Morgunblaðið - 06.10.1985, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. OKTÓBER1985

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 400 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 35 kr. eintakið.
Viðeyjarstofa
Alþingi ályktar að fela ríkis-
stjórninni að láta gera
áætlun um endurreisn Viðeyj-
arstofu og lendingarbætur á
eynni í samráði við borgarstjórn
Reykjavíkur. Áætlunin verði við
það miðuð að verkinu verði að
fullu lokið fyrir 18. ágúst 1986.
Kostnaðaráætlun verksins verði
lög fram í tæka tíð fyrir af-
greiðslu fjárlaga fyrir árið 1986.
Þannig hljóðar þingsályktun
— viljayfirlýsing Sameinaðs
þings — um endurreisn Viðeyj-
arstofu frá 9. mai í vor. Flutn-
ingsmenn tillögunnar, sem sam-
þykkt var, vóru úr öllum þing-
flokkum; tíu þingmenn úr
Reykjavíkur- og Reykjanes-
kjördæmum. Fyrsti flutnings-
maður var Jón Baldvin Hanni-
balsson.
Viðey var lengi og ríkulega
tengd bæði þjóðarsögu og borg-
arsögu Reykjavíkur. Viðey er
tengd þjóðarsögunni allar götur
síðan efnt var til klausturhalds
þar 1226, að frumkvæði Þorvald-
ar, föður Gissurar jarls. Viðeyj-
arklaustur var vígt reglu
svartmunka (Ágústínusarreglu).
Klausturhald hélzt í eyjunni
fram undir siðaskipti.
Viðureyjarklaustur var talið
auðugast hinna níu klaustra,
sem störfuðu á íslandi í kaþ-
ólskum sið. Helztu bújarðir, þar
sem nú stendur höfuðborg
landsins, Reykjavík, sem og
sveitarfélögin Seltjarnarnes og
Mosfellssveit, heyrðu klaustrinu
til. Meðal sögufrægra ábóta í
Viðey var Ögmundur Pálsson,
síðasti biskup í Skálholti í kaþ-
ólskum sið.
íslandssagan geymir þau tíð-
indi er Jón Árason, Hólabiskup,
flæmdi hirðstjóra Dana, Laren-
tíus Mule, burt úr Viðey í átök-
um siðaskipta, sem og lýsingu
biskups sjálfs í bundnu máli á
þeim viðburði:
„Víkur hann sér í Viðeyjar-
klaustur / víða trúi ég hann
svamli, sá gamli. / Við Dani var
hann djarfur og hraustur. /
Dreifði hann þeim í flæðar-
flaustur / með brauki og
bramli."
Frá siðaskiptum er hljótt um
Viðey unz Skúli landfógeti gerði
garðinn frægan á ný. Skúli valdi
Innréttingum sínum samstað
þar sem nú er hjarta Reykjavík-
ur. „Stofnanir Skúla fógeta vóru
fyrsti vísir Reykjavíkurbæjar,"
segir Jón Aðils, sagnfræðingur.
„Var þar eigi önnur bygging
fyrir en bæjarhús nokkur og
hrörlegir kofar."
í greinargerð flutningsmanna
þeirrar þingsályktunar, sem tí-
unduð er hér að framan, segir
orðrétt:
„Fyrir skömmu eignaðist
Reykjavíkurborg bróðurpart
eyjarinnar. í borgarstjórn eru
uppi hugmyndir um að gera
eyna að fólkvangi og útivist-
arsvæði borgarbúa ...
Sjálf Viðeyjarstofa og nokkur
landspilda umhverfis hana er
hins vegar ríkiseign. Viðeyjar-
stofa er í umsjá þjóðminjavarð-
ar og miðar hægt endurreisn
stofunnar. Fyrir flutnings-
mönnum þessarar tillögu vakir
að hraða þessu endurreisnar-
starfi enda verði veittir til þess
nauðsynlegir fjármunir á fjár-
lögum..
Þann 18. ágúst 1986 verða
liðnar tvær aldir frá því að
Reykjavíkurborg fékk kaupstað-
arréttindi. Af því tilefni væri
við hæfi, þótt seint komi til
ákvörðunar, að íslenzka ríkið
færi höfuðborg sinni að gjöf
eingarhluta sinn í Viðey og að
endurreisa Viðeyjarstofu til
minningar um Skúla fógeta, föð-
ur Reykjavíkur."
Morgunblaðsmenn gerðu sér
ferð til Viðeyjar fyrir
skemmstu. Fararlýsing er í
grein í blaðinu 29. september sl.:
„Tímans tönn nagar Viðeyjar-
"stofu — meðan fjármagn skortir
til viðgerða." Þar segir m.a.:
„Aðkoman er vægast sagt
dapurleg og flest að sjá í meiri
og minni niðurníðslu... En
þarna hefur aðeins verið skipt
um tvær brotnar gluggarúður
síðustu tvö árin... Kirkjan
stendur við hlið stofunnar. Það
nægir næstum að blása á girð-
inguna til þess að fúnar flísarn-
ar rjúki út í veður og vind ... Á
vetrum fennir inn í kirkjuna og
vatnið sígur óheft niður í brot-
inn steininn. Á tveimur árum
hefur þarna einungis verið
hresst upp á eystra þakskeggið,
en verkinu er ekki einu sinni
lokið. Uppi á lofti kirkjunnar er
allt á rúi og stúi.“
Við eigum, íslendingar, fátt
fornra söguríkra bygginga. En
meðal þeirra er Viðeyjarstofa og
fornfræg kirkja við hlið hennar.
Það er ekki að sjá á viðhaldi
þeirra að söguþjóðin láti sér
annt um þessi mannvirki, þó
Viðey sé jafn tengd bæði þjóðar-
og höfuðborgarsögu og raun ber
vitni. Hér þarf að gera á skjóta
bragarbót. Það er fyrst og
fremst hlutverk eigandans, rík-
isins. Það væri vissulega við
hæfi að ríkið færi höfuðborginni
að gjöf eignarhluta sinn í Viðey,
á tveggja alda kaupstaðar-
afmæli borgarinnar 1986, — og
láti endurreisa stofu og kirkju.
Við þurfum líka að greiða
skuldir okkar við fortíðina.
Þannig styrkjum við stoðir þjóð-
ernis og þjóðarvitundar til
framtíðar.
Breytingar í
sjávarútvegi
argt bendir til
þess, að grund-
vallarbreyting sé
að verða í sjávar-
útvegi okkar og
fiskvinnslu.
Tvennt markar
þessa breytingu. í fyrsta lagi stóraukn-
ar siglingar íslenzkra fiskiskipa og
kaupskipa með ferskan fisk á erlendan
markað, sérstaklega til Bretlands. í
öðru lagi hagstæð rekstrarafkoma
frystitogara. Hvoru tveggja dregur úr
mikilvægi frystihúsa í atvinnulifi
okkar.
Siglingar með ferskan fisk á Bret-
landsmarkað hafa reynzt mjög hag-
stæðar á þessu ári. Yfirleitt hefur feng-
izt margfalt verð fyrir fiskinn miðað við
það sem frystihúsin hér heima geta
borgað. Þessar sölur hafa gjörbreytt
rekstrarafkomu margra útgerðarfyrir-
tækja. Dæmi eru um smábáta sem stóðu
höllum fæti fyrir ári, en hafa siglt
reglulega á Bretland og selt afla sinn
þar í stað þess að leggja hann upp til
vinnslu hér heima. Útgerð, sem áður var
í bullandi taprekstri hefur snúið dæm-
inu við með þessum siglingum. Þær hafa
einnig leitt til bættrar afkomu sjó-
manna og í einni verstöð a.m.k. er orðið
erfitt að manna báta nema tryggt sér,
að þeir sigli að mestu með aflann.
Fyrsta spurningin er auðvitað sú,
hvort þetta sé einungis tímabundið
ástand og verðið muni lækka verulega.
Raunar var frétt í Morgunblaðinu í dag,
laugardag, þess efnis. Fróðir menn eru
hins vegar þeirrar skoðunar, að þótt bú-
ast megi við sveiflum í verðlagi á fersk-
um fiski á Bretlandsmarkaði hafi að-
stæður breytzt svo í Norðursjónum að
gera megi ráð fyrir því, að Bretlands-
markaður verði mjög góður um fyrir-
sjáanlega framtíð. Þess vegna megi gera
ráð fyrir að siglingar með ferskan fisk
þangað haldi áfram og verði ríkur þátt-
ur í sjávarútvegi okkar á næstu árum.
Reynslan af rekstri frystitogara það
sem af er, sýnist vera mjög góð. Dæmi
er um það að frystitogarar veiði og vinni
afla á einu ári fyrir brúttóupphæð sem
nemur % til % af ársveltu stórs frysti-
húss, sem hefur margfalt fleira fólk í
vinnu og hefur fest mun meira fé í hús-
næði og tækjabúnaði en nemur kaup-
verði togarans. Þá er augljóst hve rekst-
ur frystitogara er margfalt hagstæðari
en rekstur frystihúss. Fleiri og fleiri út-
gerðarmenn sýna áhuga á því að fara út
í rekstur frystitogara og margir telja
það einu leiðina til þess að finna rekstr-
argrundvöll fyrir skip sín eins og t.d.
Ólafsfirðingar hafa gert.
Afleiðing þessarar þróunar er hins
vegar sú, að minna magn af fiski berst á
land í frystihúsin, vinnsla þeirra
minnkar og umsvif öll og þar með þýð-
ing þeirra í íslensku atvinnulífi. I sum-
um tilvikum hafa siglingar með fisk
komið til bjargar, þegar ekki hefur
reynzt mögulegt að fá fólk til starfa í
frystihúsum. Raunar er spurning, hvað
þorp þarf að vera stórt til þess að
standa undir útgerð togara og rekstri
frystihúss, einfaldlega frá því sjónar-
miði, hvort vinnuafl sé til staðar.
Um leið og þessi þróun vekur athygli,
veldur hún vandamálum annars staðar
og þá sérstaklega á mikilvægasta fisk-
markaði okkar, Bandaríkjamarkaði. Þar
hafa margvíslegar breytingar verið að
gerjast á undanförnum árum, sem vert
er að gefa gaum.
Heilsuræktarbylgjan
Á síðasta einum áratug eða svo hefur
heilsuræktarbylgja riðið yfir hinn vest-
ræna heim. Hún átti upptök sín í
Bandaríkjunum, nánar tiltekið í Kali-
forníu, eins og raunar flestir tízkufar-
aldrar síðari tíma. Hún hefur markað
varanleg spor í bandarísku þjóðlífi og
setur svip á Vestur-Evrópu og þar með
ísland í auknum mæli. Heilsuræktar-
bylgjan birtist í ýmsum myndum. Fólk
er skokkandi um stræti og torg og
hvergi er hægt að koma vestan hafs án
þess að verða þess áþreifanlega var.
Fólk stundar eimýg æfingar í heilsu-
ræktarstöðvum, dans og leikfimi, fer á
skíði o.fl. Þessum nýja lífsstíl fylgir
breytt mataræði. Þetta kemur glögglega
fram á matseðlum veitingahúsa í
Bandaríkjunum, sem leggja aukna
áherzlu á heilsufæði og megrunarmat.
Drykkjusiðir hafa einnig gjörbreytzt.
Áfengisdrykkja í hádegi hefur minnkað
mjög. í mörgum tilvikum þykir beinlínis
ókurteisi að bjóða viðskiptavinum
áfengi með hádegisverði og koma til
vinnu síðdegis undir áhrifum áfengis.
Sala á flestum sterkum drykkjum hefur
minnkað mjög í Bandaríkjunum. Neyzla
bjórs er að breytast. Á sama tíma og við
íslendingar stefnum að framleiðslu og
sölu á sterkum bjór eru bjórframleið-
endur vestan hafs að auka mjög fram-
leiðslu á léttum bjór með litlu áfengis-
magni, eins og við þekkjum bezt.
Þessir nýju lífshættir Bandaríkja-
manna og raunar vestrænna þjóða yfir-
leitt og aukin áherzla á heilsufar hefur
mikla þýðingu fyrir okkur íslendinga. f
leit að breyttu og betra mataræði beim
ist athygli þessara þjóða mjög að fiski. í
Bandaríkjunum er mjög um það rætt að
neyzla á fiski sé að aukast. Þess hefur
enn ekki séð stað í raunverulega aukinni
sölu en margir telja, að umtalið sé und-
anfari þess.
En á sama tíma og þessi breyting er
að verða á stærsta fiskmarkaði okkar
eiga íslenzku fyrirtækin í Bandaríkjun-
um í vaxandi erfiðleikum með að fá fisk
frá íslandi til þess að selja. Fyrir einu
og hálfu ári höfðu menn áhyggjur af of
mikilli birgðasöfnun vestan hafs. Nú
hafa menn þungar og vaxandi áhyggjur
af því, að fyrirtæki okkar fyrir vestan
fái ekki nægan fisk.
Straumar og stefnur
á fiskmarkadnum í
Bandaríkjunum
Magnús Gústafsson, forstjóri Cold-
water Seafood, dótturfyrirtækis SH,
fjallaði um strauma og stefnur á fisk-
markaðnum i Bandaríkjunum á fundi
með umboðsmönnum fyrirtækisins í
Boston sl. vor, sem höfundur þessa
Reykjavíkurbréfs hafði tækifæri til að
fylgjast með.
I þeirri ræðu taldi Magnús Gústafs-
son stóraukinn áhuga á fiskneyzlu ein-
kenna markaðsþróunina. Umtalið væri
meira en veruleikinn en væntanlega
fylgdi aukin sala á eftir. Bandarískir
neytendur leggja áherslu á næringar-
gildi fæðunnar og vilja fá náttúrulegan
mat án ýmissa aukaefna. Einn helzti
framtíðarspámaður vestan hafs um
þessar mundir, John Naisbitt, höfundur
bókarinnar Megatrend, sem margir
þekkja hér, telur að eitt helzta mál, sem
verði til umræðu í Bandaríkjunum á
næstu árum verði fæðumengun, mengun
í mat af völdum margvíslegra efna, sem
blandað er saman við hann eða lyfja,
sem gefin eru með fóðri.
í fyrrnefndri ræðu sagði Magnús
Gústafsson, að neytendur vestur þar
fylgdust betur með sjálfum sér en áður
og legðu t.d. áherzlu á að halda eðlilegri
þyngd. Annað einkenni á markaðsþróun
í Bandaríkjunum er að neytendur vilja
einfaldan mat, sem fljótlegt er að mat-
reiða. Athugun hefur leitt í ljós, að
minna er um formlega málsverði á
heimilum en áður var, þar sem öll fjöl-
skyldan borðar saman en meira um það,
að hver og einn fjölskyldumeðlimur
borði, þegar hann kemur heim úr vinnu
eða skóla. Fiskneyzla á mann er mun
meiri í veitingahúsum en á heimilum að
sögn Magnúsar Gústafssonar eða þrjú
pund á móti einu. Talið er, að takmörk-
uð fiskneyzla í heimahúsum byggist ein-
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. OKTÓBER1985
33
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 5. október
faldlega á því, að bandarískar húsmæð-
ur kunni ekki að matreiða fisk, þær eigi
ekki uppskriftir af fiskréttum og fisk-
lyktin, sem berst um heimilið, þegar
fiskur er í pottum, þykir vond. í sam-
ræmi við þetta leggja fisksalar áherzlu
á að dreifa uppskriftum með fiskréttum.
Nýjar aðstædur
Augljóst er, að þeir straumar, sem
Magnús Gústafsson lýsti á þessum
fundi, kalla á breytingar í rekstri ís-
lenzku fyrirtækjanna þar. Framleiðslu-
vörur verksmiðja Coldwater og Sam-
bandsverksmiðjunnar hafa sennilega
ekki fylgt þessum breyttu markaðsað-
stæðum nægilega vel. Bæði fyrirtækin
hafa unnið að breytingum á framleiðslu
verksmiðjanna undanfarin misseri til
þess að laga hana að nýjum kröfum en
líklega er stöðnun í sölu á framleiðslu-
vörum þessara verksmiðja. Coldwater
rekur nú tvær verksmiðjur vestan hafs
og álitamál, hvort fyrirtækið kæmist
ekki af með eina.
Um leið þýða breyttar markaðsað-
stæður í Bandaríkjunum að kröfur
verða gerðar um breytt vinnubrögð
frystihúsanna hér heima, sem framleiða
fyrir Bandaríkjamarkað. Fróðir menn
telja, að sérhæfing hljóti að aukast í
frystihúsunum hér, ef þau eigi á annað
borð að verða hlekkur í þeirri keðju,
sem nýir forystumenn Coldwater telja
að skapa verði hér heima og vestan hafs
til þess að ná sem beztum árangri í
sölustarfsemi.
Sérhæfðari framleiðsla frystihúsanna
kallar að öllum líkindum á aukið starfs-
fólk í frystihúsunum en vandamál
þeirra nú er að fá nægilegt starfsfólk til
þess að halda uppi rekstri í sinni núver-
andi mynd.
Sölukerfi íslenzku fyrirtækjanna í
Bandaríkjunum byggist á umboðs-
mönnum í hverju ríki Bandaríkjanna.
Þessir umboðsmenn hafa byggt upp lítil
fyrirtæki eða stór í kringum sölu á fiski
frá íslandi. Afkoma þeirra og fjöl-
skyldna þeirra byggist á þessari sölu. Ef
þessir menn standa allt í einu frammi
fyrir því, að þeir fái ekki nægilega mikið
af fiski frá íslenzku fyrirtækjunum er
það alvarlegt mál. Þeir freistast þá til
að leita annað til þess að fá fisk og um
leið byrjar sölukerfi okkar íslendinga að
brotna niður, ef þeir telja að ekki sé á
okkur að byggja. M.a. af þessum ástæð-
um hefur Coldwater og vafalaust Sam-
bandið líka farið út í að kaupa fisk frá
öðrum löndum til þess að sjá umboðs-
mönnum sínum fyrir nægum fiski.
Þannig selur Coldwater fisk frá Færeyj-
um og kaupir lýsing frá Uruguay og for-
ráðamenn fyrirtækisins hafa leitað til
Danmerkur og Hollands eftir kola, sem
ekki er hægt að fá héðan frá íslandi,
vegna þess að verðið er hærra í Bret-
landi.
Erfitt val
Af þessu er ljóst að hörð átök eru
milli markaða um fisk frá Islandi. Á
annan veginn er Bretlands- og Evrópu-
markaður, sem kallar á ferskan fisk.
Rökin fyrir því að sigla með fiskinn
þangað eru augljós. Á hinn veginn er
hinn hefðbundni markaður í Bandaríkj-
unum, þar sem fiskneyzla er að aukast.
Mun erfiðara er að koma ferskum fiski
á markað þar en frystum fiski. Ekki er
endilega víst, að eftirspurn eftir fiski
muni leiða til verðhækkunar, þegar til
lengri tíma er litið. Matvælaverð í
Bandaríkjunum hefur fremur lækkað en
hitt. Fiskur er þegar mjög dýr. Þegar
gengið er um matvörubúðir í Bandaríkj-
unum er augljóst, að kjúklingar, nauta-
kjöt og svínakjöt er svo ódýrt að sterk
rök þurfa að vera fyrir því að kaupa
heldur fisk.
Auðvitað geta menn sagt sem svo, að
Bandaríkjamarkaður geti einfaldlega
ekki keppt við Evrópumarkaðinn í verði
og þess vegna hljóti þýðing Bandaríkja-
markaðar að minnka. Á hinn bóginn
Látrabjarg. MorgunblaftiS/Ól.K.M.
megum við ekki gleyma því, að á undan-
förnum áratugum hafa margvíslegar
sveiflur verið á ferskfiskmarkaði í
Bretlandi. Bandaríkjamarkaður hefur
verið áreiðanlegri og betri, þegar yfir
lengri tíma er litið. Er þorandi fyrir
okkur að snúa baki að einhverju leyti
við þessum trausta markaði vegna
ávinnings í Evrópu, sem enginn veit
hversu lengi verður til staðar?
Þetta eru viðhorf, sem frystihúsa-
menn og sölusamtök okkar þurfa að
fjalla um. Þeir, sem hafa keypt af okkur
fisk um langan aldur vilja geta treyst
því, að við sjáum þeim fyrir fiski. En
breytingarnar, sem eru að verða í ís-
lenzkum sjávarútvegi ýta á ferskfisksöl-
ur til Bretlands og Evrópulanda. Þetta
er erfitt val og þeim mun erfiðara, sem
við höfum tiltölulega lítið magn af fiski
að bjóða.
íslenzk spor
vestan hafs
íslendingur á ferðalagi í Bandaríkj-
unum verður víða var við land sitt og
landa. Mikið umstang var á Allsherjar-
þingi Sameinuðu þjóðanna í New York á
dögunum vegna 40 ár afmælis samtak-
anna. Mikill fjöldi þjóðhöfðingja sótti
þingið af því tilefni og margar ræður
voru haldnar og standa þau ræðuhöld
sjálfsagt enn yfir. Þeim mun athyglis-
verðara var, að ræða Geirs Hallgríms-
sonar, utanríkisráðherra, á þinginu á
þriðjudag í síðustu viku vakti þá eftir-
tekt, að stórblaðið New York Times gat
hennar sérstaklega og birti tilvitnun í
hana, sem er óvenjulegt, þegar um ræðu
utanríkisráðherra smáþjóðar er að
tefla. Það sem vakti athygli blaðsins
var, hversu harðorður utanríkisráð-
herra var í garð Sovétríkjanna, sem
ekki er algengt á þessum samkomum.
Þá vakti það ekki síður athygli og
ánægju ferðalangs að finna í bókasafni
lítils sveitahótels upp í fjöllum í
Vermont-ríki, eintak af Sjálfstæðu fólki
Halldórs Laxness og skömmu síðar
mátti sjá eintak þessarar bókar í öðru
bókasafni á sömu slóðum. Vera má, að
þessi bók hafi höfðað sérstaklega til
þess dreifbýlisfólks, sem byggir eitt
fámennasta ríki Bandaríkjanna.
Ekki er mikið um það, að fjölmiðlar í
Bandaríkjunum fjalli um ísland eða að
starfsmenn þeirra þekki til íslenzkra
málefna. Þess vegna er það afar mikil-
vægt, ef einhverjir slíkir hafa tekið ást-
fóstri við land og þjóð. Svo er um
áhrifamikinn blaðamann hjá einu
helzta blaði Bandaríkjanna, Chicago
Tribune, Michael Kilian að nafni. Þessi
blaðamaður, sem starfar á skrifstofu
blaðs síns í Washington og er jafnframt
einn af leiðarahöfundum blaðsins, kom
hingað til íslands í þorskastríðinu 1976
og fór þá m.a. út á miðin með íslenzku
varðskipi. Hann skrifaði fjölmargar
greinar og fréttir í blað sitt, sem lýstu
slíkum stuðningi við málstaö íslands, að
brezki ræðismaðurinn í Chicago mót-
mælti þessum skrifum kröftuglega við
stjórnendur blaðsins. Sl. vetur birti
Chicago Tribune leiðara um Rainbow-
málið, þar sem stuðningur kom fram við
sjónarmið Islands. Leiðari þessi var
skrifaður af þessum blaðamanni. Það er
mikilvægt fyrir íslendinga að eiga slík-
an stuðning á áhrifamiklu blaði í
Bandaríkjunum og fyllsta ástæða til
þess fyrir Islendinga að rækta samband
við slíkan mann.
„Þeir, sem hafa
keypt af okkur
físk um langan
aldur vilja geta
treyst því, ad
við sjáum þeim
fyrir fiski. En
breytingarnar,
sem eru að
verda í íslenzk-
um sjávarút-
vegi ýta á
ferskfisksölur
til Bretlands og
Evrópulanda.“ r