Morgunblaðið - 27.03.1986, Blaðsíða 16

Morgunblaðið - 27.03.1986, Blaðsíða 16
16 B MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. MARZ1986 Ónæmistæring frxðsla er bezta TÖrnin Þrátt fyrir ítarlegar blaðagreinar og sjónvarpsþætti um vábeiðuna AIDS er fólk enn í óvissu um hvemig sjúkdómurinn berst milli manna. Þótt sérfræðingar í ónæmis- og smitsjúkdómum séu þess fullvissir að veiran, sem veldur ónæmistæringu, smitist ekki við venjulega umgengni né snertingu virðast þó margir hafa áhyggjur af slíku. Þessi misskilningur á líldega að e-u leyti rætur að rekja til þess að læknum er yfirleitt þvert um geð að fara með afdráttar- lausar fullyrðingar. Fremur en að neita skýrt og skorinort þegar þeir em spurðir hvort ót-veiran geti smitað við venjuleg samskipti milli manna segja þeir gjaraa að ekkert hafi hingað til komið fram sem bendi til að slíkt geti átt sér stað. Fólki, sem ekki gerir sér grein fyrir þessari varkárai lækna, finnst svona svör bera vott um óvissu. Einfölduð mynd af gerð ót-veirunnar Kápan er úr seigfljótandi fituefnum með prótín-sameindum sem geta „krækt“ í T-frumumar. Erfðaefni veirunnar mynda tvö bönd sem eru undin saman eins og tvöfaldur gormur. Helgi Valdimarsson læknir kenn- ir ónæmisfræði og situr í samstarfs- hópi Landspítalans og Borgarspítal- ans um vamir gegn ónæmistær- ingu. ru vinir, vinnufélagar og fjöl- i Rætt við Helga Valdimarsson lækni skyldur AIDS-sjúklinga í smit- hættu? Nei, þeir em það ekki. Þó hef ég alltaf þann fyrirvara að ekkert er óbrigðult í þessu lífí. Hættan á ót- smitun er hins vegar alveg hverf- andi í venjulegri umgengni fólks, hvort sem það er á heimili, vinnu- stað, almenningssalemum eða hjá hárskerum og snyrtifólki. Rann- sókn í Bandaríkjunum á fólki sem býr með ót-sjúklingum tekur af allan vafa um þetta. Niðurstöður þessarar könnunar vom nýlega birtar í alþjóðlegu læknatímariti og em að mínu mati alveg óyggjandi. Hvað með smit á sundstöðum? Veiran missir smithæfni sína afar fljótt í vatni jafnvel þótt í því séu engin sótthreinsandi efni. Veiran þolir ekki heldur að þoma. Smitast fólk þá einvörðungu við kynmök eða blóðblöndun? Já, það er rétt og ég vil leggja ríka áherslu á að ónæmistæring er kynsjúkdómur. Slíkir sjúkdómar smitast nánast eingöngu við kyn- mök, blóðblöndun eða fæðingu. Þess vegna er unnt að vinna gegn útbreiðslu þeirra með smitvamarað- gerðum gagnstætt sýkingum eins og t.d. mislingum eða kvefi sem smitast milli einstaklinga með úða. Um kynsjúkdóma gilda því sérstök lög sem eiga að auðvelda smit- vamaraðgerðir gegn þeim. Hvers vegna er AIDS-veiran svona lítið smitandi? Það er einkum þrennt sem ákvarðar hversu smitandi veimr em almennt. í fyrsta lagi magn þeirra í þeim líkamsvessum sem berast milli fólks í venjulegum daglegum samskiptum. í öðm lagi hversu fljótt smithæfni veiranna hrömar þegar þær koma út úr líkama smit- Helgi Valdimarsson. berans. í þriðja lagi getur það skipt sköpum hversu margar fmmur við höfum á yfirborði okkar sem em móttækilegar fyrir þeim veirum sem að okkur steðja. Veirur geta nefnilega ekki valdið sýkingu nema þær komist inn í fmmur. Þær veirur sem valda kvefi eða mislingum geta t.d. náð tangarhaldi á þeim fmmum sem mynda yfirborð slímhúða í nefi og koki. Veimmar fjölga sér síðan í þessum fmmum og ná þess vegna mikilli þéttni í nefslími og munn- vatni. Slíkar veimr finnast því í miklu magni í úða frá vitum þeirra sem em smitaðir. Jafnframt em þeir, sem fyrir úðanum verða, mjög móttækilegir fyrir veimm af þessu tagi, vegna þess hversu auðveldlega þær ná taki á slímhúðarfmmum öndunarveganna. Ót-veiran nær hins vegar ekki tangarhaldi á þeim fmmum sem mynda yfirborð slímhúðar en verður að komast í tæri við svokallaðar T-fmmur til að geta smitað. Mjög lítið er af þessum T-fmmum á yfir- borði líkamans og þess vegna er lítið af veimnni í þeim líkamsvess- um sem berast á milli manna í venjulegri umgengni. Jafnframt er ót-veiran viðkvæm og missir fljótt smithæfni eftir að hún berst út úr líkamanum. Mest er af veimnni í blóði en einnig getur verið talsvert af sýktum T-fmmum í sæði smit- aðra einstaklinga. Hins vegar verð- ur þéttni veimnnar í munnvatni, þvagi, támm eða svita, trúlega aldrei nægilega mikil til þess að þessir vökvar geti orsakað smitun. Það em engar T-fmmur í ystu lögum húðarinnar og ekki heldur á yfirborði slímhúða ytri kynfæra. Hins vegar er talsvert af T-frumum á yfírborði þeirra slímhúðar sem klæða meltingarveginn, og sérstak- lega er mikið af þeim í slímhúðum endaþarms og kokeitla. Einnig em yfirborðslægar T-fmmur í þvagrás, legi og leghálsopi. Allt þetta skýrir hvers vegna veiran smitar ekki nema við blóðskipti eða samfarir. Hvað gerist svo ef ót-veiran nær taki á T-fmmunum? T-fmmumar stjóma sýklavöm- um líkamans. Þær em því á stöðugu flakki og koma víða við í leit sinni að sýklum og öðmm framandi efn- um í líkamanum. Greini þær sýkla geta þær sent boð til annarra fmma sem drepa sýklana. Hugsanlegt er að heilbrigt vam- arkerfí geti í ýmsum tilvikum út- lýmt ót-veimnni áður en hún nær varanlegu tangarhaldi á T-fmmun- um. Slíkt er komið undir ástandi vamarkerfisins þegar smitun á sér stað hversu margar veimr berast að líkamanum og hvar og hvemig þær ber að. Takist veimnni hins vegar að ná varanlegri bólfestu í T-fmmum líkamans getur eitt af þrennu gerst. í fyrsta lagi tekst stundum friðsamleg sambúð milli veimnnar og ónæmiskerfísins. Þeir, sem þannig er ástatt um, kenna sér einskis meins. í öðm lagi getur hafíst barátta milli veimnnar og ónæmiskerfisins, en svokölluð for- stigseinkenni ónæmistæringar em einmitt afleiðing slíkra átaka. Hér er um að ræða eitlastækkanir sem verða vegna aukinnar virkni í ónæmiskerfínu, megmn, svita og hitaköst. Hjá mörgum slíkum sjúkl- ingum heldur vamarkerfíð velli og til allrar hamingju nær veiran ekki að leggja ónæmiskerfíð í rúst nema hjá 5—15% þeirra sem smitast og fá þeir hið banvæna lokastig sjúk- dómsins. Þetta á að vísu bara við fyrstu 5—7 árin eftir að smitun á sér stað og við vitum eki hvað gerist að þessu leyti þegar til lengri tíma er litið. Hver em fyrstu merki þess að veiran hafí náð að eyðileggja ónæm- iskerfið? Kannski má líkja T-fmmum við MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. MARZ 1986 B 17 frumumiar. Eftir það getur tvennt gerst. Erfðaefni veiruimar blandast erfðaefnum Æð með rauðum blóð- kornum og hvítfrum- um. Hins vegar geta erfðaefni veirunnar orðið allsráðandi. Friiman framleiðir þá lítið annað en efni i nýjar veirur. Þessar nýju veirur koma sem „knappskot" út úr T-frumunni og taka þá „kápuna" með sér. Þegar veiran fer inn skilur luin „kápuna“ eftir á úthinmu T-frumunnar. Ein- ungis erfðaefni veir- unnar fara inn í frum una. a. Erfðaefni veirunnar geta lialdist óvirk og frunian framleiðir þá ekki nýjar veirur. :!ÍÉplW sem T-frumurnar skríða um í leit að framandleika. fruma. Þetta getur gerst ef veiran kemst inn í æðar eða vefi Veiran nær ekki að smita nenta hún nái taki á úthimnu T-hvíl radarbúnað í vamarkerfí þjóða. Líkt og radar greina T-frumur utanað- komandi óvini og senda jafnframt boð til þeirra sem eiga að halda óvininum í ske§um. Það má því segja að ástand sjúklings með ónæmistæringu sé svipað og hjá þjóð sem misst hefur radarbúnað sinn í hendur óvinahers. Læknavísindin hafa ekki áður þurft að glíma við svona vandamál. Þegar ót-veirunni hefur tekist að lcggja ónæmiskerfíð undir sig geta margvíslegar örverur farið að valda veikindum. Þetta eru gjama örver- ur, sem ekki sýkja fólk með heil- brigt ónæmiskerfí. Þær era einu nafni kallaðar tækifærissýklar, því þær grípa tækifærið og sýkja þá sem ekki koma vömum við. Þessar sýkingar geta komið fram hvar sem er í líkamanum, en þær era tíðastar í lungum, meltingarvegi og heila. Einnig er nú að verða ljóst að ót- veiran sjálf getur skaddað tauga- kerfí og heila. Þess vegna getur tauga- eða geðbilun stundum verið fyrsta einkenni ónæmistæringar. Hversu útbreidd er veiran orðin meðal íslendinga? Nú hafa fundist um 20 smitaðir einstaklingar hérlendis og er einn þeirra þegar látinn. Enn sem komið er virðist smitunin nær einvörðungu bundin við homma hér á landi. Flestir telja þó að það sé einungis tímaspursmál hvenær ót-veiran fer að breiðast út meðal þeirra sem hneigjast að gagnstæðu kyni. Við vitum ekki um raunveralegan fjölda smitaðra á íslandi en giskum á 50—200 manns. Hvað telur þú að ónæmistæring geti náð mikilli útbreiðslu hérlendis? Um það er afar erfitt að spá á þessu stigi. Því valda a.m.k. tveir óvissuþættir sem geta skipt sköp- um. I fyrsta lagi er enn ekki vitað hversu smitandi sjúkdómurinn er við samfarir milli karls og konu. Konur era þó líklega í meiri smit- hættu frá körlum en öfugt. Það er vegna þess að veiran getur verið í töluverðri þéttni í sæði, en sæðis- vökvi inniheldur jafnframt ónæmis- bælandi efni sem auðvelda veiranni að ná tangarhaldi á líkama konunn- ar. í öðra lagi er erfítt að segja fyrir um hversu mikil áhrif vitneskja um smitleiðir ónæmistæringar hef- ur á kynlífshegðun fólks. Hommar erlendis, og einnig hér á íslandi, hafa tekið þessi mál föstum tökum og m.a. dreift bæklingum um hvemig hægt er að minnka smit- hættu. Mönnum er t.d. ljóst að gæta verður sömu varkámi í kynlífí hvort sem þeir viija forðast að smita aðra eða smitast sjálfír. Því miður á þessi fræðsla ekki greiðan aðgang að leynihommum og er það talsvert áhyggjuéfni. Sumir hommar hneigj- ast líka til kvenna og slíkir menn, svo og þeir menn er leita á náðir gleðikvenna, munu dreifa ót-veir- unni út fyrir hópa eiturlyfjaneyt- enda og homma. Það próf, sem notað er til að greina smitun, byggist á mælingu á mótefnum gegn veiranni. Hversu áreiðanlegt er þetta próf? Prófíð greinir a.m.k. 80% þeirra sem hafa smitast. Talsvert langur tími getur liðið frá því að smitun á sér stað þar til mótefni myndast, allt upp í eitt ár, þó flestir verði jákvæðir innan 3ja mánaða. Líklega eru þó einhveijir sem aldrei mynda nein mótefni. Það hefur komið til tals að mótefnaprófa aila þjóðina til að gefa öllum kost á að vita hvort þeir era jákvæðir eða nei- á að hann hafi verið neikvæður fyrir slysið. Er líklegt að læknar verði beðnir um að gefa upp nöfn þeirra sem reynast jákvæðir við prófun, líkt og gerðist í Kólóradó? Það hefur verið ákveðið að engin opinber skrá verði haldin hérlendis með persónulegum upplýsingum um einstaklinga sem hafa smitast. Aðeins verður fylgst með fjölda smitaðra einstaklinga, kynferði þeirra og aldri. Aðrar upplýsingar verða eingöngu í vörslu þess Iæknis sem hinn smitaði leitaði til. Þetta er afar mikilvæg ákvörðun vegna þess að hætt er við að margir myndu veigra sér við að koma í rannsókn ef þeir vissu að þeir lentu á opinberri skrá ef þeir reynast vera sýktir. Þessi fælingarhætta opinberrar skráningar er að mínu mati mun meiri í sambandi við ónæmistæringu heldur en aðra kynsjúkdóma vegna þess að ónæm- istæring hefur tengst hommum, flestir smitaðra era einkennalausir og ekki er hægt að bjóða upp á neina meðferð sem stöðvar sjúk- dóminn. Viltu lýsa nánar í hveiju smit- vamaraðgerðir gegn ónæmistær- ingu era fólgnar? Þær felast fyrst og fremst í fræðslu. Veiran _er ennþá lítið út- breidd meðal íslendinga. Sjúk- dómurinn smitast ekki við önnur samskipti en blóðblöndun og kyn- mök. Frekari útbreiðsla ót-veirann- ar er þess vegna algerlega háð því hvort fólk tekur mið af þessari staðreynd. Fjöllyndi og ógætni í kynlífí er einfaldlega lífshættulegt á þessum „síðustu og verstu“ tím- um. Auk þess að vera lífshættulegt getur það verið beinlínis háskalegt fyrir þjóðfélagið. Ef aðvaranir um gætni í kynlífí hafa lítil áhrif má búast við að fjöldi smitaðra tvöfaldist á u.þ.b. sex mánaða fresti. Rannsóknir á útbreiðslu annarra kynsjúkdóma benda til að um 5% af Islendingum séu fjöllyndir í kynlífí. Segjum að hér sé um að ræða 10.000 manns. Þeir yrðu þá allir orðnir smitaðir fyrir árið 1990. Þetta er að vísu ítrasta svartsýnisspá, sem gerir ráð fyrir að fræðsla og aðvaranir um ót-smitun hafí engin teljandi áhrif. En ef hún rætist, myndu a.m.k. 1.000 manns fljótlega fá hið ban- væna lokastig sjúkdómsins. Hins vegar er ég það bjartsýnn að trúa því, að fræðsla muni hér skipta sköpum, þannig að veiran nái aldrei veralegri útbreiðslu hér á landi. Þetta gerir þó kröfu um að kynfræðsla í skólum verði mun markvissari en hún hefur verið til þessa. Þórdís Bachmann Rafsjármynd af T-frumu sem hefur sýkst og er orðin útungunarstöð fyrir ót-veirur. Myndin til vinstri er af frumunni sjálfri, en á mynd- inni er svæðið innan femingsins stækkað frekar til að sýna hveraig nýmyndaðar veirur era að losna sem knappskot til hægri frá T-fram- unni. kvæðir. Þetta er alls ekki raunhæft vegna þess að prófin era ekki nægjanlega ótvíræð. Ymsir hafa t.d. mótefni sem trafla þessi próf án þess að hlutaðeigandi hafí nokkra sinni komist í tæri við ót-veirana. Hveijir ættu að láta prófa sig? Allir, sem hafa haft kynmök við homma sl. 7 ár, og karlmenn sem hafa á sama tímabili átt mök við gleðikonur. Einnig ráðleggjum við konum sem hafa haft kynmök við karlmenn sem þær vita ekki deili á að láta prófa sig. Auðvitað skiptir miklu máli hvort slík kynmök áttu sér stað í San Fransisco eða norður í Grímsey. Einnig ættu allir sem hafa sprautað sig með eiturlyfjum að notfæra sér þessa þjónustu. Þá bjóðum við öllum sem fást við sjúkl- inga eða rannsóknir á ónæmistær- ingu, upp á prófun. Það gæti skiipt miklu máli lagalega, ef vinnuslys yrði, að viðkomandi geti sýnt fram Rafsjármynd sem sýnir innra borð Iítillar æðar. Kúlurnar sem loða við æðaþekjuna eru T-frumur. ílanga T-fruman í neðra horninu til hægri (sjá ör) er að skríða út úr æðinni gegnum æðavegginn. (Þús- und föld stækkun.)

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.