Morgunblaðið - 17.11.1985, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR17. NOVEMBER1985
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR17. NÓVEMBER1985

Útgefandi tlftfiMfe Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágústlngi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1. sími 83033. Áskrift-
argjald 400 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 35 kr. eintakið.
Hörmungar
í Kólumbíu
Enn er óvíst, hve margir tugir
þúsunda manna hafa farist
eða farast vegna eldgossins í
Nevada del Ruiz í Kólumbíu.
AUar fregnir af hamförunum
eru enn óljósar, vegna þess hve
erfitt er fyrir björgunarsveitir
að athafna sig. Þó er augljóst,
að þarna er mikill harmleikur
að gerast, þar sem maðurinn
stendur varnarlaus gegn nátt-
úruöflunum. Jarð- og eldfjalla-
fræðingar, meðal annars hér á
landi, segja að vísu, að gosið i
Nevada del Ruiz komi sér ekki
á óvart. Kólumbískum stjórn-
völdum hafi verið bent á hætt-
una, en þau hafi látið undir
höfuð leggjast að gera nauðsyn-
legar varúðarráðstafanir.
Séu lauslegar lýsingarnar á
því, sem nú gerðist í Kólumbíu,
bornar saman við það, sem áður
hefur gerst í eldgosasögunni,
koma atburðirnir á eyjunni
Martinique í Vestur-Indíum 8.
maí 1902 fyrst í hugann. Þá varð
gos í eldfjallinu Montange Pelée,
sem gereyddi borginni St. Pierre
á broti úr mínútu. í borginni
einni fórust 29 þúsund manns
en alls týndu 38 þúsund manns
lífi í þessum hörmungum á
Martinique.
Atburðir, sem þessir eru
martröð þeirra, er búa í skugga
eldfjalla. Sagan sýnir, að ein-
hvern tíma geta orðið í þeim gos
af því tagi, að svonefnd eldský
myndast ásamt gjóskuhlaupum,
sem æða niður fjallshlíðarnar
eyðandi öllu, sem á vegi verður.
Eitthvað þessu líkt hefur gerst
í Kólumbíu. Sagt er að fimm
metra hár eðjuflaumur hafi
farið með flughraða frá eldfjall-
inu og fært að minnsta kosti
fjóra bæi í kaf.
Islandssagan geymir svo
margar válegar sagnir tengdar
eldgosum, að fáum þjóðum ætti
að vera betur ljóst en okkur, hve
miklu skiptir fyrir Kólumbíu að
fá þá aðstoð, sem megnar að
draga úr erfiðleikum þeirra, er
lifa á hamfarasvæðinu. Hér á
landi er þriðja stærsta eldfjall í
Evrópu, Öræfajökull, aðeins
Etna og Beerenberg eru stærri,
svo að vitnað sé til dr. Sigurðar
Þórarinssonar. Hann segir í rit-
gerð í bókinni Náttúra Islands ,
að 1362 hafi orðið sprengigos í
Öræfajökli, hið mesta „sem orðið
hefur í Evrópu síðan gos í Vesúv-
íusi eyddi Pompeii 89 e.Kr.“
Þetta Öræfajökulsgos eyddi
blómlegri byggð, sem hét Litla-
hérað, og enn gaus Öræfajökull
1727.
Hér eru þessi gos í stærsta
eldfjalli landsins nefnd, þótt
aðrir jarðeldar séu ofar í huga
Islendinga, þegar þeir rifja upp
þennan þátt í þjóðar- og landsög-
unni. Nú á tímum eru menn
betur í stakk búnir en áður til
að fylgjast með þeim atvikum,
er gefa vísbendingu um hræring-
ar í eldfjöllum. Þó er löng leið
að því marki, að unnt sé með
nokkurri vissu að segja fyrir um
þessa duttlunga náttúrunnar.
Fréttir frá Kólumbíu herma, að
þar gæti biturleika og reiði yfir
því, hve stjórnvöld voru and-
varalaus, eftir að þeim bárust
tilmæli eldfjallafræðinga um að
gera varúðarráðstafanir í ná-
grenni Nevada del Ruiz. Hér á
landi hafa Almannavarnir ríkis-
ins gert verulegar ráðstafanir í
samráði við sérfræðinga, sem
eiga að tryggja, að fólki verði
gert viðvart á þeim svæðum, þar
sem mest hætta er talin á eldgos-
um. Full trygging fyrir því, að
eldfjöll geri boð á undan sér
fæst þó aldrei, eins og best sann-
aðist í Vestmannaeyjum.
Eftir Vestmannaeyjagosið
reyndum við íslendingar það,
hve mikils virði það er að njóta
aðstoðar annarra þjóða í því
skyni að bæta eignatjón og
bjarga því sem bjargað verður.
Rauði kross íslands hefur þegar
hvatt landsmenn til að leggja
sitt af mörkum til að hjálpa þeim
mikla fjölda fólks, sem nú á um
sárt að binda í Kólumbíu. Morg-
unblaðið tekur undir þá hvatn-
ingu.
Samið um
Norður-
írland
Aföstudaginn urðu söguleg
þáttaskil í deilunum á írlandi,
þegar forsætisráðherrar Breta og
Ira rituðu undir samkomulag, sem
leysir deilur milli ríkisstjórna
landanna um stjórn mála á Norð-
ur-Irlandi. Með samkomulaginu
fellur írska stjórnin frá kröfum
um yfirráð yfir Norður-írlandi en
hlýtur í staðinn takmarkaðan rétt
til að hlutast til um stjórn mála
þar og gæta hagsmuna kaþólska
minnihlutans.
Því miður er ekki líklegt, að
samkomulagið bindi enda á átökin
á Norður-írlandi. Mótmælendur,
sem eru í meirihluta og vilja alls
ekki að breska stjórnin gefi neitt
eftir gagnvart kaþólskum eða
stjórnvöldum í Dublin, hafa áður
grafið undan tilraunum af þessu
tagi. Eins og sjá mátti í frægum
sjónvarpsþætti, sem hér var sýnd-
ur á mánudagskvöldið, vilja öfga-
menn í hópi hinna stríðandi fylk-
inga, ekki sætta sig við neitt annað
en það, sem þeir ná fram með
valdbeitingu.
Sú grimmd, sem setur svip sinn
á átökin á Norður-írlandi, er sem
betur fer svo fjarlæg hugmyndum
íslendinga um það, hvernig leysa
á úr ágreiningi um stjórn lands-
mála, að okkur gleymist oft, hve
nærri írar standa okkur, að
minnsta kost landfræðilega. Allir
velviljaðir menn hljóta að vona,
að nýja samkomulagið um stjórn
Norður-Irlands nái fram að ganga.
Frá því að Jalta-fundurinn
var haldinn 1945 hafa
leiðtogar Bandaríkjanna
og Sovétríkjanna hist níu
sinnum á fundum. Jósef
Stalín átti aldrei sérstak-
an einkafund með for-
seta Bandaríkjanna en eftirmaður hans,
Nikita Khrushchev, hitti Dwight Eisen-
hower, Bandaríkjaforseta, í Genfarborg
1955. Þá var mikið rætt um „andann
frá Genf“, meira að segja hér uppi á
íslandi. Menn stóðu í þeirri trú, að kalda
stríðinu myndi fljótlega ljúka. Varnar-
samstarf vestrænna ríkja innan Atl-
antshafsbandalagsins gæti tekið á sig
nýja mynd og unnt yrði að slaka á
varðstöðunni á hernaðarsviðinu. Segja
má, að ákvörðun vinstri flokkanna hér
á landi, hins nýstofnaða Alþýðubanda-
lags, og aðildarflokka „hræðslubanda-
lagsins“, Alþýðuflokks og Framsóknar-
flokks, 1956, um að reka varnarliðið úr
landi, hafi að verulegu leyti verið rök-
studd með vísan til „andans frá Genf“.
Haustið 1956 gerðist það svo, að
Ungverjar reyndu að brjóta af sér sov-
éska okið. Sú tilraun var kæfð í blóði,
eftir að sovéski herinn var sendur gegn
Ungverjum. Atburðirnir í Ungverja-
landi ollu því, að fjölmargir Vestur-
landabúar, sem trúðu á sovéska stjórn-
kerfið og hugsjónir kommúnismans
sneru við þeim baki. I stuttu máli má
segja, að síðan hafi hallað undan fæti
hjá Sovétmönnum í hinni alþjóðlegu
hugsjóna-samkeppni, sem háð er. Hér á
íslandi gerðist það strax haustið 1956,
að þáverandi vinstri stjórn féll frá
áformum sínum um að gera landið varn-
arlaust.
Þess er ekki að vænta, að fundur nú-
verandi leiðtoga Bandaríkjanna og Sov-
étríkjanna, þeirra Ronalds Reagan og
Mikhails Gorbachev, í Genf í næstu viku
hafi þau áhrif á þróun alþjóðamála, að
ríkisstjórnir eða stjórnmálaflokkar í
Atlantshafsbandalagslöndunum ákveði
að hverfa frá því öryggiskerfi, sem hefur
tryggt þeim frið og öryggi síðan 1949. I
þessum löndum er vissulega tekist á um
einstök framkvæmdaatriði í öryggis-
málastefnunni, sérstaklega að því er
kjarnorkuvopn varðar, en einungis öfga-
fullir minnihlutahópar vilja rjúfa vest-
rænt varnarsamstarf.
Sjónarmið Nixons
Richard Nixon, fyrrum forseti Banda-
ríkjanna, er í hópi þeirra, sem oftast
hafa hitt sovéska ráðamenn að máli.
Þegar hann var varaforseti Bandaríkj-
anna í stjórnartíð Eisenhowers á sjötta
áratugnum fór hann í fræga för til
Sovétríkjanna og í forsetatíð sinni ræddi
Nixon við Leonid Brezhnev og samdi við
hann um takmörkun kjarnorkuvígbún-
aðar, þegar SALT I-samkomulagið og
ABM-samningurinn voru gerð 1972. I
nýjasta hefti af bandaríska tímaritinu
Foreign Affairs birtist grein eftir Nixon
um fundi æðstu manna Bandaríkjanna
og Sovétríkjanna. Þar segir í uphhafi:
„Fyrir fjörutíu árum reyndist kjarn-
orkumáttur Bandaríkjanna óhjákvæmi-
legur til að binda enda á síðari heims-
styrjöldina. Eftir að styrjöldinni lauk
reyndust yfirburðir Bandaríkjanna í
kj arnorkuvopnabúnaði óhj ákvæmilegir
til að halda Sovétmönnum í skefjum og
hindra að þriðja heimsstyrjöldin hæfist.
Það skeið er á enda runnið, nú á tímum
ríkir jafnræði í kjarnorkuvígbúnaði,
þegar hvort risaveldið um sig hefur
burði til að eyða hinu og lífi á jörðunni.
Við þessar aðstæður hafa fundir
æðstu manna Bandaríkjanna og Sovét-
ríkjanna reynst nauðsynlegir til að
tryggja frið. Slíkir fundir stuðla því
aðeins að friði, ef leiðtogarnir átta sig
á því, að spenna milli ríkjanna á ekki
rætur að rekja til þess, að við skiljum
ekki hvor annan heldur hins, að við
skiljum, að við höfum gjörsamlega
andstæðra hagsmuna að gæta í hug-
myndafræði og að því er varðar pólitíska
afstöðu til einstakra ríkja. Okkur mun
aldrei takast að ná sættum um flest
það, er skilur á milli. Bandaríkin og
Sovétríkin hafa hins vegar mikilvægt
sameiginlegt markmið: að komast hjá
tortímingu. Hvor hefur ráð hins í hendi
sér. Tilgangur leiðtogafunda er að móta
leikreglur, sem gætu hindrað, að hinn
djúpstæði ágreiningur milli okkar leiddi
til hernaðarátaka, er kynnu að verða
okkur báðum að fjörtjóni.
Með þetta takmarkaða en mikilvæga
markmið í huga, verðum við að hverfa
frá þeirri alltof útbreiddu skoðun, að
því aðeins sé unnt að leysa allan vanda
og draga úr spennu, ef leiðtogar ríkjanna
tveggja kynnist og þeir geti skapað nýj-
an „tón“ eða nýjan „anda“ í samskiptum
sínum. Sé sagan einhvers virði í mati á
leiðtogafundum með hliðsjón af „andan-
um“, sem á þeim skapast, þá lofar hún
ekki góðu. „Andinn" í Genf 1955, Camp
David 1959, Vínarborg 1961 og Glassboro
1967 hafði það í för með sér, að andrúms-
loftið var betra í skamman tíma, en
engin meiriháttar mál voru til lykta
leidd. Þessir þættir „tónn“ og „andi“
skipta aðeins máli, þegar leiðtogar
tveggja ríkja, sem hafa svipaðra hags-
muna að gæta, ræða ágreiningsefni, sem
unnt er að leysa með því einu, að þeir
kynnist. Slíkir þættir skipta engu máli
milli þjóða, sem glíma við ósættanleg
ágreiningsmál, en þannig er samskipt-
um Bandaríkjanna og Sovétríkjanna
einmittháttað."
Skortur á skilningi
Hver sá, sem hittir sovéska ráðamenn
að máli, hlýtur að velta fyrir sér, hvernig
þeir afla sér þekkingar á því, sem er að
gerast á Vesturlöndum. Háttsettir sov-
éskir flóttamenn hafa skýrt frá því, að
upplýsingamiðlun til sovéskra ráða-
manna sé næsta einhæf og áróðurs-
kennd. Þeir styðjast auðvitað við skýrsl-
ur frá sendiráðum en mest við frétta-
skeyti TASS, sem að sögn kunnugra eru
skrifuð með sama áróðursbragðinu til
heimilisnota í Kreml og fyrir aðra. Þá
fá þeir skýrslur frá útsendurum KGB.
Eftir að George Shultz, utanríkisráð-
herra Bandaríkjanna, fór til Moskvu á
dögunum hefur mátt lesa um það frá-
sagnir í blöðum, að ráðherrann og
samstarfsmenn hans hafi undrast, hve
harðvítugur Gorbachev var í málflutn-
ingi. Hann flutti yfir viðmælendum
sínum áróðursræður um stefnu Banda-
ríkjastjórnar og gaf Shultz á stundum
ekki tækifæri til að svara fyrir sig,
heldur greip fram í fyrir honum. Það
er óvenjulegt að lesa frásagnir af þessu
tagi. Ef lýsingin á fundi þeirra Reagans
og Gorbachevs verður með þessum hætti
er hætt við að „andinn" frá Genf á því
herrans ári 1985 verði ekki einu sinni
til að bæta andrúmsloftið í samskiptum
stórveldanna.
I bandaríska ritinu Commentary birt-
ist nú í nóvember grein eftir Richard
Pipes, prófessor í sögu við Harvard-
háskóla. Hann var 1981 og 1982 starfs-
maður Hvíta hússins og stjórnaði þeirri
deild öryggisráðs Bandaríkjaforseta,
sem sinnir sérstaklega sovéskum mál-
efnum. Af fréttum má ráða, að Pipes
hafi verið kallaður til í því skyni að
undirbúa Reagan undir fundinn með
Gorbachev. I fyrrnefndri grein segir
Pipes, að eitt helsta markmið banda-
rískrar utanríkisstefnu hafi verið að
horfa fram hjá hugmyndafræði kom-
múnista og leggja kapp á að ná „stöðug-
leika" í samskiptunum við ráðamenn í
Moskvu í því skyni að skapa hagstæð
skilyrði fyrir heimsviðskipti - sem séu
síður en svo að skapi Sovétmanna.
Pipes segist efast um, að í hópi 100
áhrifamestu manna i Washington, sama
hvaða ríkisstjórn situr, séu fleiri en tveir
eða þrír, sem skilji undirrót vandræða
Bandaríkjanna í samskiptunum við
Sovétríkin. Hann segir að meirihlutinn
telji Sovétríkin annað hvort djöful, sem
verði að sigra, eða fórnarlamb, sem verði
að hjálpa. Þeir séu í minnihluta, er líti
á Sovétríkin sem land, þar sem býr fólk
með drauma og markmið.
„Síðan 1945 hafa Sovétríkin verið
helsta undirrót óstöðugleika í heimin-
um, ekki vegna þess að allan vanda
mannkyns megi rekja til þeirra heldur
af því að sovéskir ráðamenn auka á
þennan vanda og reyna að nýta sér hann
í stað þess að leita lausna á honum ...“
segir Richard Pipes.
Vidhorf Voslenskys
Fyrir rúmri viku dvaldist Michael
Voslensky, prófessor, hér á landi. Hann
er í hópi hæstsettu Sovétmanna, er flúið
hafa land. Hefur Voslensky verið óþreyt-
andi við að upplýsa Vesturlandabúa um
sovésk málefni. Hingað kom hann frá
Bandaríkjunum, þar sem hann flutti 11
háskólafyrirlestra á skömmum tíma og
sótti auk þess ráðstefnu sovétfræðinga
í Washington.
I ræðu sinni á fundi Samtaka um
vestræna samvinnu og Varðbergs lagði
Voslensky áherslu á það, að Sovétríkin
væru hvorki illt stórveldi, eins og Ronald
Reagan kallaði það í frægri ræðu, né
gott, eins og þeir fáu segja, sem enn
þora að viðurkenna sovéttrúna opin-
berlega. Mestu skipti, að menn gerðu sér
grein fyrir Sovétríkjunum af raunsæi.
Ljóst er, að sovésk efnahagsstarfsemi
er í molum. Voslensky vitnaði í nýlegar
sovéskar tölur, þegar hann skýrði frá
því, að á ári hverju verðu sovéskir borg-
arar að meðaltali 65 milljörðum klukku-
stunda til að standa í biðröðum við
verslanir. Þessi klukkustundafjöldi
svaraði til árlegs vinnutíma 35 milljóna
manna, en í Vestur-Þýskalandi væri
fjöldi vinnufærra manna 31,5 milljón.
80% af af þessum tíma ver sovéskur
almúgamaður í biðröð eftir matvælum.
I Bandaríkjunum framleiðir einn bóndi
hið sama og fjórir til fimm sovéskir.
Meðalmánaðarlaun fjögurra manna fjöl-
skyldu í Sovétríkjunum eru 378 rúblur,
en fátæktarmörk í Bandaríkjunum eru
691 rúbla.
Óþarft er að hafa þessar tölur fleiri.
Voslensky er þeirrar skoðunar, að sov-
éskir ráðamenn séu ekki fúsir til að
semja um afvopnun eða takmörkun
vígbúnaðar í því skyni að bæta efnahags-
ástandið innan lands. Almenningsálit
eða vinsældir heima fyrir skipti þá engu.
Þeir hafi öll ráð þjóðarinnar í hendi sér.
Hernaðarmátturinn geri Sovétríkin að
stórveldi, láti þann gamla draum rætast,
að Rússland sé ekki meðalstórt veldi í
Evrópu og Asíu. Það sé borin von, að
vænta þess að Kremlverjar semji um
niðurskurð á eigin völdum og áhrifum á
alþjóðavettvangi.
„Með í hópnum“
Landflótta Sovétmenn, sem taka sér
fyrir hendur að skýra það fyrir okkur,
sem við lýðræði búum, hvernig ástandið
er í hinu gamla ættlandi þeirra, leggja
sig jafnan fram um að rökstyðja mál
sitt. Engum er betur ljóst en þeim, hve
mikið djúp er á milli hinna tveggja
heima, ef svo má að orði komast. Þetta
gerði Voslensky einnig, þótt ýmsum
þyki, að orð hans gefi ekki von um
mikinn árangur á fundinum í Genf í
næstu viku.
í fyrrnefndri grein segir Richard
Nixon frá því, að á árinu 1959, áður en
hann hitti Khrushchev, hafi Harold
Macmillan, forsætisráðherra Breta, sagt
sér, að hann hefði einkum tekið eftir
einu á fundum með sovéskum leiðtogum,
þeir vildu umfram allt „fá fulla aðild
að klúbbnum". - Þeir vildu með öðrum
orðum vera gjaldgengir í alþjóðlegum
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 16. nóvember
samskiptum. Sagan síðan sýnir, að þeir
vilja umfram allt hafa sömu stöðu þar
og Bandaríkjamenn. Nixon segir, að það
sé lítil fórn að veita þeim aðild að þess-
um klúbbi, ef það verði til þess, að unnt
sé að leggja nýjan grunn að friði í heim-
inum. Og ekki nóg með það, Nixon vill,
að leiðtogar Bandaríkjanna og Sovét-
ríkjanna hittist árlega á toppfundi.
Hann telur slíka skipan einkum hafa
gildi fyrir þá sök, að með henni sé dregið
úr líkum á átökum vegna misskilnings
eða rangs stöðumats.
Orð Macmillans eru í samræmi við
þá skoðun Voslenskys og fleiri sérfróðra
manna, að Sovétmenn líti á ógnarvopn
sín sem aðgöngumiða að þessum klúbbi.
Þótt það kunni að vera rétt hjá Nixon,
að það sé ekki mikil fórn að leyfa þeim
að nota miðann, hefur hann verið sov-
éskri alþýðu dýrkeyptur og er öllu
mannkyni hættulegur. Engir leggja
heldur meiri áherslu á hræðsluáróður í
alþjóðlegum samskiptum en Sovétmenn.
Engir eru ákveðnari í því að semja
aðeins um það, sem öðrum tilheyrir en
Kremlverjar. Vopnin á sem sé ekki að
nota til að berjast með heldur til að sigra
án hernaðarátaka, sem er hin eina og
sanna herstjórnarlist. Með því að einoka
meðaldræg kjarnorkuvopn í Evrópu
ætluðu Sovétmenn að tryggja pólitísk
áhrif sín þar.
Nauðsynlegt er að hafa þessar stað-
reyndir allar í huga, þegar metinn er
árangur fundar Reagans og Gorbachevs.
Hann er síður en svo einsdæmi heldur
tíundi áfanginn í ferð, sem hófst í Jalta
1945 og við vitum ekki enn hvar lýkur.

í ár eru 40 ár
liðin síðan þeir
hittust í Jalta
Churchill,
Roosevelt og
Stalín, en
myndin af þeim w-
var einmitt
tekin af þeim
fundi. Síðan
hafa leiðtogar
Bandaríkjanna
og
Sovétríkjanna
hist níu sinnum á
einkafundum.
Tíundi
fundurinn
verður haldinn í
Genf á þriðjudag*
og miðvikudag.
Þar ræðast þeir
við Ronald
Reagan og
Mikhail
Gorbachev.
Reykjavíkur-
bréfið snýst að
þessu sinni um
samskipti
risaveldanna
svonefndu.