Morgunblaðið - 17.11.1985, Qupperneq 19

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR17, NÓVEMBER1985
B 19
hjá sólu snemma í febrúar sést hún
best á suðurhveli jarðar." Og því
má bæta við að um mánaðamót
aprll-maí gæti halastjarnan Hal-
ley lýst hér aftur á suðvestur-
himni, að sögn Þorsteins en þá eru
nætur bara orðnar of bjartar í
okkar heimshluta.
Halley geysifjöl-
hæfur vísindamaður
Mikill viðbúnaður er um allan
heim til að taka við og sjá hala-
stjörnu Halleys. Rándýrar ferðir
skipulagðar á bestu útsýnisstaðina
á suðurhveli, svo sem til Afríku,
Suður-Ameríku og Astralíu, en
þeir sem vilja sjá hana best koma
ser fyrir í suðurhluta hitabeltisins
einkum á 20.-30. gráðu suður
breiddar, en þar eiga menn trygg-
an heiðan himin að því er stjörnu-
fræðingurinn Edward M. Brooks
segir. En ekki kostar það neitt
smáræði. Á markaðinn eru komnir
alls konar minjagripir, áletraðir
bolir, sjónaukar, bakkar o.fl. Og
ótal greinar birtast í tímaritum
og vísindaritum. Bretar minnast
sérstaklega komu halastjörnunnar
enda Halley þeirra maður. Þeir
efna til alls konar sýninga og sér-
atburða í Flamsteed House þar
sem Halley bjó.
Halastjarna Halleys er líka
þekktust allra halastjarna, ekki
vegna þess að hún sé þeirra björt-
ust, því að margar hafa sést miklu
bjartari, eins Þorsteinn Sæmunds-
son orðar það. „Heldur vegna þess
að hún var fyrsta halastjarnan
sem sannað var að kæmi alltaf
aftur með reglubundnu millibili.
Það var enski stjðrnufræðingurinn
Edmond Halley, sem fyrstur
reiknaði braut þessarar hala-
stjörnu árið 1696 og spáði því að
hún myndi sjást aftur árið 1758.
Sá spádómur reyndist réttur. Þótt
Halley væri látinn var stjarnan
skírð í höfuðið á honum. Þess má
kannski geta í leiðinni að nafn
hans mun ekki borið fram sem
„Heilí“ eins og gjarnan heyrist
heldur eftir stafanna hljóðan upp
á íslensku. Nafn á frægri söng-
stjörnu hefur líklega ruglað menn
í ríminu."
Halley var geysilega merkilegur
maður fyrir fleira en að spá um
komu halastjörnunnar sem við
hann er kennd, að því er Þorsteinn
tjáir okkur og er greinilega mikill
aðdáandi hans: „Halley var sam-
tímamaður Newtons og féll í
skugga hans. En hefði Halley ekki
verið til þá hefði Newton líklega
aldrei orðið svona frægur. óvíst
að hann hefði nokkurn tíma skrif-
að hið fræga rit sitt Principía ef
Halley hefði ekki hvatt hann til
þess og síðan séð um útgáfuna og
kostað hana. Og Halley var einmitt
fyrsti maðurinn sem notaði kenn-
ingar Newtons með því að reikna
út brautir halastjarnanna. Hann
hugar að komu halastjarna og
finnur komutíma þriggja þeirra,
sem hann telur vera þá sömu vegna
þess hve brautirnar eru líka. Hal-
ley hafði séð halastjörnuna er hún
kom 1682 Hann reiknaði út um-
ferðartíma hennar og spáir fyrir
um komu hennar aftur 1758. Þegar
það reyndist rétt varð hann frægur
fyrir. Hann var þá látinn fyrir 16
árum. En í minningargreinunum
um hann var halastjörnuathugana
hans varla getið. Hann var þá
frægur fyrir allt mögulegt annað.
Hann uppgötvaði til dæmis hreyf-
ingu stjarnanna miðað hver við
aðra, sem var geysilega merkilegt.
Fjölmargt annað stórmerkilegt
fann hann fyrstur manna. Hann
fór í siglingaleiðangra og gerði
mælingar frá ýmsum stöðum.
Hann gerði fyrsta kortið yfir
misvísun áttavitans á heimshöfun-
um. Á ferðum sínum fór hann til
St. Helenu og gerði fyrsta kortið
af suðurhveli himinsins. Þá gerði
hann merkar athuganir á norður-
ljósum og þannig mætti lengi telja.
Hann var ákaflega fjölhæfur
maður, gerði til dæmis fyrstur
manna töflur um dánartíðni fólks.
Svo að hans ætti ekki síður að
minnast fyrir ýmislegt annað en
halastjörnuna sem við hann er
kennd.“
Efnislítil meö
stuttan umferðartíma
Hvað er þá eiginlega þessi
stjarna með bjarta halann? “Hall-
ey-halastjarnan er örlítill kjarni
og óskaplega stór hjúpur. Eins og
aðrar halastjörnur er hún eigin-
lega sýndarmennskan i hástigi.
Er svosem ekki neitt, en óskaplega
stór um sig“ svarar Þorsteinn
kíminn. „Kjarninn er samansafn
af ís og rykögnum, í kornunum er
að finna ýmiss konar efnasam-
bönd. Þegar hún nálgast sólu og
hita frá henni fer að gæta þá
bráðna ísagnirnar og gufa frá
henni og mynda ásamt rykinu
halann, sem nær út frá henni i átt
frá sólu. Rafagnastraumar frá sólu
og hiti verða til þess að hún missir
efni út í geiminn og eyðist því
smám saman. En einmitt þá er hún
mest áberandi. Kjarninn er lítill,
minna en 10 km þvermál. Samt er
eins gott að halastjörnur rekist
ekki á jörðu, sem ekki er líklegt
að þessi geri. Umferðartiminn er
þó ekki alveg fastur. Getur spann-
að 74-79 ár. Þetta er vegna trufl-
ana frá reikistjörnunum. Júpiter
er svo stór að hann hefur mest
áhrif á þetta. Halley-stjarnan
hefur mjög stutt æviskeið miðað
við jarðsöguna, líklegt að hún hafi
verið á þessari braut í um 200
þúsund ár og talið að hún muni
endast annað eins. Braut hennar
spannar frá ystu reikistjörnum í
okkar sólkerfi og að þeim innstu.
Þegar hún er lengst frá sólu sést
hún ekki.
Þær halastjörnur sem hafa
lengri umferðartíma, og nóg er af
þeim, eru oft bjartari. Þær björt-
ustu eyðast lítið því þær eru svo
sjaldan nálægt sólu. Hinar eyðast
fyrr. Halastjörnur geta endað sem
loftsteinasalli. Ástæðan fyrir því
að Halley-halastjarnan gengur svo
nálægt sólu er talin vera sú að
braut hennar hafi truflast. Örugg-
ar heimildir eru um komu hennar
árið 87 f.Kr. og sumir telja að
skráðar lýsingar frá árinu 240
f.Kr. eigi við þessa halastjörnu.
Síðan hefur hún sést í nánd við
jörðu með jöfnu millibili og þetta
er í 27. skiptið sem hún kemur hér.
Þegar hún er næst sólu, sem verður
9. febrúar, er hún frá jörðu séð á
bak við sólu. Við horfum sem sagt
í sólina meðan hún er björtust og
sjáum hana ekki. í þetta sinn er
þetta kannski óhentugasta tæki-
færið til að sjá Halley-halastjöm-
una í 2000 ár.“
„Halley-halastjarnan gengur
inn fyrir brautjarðar. Núna er hún
í um 150 milljón kílómetra fjar-
lægð og fer með sama hraða og
jörðin, en síðan eykur hún hrað-
ann. Síðast þegar hún kom fór
jörðin gegnum halann, en hann var
svo þunnur að margir urðu þess
ekki varir. Samt urðu menn óskap-
lega hræddir og bjuggust við
heimsendi," segir Þorsteinn. „Nú
vita menn miklu meira um þetta
og þekking dregur úr hræðslu."
Löngum hefur verið mikil sam-
keppni stjörnufræðinga um að
verða fyrstir til að sjá slíkar hala-
stjörnur. Segir Þorsteinn að bresk-
ur áhugamaður Álcock hafi verið
einna sigursælastur auk Japana,
sem hafi mjög lagt sig fram á
þessu sviði. Arend og Roland eru
tveir stjörnufræðingar sem gáfu
nafn halastjörnu sem sást hér
mjög vel árið 1957. Hér sást árið
1910, mjög björt halastjarna sem
nefnd hefur verið Dagstjarnan því
að hún sást um hábjartan daginn.
Margir sáu hana og héldu að hún
Halastjarna Halleys
hún var ekki til
„Halastjarna Halleys
hún er ekki til.“
Þannig mun hafa verið tekið til
orða í einhverjum revíusöng í
Reykjavík eftir að halastjama
Halleys kom síðast á árinu 1910.
Ekki höfum við þó getað, þrátt
fyrir allmikla leit, haft upp á
þessu gamanljóði sem stóð víst í
sambandi við gasstöðina við
Hverfisgötu sem þá var verið að
reisa og gamansögu í sambandi
við hana. En borgarbúar hafa
líklega verið nógu kokhraustir
eftir að hættan var liðin hjá og
gert grín að öllu saman. Ekki
seljum við söguna þó dýrara en
hún var keypt, enda ekki heldur
fundið hana á prenti. En sögunni
fylgir að margur maðurinn í
Reykjavík hafi vætt kverkarnar
þennan dag og ætlað að kveðja
þennan heim hreifur ef svo þyrfti
að fara.
Frá því þessi undarlega
stjarna með lýsandi halann fór
fyrst að sjást frá jörðu vakti hún
skelfingu, enda kom hún lengst
af óvænt og var þá skýrð sem
fyrirboði alls konar válegra at-
burða eða hegning fyrir vont
mannlíf. Greip þá gjarnan um
sig mikil skelfing. Ekki hvarf
heimsendakenningin þó eftir að
vitað var að þetta var hala-
stjarna sem kom með jöfnu milli-
bili, því nú vaknaði sú trú að hún
gæti rekist á jörðu og fékk þá
vaxandi fylgi. Svo var þegar hún
kom síðast 1910. Þá breiddist út
sá orðrómur að einhver frægur
stjörnufræðingur væri búinn að
reikna það út að kjarni hala-
stjörnunnar mundi á ákveðinni
stundu rekast á móður Jörð og
tortíma þeim sem þar bardúsa.
Og þá kemur til sagan um
Gasstöðina í Reykjavík. Þar var
verið að byggja mikinn tank á
þeirra tíma mælikvarða og ekki
búið að taka hann í notkun.
Þama eiga hræddir borgarbúar
að hafa komið auga á líklegasta
skjólið á hættustundu. Safnaðist
hópur manna á tiltekinni stundu
inn í geyminn og hugðist bíða
þar þess sem koma vildi. En gár-
ungarnir sáu þarna kjörið tæki-
færi. Strákahópur bjó sig út með
steinvölur og lét dynja á tankn-
um þegar stundin var komin.
Fylgir ekki sögunni hvernig þeim
varð við sem þar voru inni.
Erlendis eru margar slíkar
sögur sagðar af komu halastjörn-
unnar 1910. En eins og nú ýtti
koma hennar undir aðrar kennd-
ir, svo sem sjálfsbjargarviðleitn-
ina og voru framleidd vesti, háls-
bindi og bindisnælur með mynd-
um af henni. Söngleikur var
gerður um komu halastjörnunn-
ar í Berlín og frægasta skraut-
sýning heims, Ziegfield Follies í
Bandaríkjunum, bætti inn söng
sem fór um allt, „The Comet and
the Earth". Hollenskur framleið-
andi sendi minningarskildi á
markað og stjörnuathugunarstöð
í Þýskalandi minnispeninga úr
bronsi, silfri og gulli. Halley—
halastjarnan setti ekki síður
merki sitt á prentað mál, plaköt,
myndir og auglýsingaspjöld um
allan heim. Öllu slíku hefur Ruth
S. Freitag, vísindamaður í Wash-
ington, verið að safna saman og
eytt í það mörgum árum. En hluti
af safni hennar verður settur upp
í Bókasafni þingsins í tilefni af
komu Halley-stjörnunnar nú í
ár. Þar sem við höfum enga mynd
af atburðinum í Gasstöðinni í
Reykjavík eða gamanljóðinu um
hann, verður að láta nægja að
láta hér fylgja forsíðu á hefti
með erlendum söng, „rag“-lagi
sem samið var 1910 í tilefni af
komu halastjörnunnar og nefnd-
ist Halastjörnu-rag.
Halley-
stjarnan
í Flateyjar-
bók
Halastjarna Halleys var á ferð-
inni árið 1066 og sagt frá henni í
Flateyjarbók. Þar segir m.a. frá
sömu atburðum og saumaðir voru
í hinn fræga refil frá Bayeux í
Normandí í Frakklandi á 11. öld.
og þar er saumuð á teppið Halley-
halastjarnan sem fór um himininn
í aprflmánuði. Hefur þetta löngum
verið notað sem sönnun um ártal
orustunnar við Hastings eða Hels-
ingjaport eins og Snorri nefnir
borgina í Heimskringlu og kon-
ungsskiptin á Englandi. En mynda-
frásögnin á þessu 70 metra langa
klæði segir frá valdabaráttu og
herförum þeirra sem þá voru mest
í sviðsljósinu í Evrópu, Vilhjálmi
bastarði, Játvarði syni Aðalráðs
konungs á Englandi og Haraldi
jarli Guðinasyni, mági Englands-
konungs, og frá tildrögum og að-
draganda orustunnar við Hastings.
í myndasögunni á reflinum
segir frá þvi er Haraldur konung-
ur situr í Westminster og síðla
vetrar gerist sá voveiflegi at-
burður að á himni sést ógnarleg
halastjarna . Borgarbúar hlaupa
á fund Haralds og segja honum
váleg tíðindi, glóandi himinteikn
með miklum eldhala. Fer ekki
leynt að það boðar mikla atburði.
Hir aitur Haraldur Guönaaon í Waatminatar i irínu 1066 og hluatar
i vilag tíöindi. Borgarbúi kamur og aagir fri glóandi aldhnatti i
himni. Myndin or af Bayeux-reflinum, on ofar i teppinu er hala-
atjarnan aaumuö, avo aem aiat i hinni myndinni.
Þannig er myndafrásögnin á
reflinum. Og þannig er frásögnin
í Flateyjarbók af þessum at-
burðum. I fleiri bókum íslensk-
um kemur halastjarna Halleys
fyrir. í Flateyjarannál sem færð-
ur er í letur á 14. ðld stendur:
„1066. Andaðist Eðvarður góði
Englandskonungur. Haraldur
Guðinason ríkti þar níu mánuði,
þrettán daga. Sén cómeta á pásk-
um.“
Framhald á næstu síðu.
Halaatjarna Halleya, aem raunverulega fór um hlminlnn í aprfíminuöi iriö 1066, er aaumuö i Bayeux-
refilinn fri 11. öld og þykir merkilegt aönnunargagn um aannleikagildi friaagnarínnar og irtal or-
uatunnar irlö Haatlnga.