Morgunblaðið - 24.04.1986, Blaðsíða 30

30____________MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. APRÍL1986_
Kennaratal á Islandi
eftir Bjarna
Vilhjálmsson
Þijú bindi. — I.—II. bindi, Reykja-
vík 1956—1965. Ljósprentun
1985. — 480+ 480 blaðsiður, tví-
dálka. Mynd fylgir æviskrám
allflestra kennara. — III. bindi,
frumútgáfa Reykjavík 1985. —
/v+ 422 bls. — Ritstjóri tveggja
fyrri bindanna er Ólafur Þ.
Kristjánsson, en III. bindis Ólaf-
ur Þ. Kristjánsson og Sigrún
Harðardóttir. Útgefandi allra
bindanna Prentsmiðjan Oddi hf.
Elzta rit á íslenzka tungu, fs-
lendingabók Ara fróða Þorgilsson-
ar, hefur að geyma bæði biskupatal
og lögsögumannatal, og er hvort
tveggja mjög til stuðnings við allt
tímatai í riti höfundarins. Af þessu
má sjá, að „töl“ eru engin nýlunda
á íslandi. Þau voru ekki heldur ís-
lenzk uppáfinning. Seint á 9. öld
var ort í Noregi kvæðið Ynglinga-
tal. Höfundur er talinn skáldið
Þjóðólfur úr Hvini. Snorri Sturluson
notaði einmitt það tal sem uppistöðu
í Ynglingasögu, upphafssögu og
inngang Heimskringlu. I kvæðinu,
sem er 38 vísur eins og það er til
vor komið, er sagt frá langfeðgum
fylkiskonungsins Rögnvalds heið-
umhára á Vestfold Ólafssonar,
bræðrungs Haralds konungs
hárfagra, fyrsta einvaldskonungs
yfir Noregi, allt til Njarðar í Nóa-
túnum, sem átti að hafa komið með
Óðni ti! Norðurlanda austan úr
Asíu. Aðferðin minnir á það, að
miðaldamenn margir hverjir röktu
ætt sína ótrauðir beina leið til
Adams með þvf að tengja saman
ættartölur úr grískum og rómversk-
um ritum og Biblíunni. I Ynglinga-
tali eru hinir yngri ættliðir fylkis-
konungar í Noregi, en hinir eldri
ættliðir allir Svíakonungar, Yngl-
ingar, í Uppsölum. Annars staðar
sér þess merki, að í forneskju hafi
konungar á Norðurlöndum rakið
ætt sína til Óðins. Hafa þeir með
þessu viljað helga vald sitt, ekki
ósvipað því, að einvaldskonungar
fram undir vora daga hafa talið sig
hafa þegið vald sitt af guði. Snorra
nægði ekki að semja Ynglingasögu
sína upp úr kvæðinu, heldur tilfærir
hann hveija vísuna af annarri sem
sönnunargagn fyrir frásögn sinni,
á svipaðan hátt og nútíma sagn-
fræðingar vísa til heimilda sinna í
neðanmálsgreinum. Það er einmitt
einkenni konungasagna, að þær
vísa til dróttkvæða sem sönnunar-
gagns um, að rétt sé frá atburðum
skýrt. Að vísu hafa öðru hveiju
vaknað grunsemdir um, að Snorri
hafí sjálfur samið „sönnunargögn"
sín, en flestir eru þó þeirrar skoðun-
ar, að svo margt fomeskjulegt sé
í kvæðinu, að 13. aldar maður hefði
engin skilyrði haft til að koma því
saman. Sé kvæðið borðið saman við
Noregskonungatal, sem sannan-
lega er ort í Iok 12. aldar til heiðurs
Jóni Loftssonar í Odda, sem í móð-
urætt var kominn af Noregskon-
ungum, fer ekki milii mála, að
Ynglingatal hlýtur að vera miklu
eldra kvæði. Ef Snorri hefði ekki
tekið Ynglingatal (eða meginhluta
þess) upp í rit sitt, væri þetta gamla
tal týnt og tröllum gefið. A 10. öld
mun og í Noregi hafa verið ort
kvæðið Háleygjatal um forfeður
Hlaðajarla. Höfundur var Eyvindur
skáldaspillir Finnsson, en kvæðið
er aðeins varðveitt í molum. Þó má
sjá, að þar hefur ættin verið rakin
til goðanna eins í Ynglingatali. í
Snorra-Eddu er einnig skráð svo-
kallað Skáldatal, þar sem talin eru
upp hirðskáld Danakonunga, Svía-
konunga og jafnvel Englandskon-
unga, en þó framar öllu íslenzk
hirðskáld Noregskonunga. Greinar-
gerð er að vísu óveruleg um hvert
skáld, en þó er þess getið, hver
orti um hvem. Ymis fleiri „töl“
mætti nefna, flest íslenzk, og raun-
ar er sjálf Landnámabók, sem vafa-
laust er að stofni frá fyrstu áratug-
um 12. aldar, þó að hún virðist
hafa verið meira eða minna endur-
samin nokkmm sinnum síðar, lítið
annað en landnámsmannatal, punt-
að upp með stuttum frásögnum,
einstaka vísum, sumum vafalaust
ævagömlum, og ættartölum, dálítið
mismunandi eftir gerðum verksins.
Þó að „töl“ séu yfirleitt þurr aflestr-
ar, er það sjaldnast svo, að þeim
fylgi ekki einhver mikilvæg vitn-
eskja, sem betra er að hafa en án
vera að mati þeirra, sem láta sig
fortíðina einhveiju varða, þó að
meta þurfi gildi þessara heimilda
hveiju sinni.
Þegar Jón Sigurðsson efndi á
vegum Hins íslenzka bókmenntafé-
lags til ritbálksins Safn til sögu
íslands og íslenzkra bókmennta
laust eftir miðja síðustu öjd, hóf
hann ritið á biskupatali á íslandi,
en II. bindi hefst á lögsögumanna-
tali og lögmanna, einnig eftir Jón
Sigurðsson. Verður Jón Sigurðsson
engan veginn vændur um það, að
hann hafi svo til eingöngu haft hug
á persónusögu, en látið þjóðarsögu
lönd og leið.
í II. bindi Safns til sögu íslands
birtist einnig svonefndur Hirð-
stjóraannáll eftir séra Jón Hall-
dórsson í Hítardal (1665—1738)
með formála og skýringum eftir
Guðmund Þorláksson (1852—1910,
Glosá). Upprunalegur titill höfund-
ar sýnir þó betur, að hér er á ferð-
inni dæmigert „tal“: Stutt ágrip
yfir hirðstjóra, stiftamtmenn,
amtmenn, landfógeta og full-
megtuga yfir íslandi. Sem kunn-
ugt er, liggur margt fleira ævisagna
kyns eftir séra Jón í Hítardal.
Kunnasta verk hans, sem prentað
hefur verið, er Biskupasögur I,—II.
Ólafur Þ. Kristjánsson
í lútherskum sið (sögurit II.), Rvík
1903—1915. Verk hans flest eru
þó fremur í eðli sínu sögur en „töl“.
Á hinni bágbomu 18. öld voru
meira að segja prentuð íslenzk
prestatöl, bæði í kirkjusögu Finns
biskups (á latínu) og í Lærdóms-
listafélagsritunum eftir Hannes
biskup Finnsson.
Af þessu má sjá að heldri manna
töl eiga sé fomar og djúpar rætur
með þjóðinni, enda hafa íslendingar
lengi þann steininn klappað. Hver
er það, sem ekki hefur heyrt nefnd-
ar Sýslumannaæfir, lögfræðingatal,
prestatal og læknatal? Óprentaðar
eru að vísu Ævir lærðra manna
(66 bindi) eftir Hannes Þorsteinsson
og Prestaævi Sighvats Grímssonar
Borgfirðings, en mikill fróðleikur úr
þessum ritum kemur fram í íslenzk-
um æviskrám. Óþarft er að nefna
fleiri dæmi um þann aragrúa lærðra
manna tala eða hverskonar ævi-
skráa fólks úr ýmsum starfsstétt-
um, sveitum eða Iandshlutum, sem
birtzt hefur á þessari öld hér á
landi. Það er orðið eins með „tölin"
og ættfræðina, allt færist þar smám
saman meira og meira í jafnræðis-
og lýðræðisátt.. Það er ekki lengur
neitt aðalsmerki, þó að manns sé
getið í einhveiju tali. Víst er ævi
okkar margra snauð að stórvið-
Bjarni Vilhjálmsson
burðum (sem einu má víst gilda)
en þó kemur sér oft vel að vita
nokkur deili á manni, þó að hann
hafi ekki markað sérlega djúp spor
í samtíð sinni.
Kennaratal á íslandi, sem út
kom á árunum 1956—1965, verður
jafnan talið í röð merkustu stéttar-
tala, sem út hafa komið á íslandi,
enda hafa margir kennarar verið
miklir áhrifamenn, ekki einungis á
sviði menntamála, heldur margir
hveijir jafnframt á ýmsum öðrum
sviðum og þá einkum valizt til for-
ystu í félagsmálum. Undirbúningur
að verkinu hófst raunar þegar 1952.
Að nokkru leyti má þakka þetta
Sigrún Harðardóttir
verk félagslegu átaki kennarastétt-
arinnar, og lögðu því ýmsir hönd á
plóginn. Á engan mun þó hallað,
þó að sagt sé, að hitanna og þung-
ann af verki þessu hafi borið aðalrit-
stjórinn, Ólafur Þ. Kristjánsson
skólastjóri, sem var óvenjulegur
maður að framtakssemi og mikill
áhugamaður um sagnfræði, ætt-
fræði og persónusögu. Á útgáfu-
árum ritsins var kennarastéttin að
vísu orðin fjölmenn og áhrifamikil
stétt í þjóðfélaginu. Ljóst var þó,
að þetta mikla verk mundi fljótlega
úreldast. Mikill hluti kennaranna,
sem í talinu voru, var enn á unga
aldri, og sjá mátti fyrir, að mikil
breyting yrði smám saman á starfi
og högum alls þorra þeirra. Þá
leyndi sér ekki á þessum árum, að
menntamálin voru í örri þróun, eins
og nú hefur komið rækilega á
daginn, svo að nær væri í mörgum
efnum að tala um byltingu fremur
en þróun.
Vitanlega fór svo, að ekki leið á
löngu þar til farið var að hugsa
fyrir nýrri útgáfu kennaratals, bæði
vegna þeirrar Qölgunar, sem orðið
hafði í kennarastéttinni og vegna
breytinga á æviatriðum og högum
þeirra, sem voru í upprunalega
kennaratalinu. Undirbúningur að
nýrri útgáfu talsins hófst árið 1977.
Var Ólafur þá kominn nokkuð á
áttræðisaldur, en naut þó um hríð
lítt skertrar starfsorku. Var hann
sem fyrr drifljöðrin í þessari starf-
semi fyrst um sinn. En Ólafur hafði
lagt mikið að sér um dagana, og
svo fór, að jafnvel þrek hans bilaði.
Hann andaðist 3. ágúst 1982, hátt
á 79. aldursári, en hafði um nokkurt
skeið verið lítt vinnufær.
En merkið stendur, þótt maður-
inn falli. Og maður kemur í manns
stað. Við verðum öll að sætta okkur
við það, að við erum hvorki eilíf
né ómissandi. Nefnd manna hefur
unnið að framgangi nýrrar útgáfu
kennaratalsins, þar á meðal forvíg-
ismenn kennarastéttarinnar, eins
og Kristján Thorlacius og Vilbergur
Júlíusson, en einnig ættfræðingur
eins Indriði Indriðason rithöfundur.
Ég bið forláts á því, að ég nefni
sérlega þessa menn, en það vill svo
til, að ég þekki nokkuð til starfa
þeirra, en í nefndinni eiga einnig
sæti Loftur Magnússon og Óli V.
Einarsson, vafalaust duglegir menn
í forystusveit kennara. Eru þá
ónefndar tvær dótturdætur Ólafs
Þ. Kristjánssonar, þær Elín og
Sigrún Harðardætur. Hin síðar-
nefnda skrifar formála sem greinar-
gerð fyrir III. bindinu, sem er alger
viðbót við gamla verkið. Á titilblaði
III. bindisins eru þau Ólafur Þ.
Kristjánsson og Sigrún Harðardótt-
ir tvö ein sem ritstjórar og aðalum-
sjónarmenn. Er sannarlega
skemmtileg til þess að vita, að í
ætt Ólafs skuli haldast jafnósvikinn
áhugi á ættfræði og persónusögu
og þetta verk, sem nú er komið
fyrir almennings sjónir, ber svo ljós-
KENNARATAL Á ÍSLANDí
iV\
. V .
I U H1 IV ,
KENNARATAI. A IStANDI
Kennaratal á íslandi I—IV (þar
af út komin þijú fyrstu bindin).
an vott um.
Þegar ráðizt var í nýja útgáfu
Kennaratals á íslandi, komu vitan-
lega fleiri en ein leið til greina. Það
er æði hvimleitt við endumýjun
hinna ýmsu tala að þurfa að kaupa
að vissu marki alltaf sömu ævi-
skrámar, sem þarf svo aftur að
kaupa í íslenzkum æviskrám eða
öðmm ritum. en nú hefur verið
horfið að því ráði að ljósprenta
gömlu útgáfuna, svo að þeir, sem
hana eiga, geta unað glaðir við sitt.
Ég tel, að hér hafi verið skynsam-
lega að verki staðið, því að svo
hefur fjölgað í kennarastéttinni á
undanfömum ámm, að markaður-
inn á að þola mætavel nýtt upplag
af hinu gamla kennaratali, auk þess
sem ætla má, að það séu fleiri en
kennarar einir, sem gimir að eign-
ast kennaratal. Þess ber og að
gæta, að ný kynslóð er vaxin úr
grasi síðan gamla útgáfan kom út.
Fram að þessu hefur þjóðinni líka
farið Qölgandi, þó að ekki horfi
vænlega í þeim efnum um sinn, en
hver veit hvenær mannskepnan
tekur flörkipp.
Eins og áður segir, er III. bindi
þessarar útgáfu alger viðbót við
gamla stofninn, og raunar væri
réttara að segja upphaf viðbótar,
því að þessi viðbót nær aðeins yfír
þá, sem hafa skírnarnöfn með
upphafsstöfunum A—G. Ráð er
fyrir gert, að þá séu eftir 2 viðbótar-
bindi. Mér virðist þó, að vel megi
halda á rýminu eða hafa bindin
allvæn, ef sú áætlun á að standast.
Verður þá heildarverkið a.m.k. 5
væn bindi og þar með eitt fyrirferð-
armesta og víðfeðmasta tal, sem út
hefur komið á íslandi. Gæta ber
þess, að brot bókanna er í breiðara
lagi, hver blaðsíða tvídálka og letrið
fremur smátt, svo að rýmið er notað
til hins ýtrasta. Em þar sannarlega
engin brögð í tafli.
Þá er að gera grein fyrir, eftir
hvaða reglum viðbótarbindið er
unnið. Skal þá fyrst tekið fram, að
engin kennari, sem komst í gamla
kennaratalið og látinn var, þegar
það kom út, er tekinn í III. bindið.
Sama er að segja um kennara, sem
flutzt hafa af landi brott, eftir að
gamla talið kom út, og lítið sem
ekkert verður um vitað. Hinir, sem
á lífi vom, þegar gamla talið kom
út, og starfað hafa eða dvalizt hér
á landi em teknir upp í III. bindi,
vísað til, hvar þá er að finna í fyrra
talinu og aðeins bætt við þeim
æviatriðum og börnum, sem ekki
var til að dreifa í fyrri útgáfunni.
Bætt er við nokkmm kennumm,
sem hefðu að réttu lagi átt að vera
í eldra kennaratalinu, en ekki höfðu
þá legið fyrir upplýsingar um.
Vafalaust má enn finna slíka menn,
sem ekki hafa enn hlotið sess í
kennaratali. Mér dettur t.d. í hug
Friðbjörn Aðalsteinson skrifstofu-
stjóri (íslenzkar æviskrár V. bindi).
Hann var skipaður forstöðumaður
Firðritunarskólans 1917 (síðar
Loftskeytaskólans). Ætti • slíkur
maður ekki heima í kennaratali?
Meiri hluti þeirra kennara sem
em í III. bindinu, er fólk, sem hafið
hefur starf á þeim vettvangi, eftir
að eldri útgáfan kom út, og er þar
vitanlega langoftast um ungt fólk
að ræða. Því er ekki að neita, að
nokkuð geldur þessi útgáfa þess,
hversu tregir og seinlátir ýmsir
kennarar hafa reynzt við að senda
upplýsingar um feril sinn. Aftan við
æviágrip þeirra, sem ekkert hefur
heyrzt frá, er sett stjarna. Em
upplýsingar þar í algeru lágmarki,
stundum lítið annað um fæðingar-
dagur og eitthvað örlítið um
kennsluferil, en ekkert um foreldra,
maka eða börn. Verður ekki annað
en fallizt á þessa afstöðu ritstjóra,
því að nokkur áhætta fylgir því að
birta æviskrá, sem hlutaðeigandi
eða einhver ábyrgur fyrir hans hönd
hefur ekki samþykkt.
Á einum stað hef ég orðið var
við vantalið hjónaband, en þar eð
það var barnlaust, skiptir það litlu
máli og er e.t.v. of viðkvæmt mál
til að vera að rekast í.
Fróðlegt er að athuga tölur um
æviskrár og hlutföll milli kynja í
þessu III. bindi. Æviskrár em þar
alla 2658, þar af kvenna 1247, en
karla 1411.
Æviskrár eldri kennara (með
viðbót við æviskrár í fyrri bindum)
em alls 1029, þar af kvenna 388,
en karla 641. Ljóst má vera, að
konur sækja á í kennarastéttinni.
Kennarar ókomnir áður alls 1630,
þar af konur 859 en karlar 771.
Lágmarksæviágrip (snubbótt
vegna fyrrgreinds skorts á upplýs-
ingum frá hlutaðeigendum) alls
141, þar af kvenna 62, en karla
69. Vantar mynd af 25 kennurum
þar af 12 konur en 13 karlar.
Aftan við hveija æviskrá er i
svigum ártal, sem sýnir, hvenær
upplýsingar um hvem ‘kennara em
fengnar. Talnalega lítur þetta þann-
ig út: Upplýsingar fengnar eftir
1980 um 2304 kennara. Upplýsing-
ar fengnar fyrir 1980 um 274
kennara. Upplýsingar án ártals um
107 kennara.
Sigrún Harðardóttir hefur sýnt
mér þá vinsemd að leiða mig í
sannleikann um allar þessar tölur,
og kann ég henni beztu þakkir fyrir.
Þessi skrif mín um Kennaratal
á íslandi I,—III., Reykjavík 1985,
mega fremur kallast ritlýsing og
bókarfregn en ritdómur. Það væri
seinlegt verk að sannreyna þó ekki
væri nema lítið brot þeirra feikna-
mörgu atriða, sem þetta heljarmikla
verk er samsett af. Vitanlega leyn-
ist hætta við hvert fótmál í öllum
slíkum ritum. Það er því tilgangslít-