Morgunblaðið - 06.07.1986, Blaðsíða 55

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. JUU 1986
55
Erlendur Paturs-
son lögþingsmaður
Það var all sundurleitur hópur
ungmenna um fermingu er valist
hafði saman í fyrsta bekk Mennta-
skólans í Reykjavík haustið 1927;
ráðherrasynir og bankastjóradætur,
böm sendiherra og erindreka er-
lendis (þær stéttir voru ekki fjöl-
mennar á þeim árum), læknabörn
og lögfræðinga, og einn og einn
bóndasonur eða verkamanns.
Mesta athygli vöktu þeir sem
alist höfðu upp erlendis að meira
eða minna leyti og báru framand-
legan, jafnvel suðrænan svip, og
svo auðvitað eini útlendingurinn í
hópnum, kominn alla leið frá Fær-
eyjum, eins og heyra mátti á máli
hans, þótt hann ætti auðvelt með
að gera sig skiljanlegan og væri
ekki í neinum vandræðum með ís-
lenskan stil. Erlendur hét hann
Patursson, sonur kóngsbóndans í
Kirkjubæ í Færeyjum, og bjó hjá
Bergþóru systur sinni og manni
hennar Þorsteini Scheving Thor-
steinsson lyfsala í Reykjavíkurapó-
teki við Austurvöll.
En það vafðist ekki lengi fyrir
þessu unga fólki að kynnast og ná
saman. Innan skamms var komið
upp blómlegt félagslíf í bekknum,
með málfundafélagi og fleiri félög-
um, handskrifuðu blaði og öðru
því er til heyrði. í því félagslífi var
Erlendur Patursson enginn eftir-
bátur. Þvert á móti. Hann var í
allra fremstu röð þegar frá upphafi.
Hann skrifaði manna mest í bekkj-
arblaðið, var einn atkvæðamesti
ræðumaðurinn á fundum og einhver
slyngasti áróðursmaðurinn í þeim
sviptingum sem löngum hafa verið
óhjákvæmilegir fylgifiskar hressi-
legs félagslífs. Jafnvel í taflfélagi
bekkjarins var hann einn hinna
fremstu.
Að vísu dofnaði yfir þessu fjör-
mikla félagslífi þegar ofar dró í
skólanum og önnur áhugamál náðu
yfirhöndinni, en minningamar um
þessa gróskumiklu tíma búa enn í
hugum okkar sem lifðum þá.
Erlendur Patur Patursson fædd-
ist á því gamla biskups- og höfð-
ingjasetri Kirkjubæ í Færeyjum
hinn 20. ágúst 1913. Faðir hans
var Jóannes Patursson kóngsbóndi,
foringi í sjálfstæðisbaráttu Færey-
inga og um langt árabil fulltrúi
þeirra á löggjafarsamkundu Dana.
Móðir Erlendar var Guðný Eiríks-
dóttir frá Karlskála við Reyðarfjörð,
komin af merkum íslenskum ætt-
um.
Erlendur var því íslenskur að
hálfu, átti hér náin skyldmenni, og
tengsl hans við ísland vom ávallt
sterk. Hann var sendur til íslands
í menntaskóla og lauk þaðan stúd-
entsprófi sumarið 1933, úr stærð-
fræðideild. Öll skólaár sín hér í
Reykjavík bjó hann hjá Bergþóru
systur sinni í gamla lyfsalahúsinu
við Austurvöll, en hún var gift
Þorsteini Scheving Thorsteinsson
lyfsala í Reykjavíkurapóteki.
Að stúdentsprófi loknu hóf Er-
lendur hagfræðinám við háskólann
í Osló, en hvarf þaðan eftir árs
dvöl til Kaupmannahafnar og hélt
þar áfram námi í sömu grein. Hann
lauk hagfræðiprófi (cand polit) frá
Hafnarháskóla árið 1942. Þá stóð
síðari heimsstyijöldin sem hæst og
engin Ieið að komast heim til Fær-
eyja. Erlendur gerðist þá starfs-
maður í því ráðuneyti Dana er fjall-
aði um félags- og atvinnumál og
vann þar til styijaldarloka.
í Kaupmannahöfn kynntist Er-
lendur færeyskri stúlku, Morið
Holm (f. 2. des. 1918), dóttir Mat-
ildu og Kristjáns Holm skipstjóra.
Þau felldu hugi saman og gengu í
hjónaband haustið 1939. Það varð
mikið gæfuband fyrir Erlend, Morið
hefur staðið við hlið honum síðan,
fylgt honum í blíðu og stríðu, örvað
hann og hvatt, verið stoð hans og
stytta allt til loka.
Þeim Erlendi og Morið varð fimm
bama auðið: Tórhallur er hagfræð-
ingur eins og faðir hans og starfar
nú hjá færeysku landstjóminni;
Bergtóra, dó barnung af slysförum;
Tórun er hjúkrunarfræðingur í
Vestmanna á Streymoy; Eyðvör er
tannlæknir í Þórshöfn; Hildur er
uppeldisfræðingur í Þórshöfn.
Þess má einnig geta, að Erlendur
var afabróðir Róa Paturssonar, rit-
höfundarins er hlaut bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs 1986.
Erlendur og Morið fluttust til
Færeyja þegar í stað er leiðir þang-
að urðu færar að lokinni heimsstyij-
öld 1945. Þau koma heim með
djarfa drauma um framtíð Færeyja,
og þar hefst lengsti og gildasti þátt-
urinn í ævistarfi hans. A hcimaslóð-
um vex Erlendur á skömmum tíma
til fulls þroska sem stjórnmálamað-
ur og foringi þjóðar sinnar í sjálf-
stæðismálum og félagsmálum.
Hann átti sér hugsjón að beijast
fyrir, ekki aðeins þá að færeyska
þjóðin öðlaðist fullt sjálfstæði, held-
ur - og ekki síður - að hún hristi
af sér doðann og risi til meira og
menningarlegra lífs með jafnrétti
og bræðralag að leiðarljósi. Fyrir
þessu barðist hann ævina á enda.
Starf Erlendar og félaga hans
hófst reyndar úti í Kaupmannahöfn
er þeir hófu útgáfu á tímaritinu
Búgvin sem var að nokkru leyti
hliðstætt tímaritinu Frón sem Is-
lendingar í Kaupmannahöfn gáfu út
umsama leyti.
í Búgvin var fjallað um færeysk
stjórnmál, atvinnulíf og menningar-
mál og þar átti Erlendur dijúgan
hlut enda var hann ritstjóri tímarits-
ins.
Fyrsti árangurinn í sjálfstæðis-
baráttunni var sigurinn í þjóðarat-
kvæðagreiðslu 14. september 1946,
en þar lýsti meirihluti kjósenda sig
fýlgjandi aðskilnaði Færeyja og
Danmerkur. Sá meirihluti var svo
naumur að Danir töldu sig ekki
þurfa að taka mark á honum.
Danska stjórnin rauf lögþingið og
stofnaði til kosninga og þar fengu
andstæðingar aðskilnaðar meiri-
hluta. Niðurstaðan varð stofnun
færeyskrar heimastjórnar innan
danska ríkisins. Þá var að halda
sjálfstæðisbaráttunni áfram innan
ramma nýju laganna.
Upp úr þeim átökum var Þjóð-
veldisflokkurinn stofnaður og blaðið
„14. september“ hóf göngu sína.
Mun óhætt að fullyrða að Erlendur
var frumkvöðull að hvorutveggja.
Hann ritaði manna mest í blaðið
og var ritstjóri þess um langt skeið.
Erfítt er að gera starfsferli Er-
lendar Paturssonar skil í stuttu máli
og verður því stiklað á stóru.
Árið 1946 var Erlendur ráðinn
hagfræðilegur ráðunautur fær-
eyska lögþingsins. Hann ritaði álits-
gerðir um fjármál, fiskvinnslu og
fiskimál almennt, landbúnaðarmál
og fleira. í þessu starfi var hann
tvö ár. Eftir það mun hann aldrei
hafa verið í opinberri þjónustu nema
sem lögþingsmaður og ráðherra í
landstjórninni.
Árið 1953 var Erlendur kosinn
formaður í Fiskimannafélagi Fær-
eyja og var formaður félagsins í tíu
ár og aftur 1968 til 1971. í upphafi
formennskunnar lentu Erlendur og
félagið í miklum átökum, og Erlend-
ur sat í fangelsi - var að sitja af
sér sekt - þegar hann var kosinn
á þing í fyrsta sinn, en það var árið
1954. Hin síðari ár varð allt frið-
samara, en þó stóð ávallt styr um
Erlend því að hann lét aldrei merkið
falla.
Erlendur fékk því framgengt að
fiskimannafélagið, skipstjórafélag-
ið og vélstjórafélagið í Færeyjum
stofnuðu Samvinnufélag fiski-
manna og var hann einnig kjörinn
formaður þess.
Erlendur var kosinn á lögþing
Færeyinga árið 1954 og sat á þingi
upp frá því, að einu kjörtímabili
undanskildu (1966-70). Hann var
formaður þingflokks Þjóðveldis-
flokksins til dauðadags, og ekki
munu aðrir hafa setið lengur á
lögþingi Færeyinga en hann. Fram-
an af var Erlendur þingmaður fyrir
Sandoy, en síðari árin fyrir
Streymoy.
Fjögur ár gegndi Erlendur ráð-
herraembætti í Færeyjum - ráð-
herra heitir á færeysku landsstýri-
maður. Hann fór þá með fjármál
og sjávarútvegsmál. Jafnframt var
hann varalögmaður í stjórninni.
Þettavar árin 1963-67.
Eins og að líkum lætur var Er-
lendur kosinn í Norðurlandaráð
þegar Færeyingar fengu aðild að
því. Þar sat hann til æviloka, að
undanskildum tveimur árum
(1974-76). Hann lét sig menningar-
mál mestu skipta og átti sæti í
menningarmálanefnd ráðsins.
Einkum bar Erlendur fyrir bijósti
málefni smæstu þjóðanna og átti
þá oft á brattan að sækja. En hann
lét sig hvergi þótt við ofurefli væri
að etja og sagði hug sinn af fullri
djörfung. Hin síðustu árin beitti
hann sér fyrir auknu samstarfi
nábúanna í Átlantshafi: Færeyinga,
íslendinga og Grænlendinga.
Árangur af þeirri viðleitni hans og
annarra áhugamanna var stofnun
Vestnorræna þingmannaráðsins
síðastliðið haust. Víst er að þótt
Erlendur væri stundum einn á báti
þokaði hann ýmsu í rétta átt í
norrænu samstarfi. Meðal þess sem
Færeyingar eiga honum þar að
þakka er Norðurlandahúsið í Þórs-
höfn. Hann mun hafa átt hug-
myndina að því og barðist fýrir
henni í Norðurlandaráði.
Ritstörf Erlendar eru nátengd
pólitísku starfí hans.
Áður ergetið um Búgvin, tímarit
sem færeyskir stúdentar gáfu út í
Kaupmannahöfn á stríðsárunum.
Erlendur var ritstjóri þess og skrif-
aði mikið í það. Frá Hafnarárunum
eru einnig þijú fyrstu rit Erlendar
um þjóðmál: Fólkaflytingin úr
Föroyum, 1943, Föroysk búreis-
ing, 1945 og Föroysk stjórnmál,
einnig 1945. Þá er að nefna tíma-
ritið Samfélagsrit er kom út á
árunum 1945 til 52, líklega nokkuð
óreglulega, en geymir mikið lesmál.
Erlendur var ritstjóri þess og manna
drýgstur við að skrifa í það.
Erlendur aflaði sér smám saman
mikillar þekkingar á færeysku at-
vinnulífi og sögu þess. Um þetta
efni skrifaði hann rit er varð fimm
bindi alls: Fiskiveiði - Fiskimenn,
tvö bindi (1961). Þar er fjallað um
útvegssögu Færeyinga frá upphafi
framtil 1940.
Fiskivinna og Fiskivinnumál,
þijú bindi er komu út á árunum
1979 til 1981. Þar er fjallað um
tímabilið frá 1940 til 1970.
Þá er rétt að nefna aftur blaðið
„14. september". Ekki mun á
neinn hallað þótt fullyrt sé að Er-
lendur hafi verið helsti hvatamaður
að stofnun þess og skrifaði í það
meira en nokkur maður annar, auk
þess sem hann var ritstjóri blaðsins.
Á sjötugsafmæli Erlendar var gefið
út afmælisrit honum til heiðurs:
„Sjón og Seiggj“ Meginefni þeirrar
bókar er úrval úr greinum Erlendar
og er margt af því tekið úr „14.
september".
Það sem hér hefur verið rakið
sýnir elju Erlendar og afköst og
bendir sterklega til þess að hann
muni vera mikilvirkasti rithöfundur
á færeyska tungu á þessari öld.
Hann gerði sér mikið far um að
forðast dönskuslettur í ritsmíðum
sínum, enda báru andstæðingar
hans honum stundum á brýn að
hann skrifaði hálfgerða íslensku.
En örugglega má ætla að hann
hafi með ritstörfum sínum haft
áhrif á færeyskt ritmál.
Allt líf Erlendar var óslitin bar-
átta og oft gegn ofurefli. Hann
þótti hvass og höfðingjadjarfur í
ræðu og riti, en jafnan málefnaleg-
ui; og aldrei illkvittinn.
Erlendur var einnig vel ritfær á
danska tungu og meðal þess sem
eftir hann liggur á dönsku er lítið
rit er kom út í vor, og er sennilega
meðal þess síðasta er hann skrifaði.
Það heitir „Aldrig kan et folk
forgá som ikke vil det selv“ og
þar er á ljósan og skilmerkilegan
hátt gerð grein fyrir réttarsögu
Færeyinga, réttarstöðu þeirra og
sambandi við Dani.
Hópurinn sem hóf nám í Mennta-
skólanum í Reykjavík haustið 1927
lauk þaðan stúdentsprófi sumarið
1933. Einhveijir höfðu horfið úr
honum á þessum sex árum, en aðrir
komið í staðinn. En að stúdentsprófí
loknu dreifðust menn í ýmsar áttir.
Á þessum árum var mikil kreppa
og fátækt ríkjandi. Lánasjóður var
enginn til fyrir námsmenn og ýmsir
urðu því að hverfa frá frekara námi
sakir fjárskorts. Meirihlutinn lagði
þó á brattann og óvenjulega margir
héldu utan til náms í ýmsum grein-
um sem þá var ekki unnt að nema
við Háskóla Islands. Ekki var kyn
þótt hagfræðin væri ofarlega í
hugum manna á þessum krepputím-
um, enda lögðu þrír stund á hana:
Erlendur Patursson, Haraldur
Hannesson og Klemens Tryggva-
son.
Erlendur hóf hagfræðinám í Osló
en kom til Kaupamannahafnar árið
eftir og hélt náminu áfram þar.
I Höfn var meirihluti þeirra er
utan fóru og ýmsir úr hópnum héldu
tryggð við hana býsna lengi. Á tíu
ára stúdentsafmælinu voru sex
þeirra enn í Höfn, ýmist búsettir
þar að fullu eða tepptir vegna
heimsstyijaldarinnar. Þessi litli
hópur kom saman til að fagna
afmælinu og er minnisstætt að við
fengum skeyti frá íslandi, frá þeim
hluta hópsins er hélt afmælið hátíð-
legt þar. Þetta jaðraði við krafta-
verk, svo mjög sem styijöldin
hamlaði öllum samskiptum.
í okkar hópi var Erlendur Paturs-
son hrókur alls fagnaðar, þá orðinn
hagfræðingur og starfsmaður í
dönsku ráðuneyti. Síðan hafa þau
hjónin Erlendur og Morið jafnan
komið hingað til íslands á fimm ára
fresti til að fagna afmælum með
bekkjarsystkinum Erlendar. Jafn-
framt hafa mörg okkar notið gest-
risni þeirra og góðvildar heima fyrir
í Færeyjum. Trygglyndi þeirra
gagnvart gömlum skólafélögum og
mökum þeirra hefur verið dæma-
fátt.
Á fímmtíu ára stúdentsafmæli
okkar 1983 var Erlendur kjörinn
til þess að flytja ræðu af hálfu ár-
gangsins á fagnaði Nemendasam-
bands Menntaskólans í Reykjavík.
Það gerði hann á þann hátt að við
vorum stolt af. Ræðan var alvarleg,
en blandin þeirri þægilegu og nota-
legu kímni sem kemur beint frá
hjartanu og Erlendi var svo eigin-
leg.
Á fímmtíu ára afmælinu var
ákveðið að hittast aftur eftir þijú
ár og það var gert hinn 12. júní
síðastliðinn. Sá fagnaður var ein-
staklega ánægjulegur, og var þó
ekki sársaukalaust að hugsa til
þeirra sem fallið höfðu í valinn á
þessum þremur árum, og hinna sem
ekki komust á fundarstað sakir
veikinda eða annarra orsaka. í síð-
ari hópnum voru Erlendur og Morið.
Við höfðum vitneskju um að Erlend-
ur væri alvarlega sjúkur og sendum
þeim hjónum kveðju sem allir við-
staddir rituðu undir.
Fjórum dögum síðar fréttum við
lát Erlendar Paturssonar.
Hann hafði legið í sjúkrahúsinu
í Þórshöfn, var nýkominn heim að
Kirkjubæ og sat þar í góðu yfírlæti
með fjölskyldu sinni að fagna
áfangasigri yngstu dótturinnar í
námi. Hann var þreyttur og lagðist
til hvíldar, en þegar að honum var
komið skömmu síðar var hann
örendur. Hjarta hans sem svo
marga raun hafði þolað hlýddi ekki
lengur kalli.
Þannig dó þessi mikli eldhugi og
djarfi forystumaður færeyskrar
þjóðernisvakningar tæpra sjötíu og
þriggja ára að aldri.
„Þróttmesta röddin er þögnuð,
hvassasti penninn fallinn úr hendi“.
En minningin um góðan dreng og
félaga lifír áfram með okkur.
Guðmundur Arnlaugsson
til hans svo gefandi og þegar við
komum frá honum var allt einhvern
veginn svo fyllra og betra.
Löngum og farsælum starfsdegi
elsku afa okkar er nú lokið. Með
hógværð og góðvild fegraði hann
líf okkar allra. Nú kveðjum við
hann með trega og biðjum algóðan
Guð að blessa hann og megi hann
hvíla í friði.
Brynja, Lára, Jóhanna
og börn
Jóhann Gunnars-
son - Minning
Fæddur 14. júní 1894
Dáinn 15. júní 1986
Nú hefur elsku afí kvatt okkur.
Hann afí sem var okkur krökkunum
svo mikið. Jói afí eða gamli afi eins
og litlu barnabörnin kölluðu hann
var alveg einstaklega barngóður og
góður afí. hann hafði það fyrir sið
að hafa í skúffu sinni eitthvert góð-
gæti til að gleðja okkur með þegar
við komum til hans. En þetta var
ekki bara handa okkur heldur jafnt
fyrir öll börn sem komu til hans.
Enda voru það ekki bara við bama-
bömin eða barnabarnabörnin sem
kölluðum hann afa, heldur öll börn
sem til hans komu. Við minnumst
þess þegar við vorum litlar að þegar
afí birtist í hverfínu þá kölluðu öll
börnin „afi, afi, hann afi er kom-
inn“. Þet.ta fannst okkur skrýtið
þegar við vorum litlar, en eftir að
við eltumst þá skildum við þetta
betur því bamgæska afa og
skemmtilegt viðmót hans olli því
að allir vildu eiga hann fyrir afa.
Enda var hann okkur besti afi í
heimi.
Hann og Óla amma áttu heima
í húsi sem heitir Sandhóll. Þangað
var gott að leita í hlýjuna til þeirra
skötuhjúanna, enda var þar oft
gestkvæmt því í fá hús var jafn
gott að koma. Við minnumst þess
að afí átti forláta grammófón og
margar plötur, sem hann spilaði
fyrir okkur krakkanna, en stundum
tók hann fram nikkuna og þandi
hana af hjartans list fyrir okkur. Á
annan í jólum sem bar upp á brúð-
kaupsafmæli afa og ömmu mættum
við öll í fjölskyldunni og þá var oft
glatt á hjalla í litla Sandhólnum.
Það er erfitt að kveðja jafn
ástríkan afa sem Jóa afa, en við
verðum alltaf að líta á björtu hlið-
arnar, og þakka það hve lengi hann
fékk að vera með okkur. Og það
að blessuð litlu barnabarnabömin
fengu að njóta þess að fá þau
yndislegustu bros sem nokkur gat
gefíð, þegar þau heimsóttu afa.
Einhvern veginn voru heimsóknir