi. Kom það til í framhaldi af menningarlegu samstarfi Islendinga og Norð- manna, þar sem þeir m.a. skipt- ust á leikverkum. Upp frá því hef ég unnið bæði í Þrándheimi svo og í Osló. Ég er staðráðinn I að starfa áfram i Noregi og því er Osló mjög heppilegur staður fyrir mig,“ sagði Haukur Gunn- arsson i viðtali við dagblaðið Verdens gang. Áhugi Hauks fyrir japanskri leikhúshefð kviknaði er hann, aðeins fimm ára að aldri, sá sí- gildan japanskan dans heima á Islandi. „Eftir það dreymdi mig um að komast til Japans og læra meira um þeirra heillandi leik- húsmenningu. Um leið og ég lauk skólagöngu hélt ég utan. Fyrsta árið fór að mestu í tungumálanám, en síðar lagði ég stund á leikhúsfræði, þar á með- al hina afar sérstæðu Kabuki- hefð,“ sagði Haukur. Það var fyrir réttu ári síðan sem Haukur sviðsetti í Noregi leikrit í þessum forna japanska stíl. Nú er viðfangsefnið hins vegar verk Holbergs. Það leik- ritaskáld sem Haukur hefur hvað mest dálæti á er Tennessee Williams. „í verkum hans eru andstæðurnar allsráðandi," seg- ir Haukur, „fáguðum tilfinning- um og óhefluðum ruddaskap blandar hann saman. Það er þessi margfaldleiki hinnar ljóð- rænu raunsæisstefnu sem hrífur mig svo. Aldrei verður hægt að komast alveg til botns í tilfinn- ingalífi þeirra manna og kvenna, sem Williams lýsir svo snilldar- lega í verkum sínum,“ sagði Haukur Gunnarsson leikstjóri að lokum.

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.