Morgunblaðið - 07.01.1987, Síða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. JANÚAR 1987
Síðastajarm
sauðkindarinnar
eftír Guðbrand
Jónsson
Inngangur
í kjölfar niðurskurðar og sam-
dráttar í landbúnaðarframleiðslu
risu upp háværar raddir bænda
og dreifbýlisbúa sem vildu kenna
íbúum Reykjavíkur og nágrennis
um ófarir bænda í landbúnaði
vegna afætu, milliiiða og versl-
unarbrasks _ okkar hér í
Reykjavík. Ég hef alla tíð verið
mikill stuðningsmaður og aðdá-
andi bænda og þess sem þeir
framleiða og ætla ég að undirrit-
aður hafi drukkið meiri mjólk,
borðað meira slátur og skyr með
rjóma og brauð með smjöri auk
þes að éta á mig óráð í kinda-
og nautakjötsáti um dagana,
meira en góðu hófi gegnir. Þar
sem ég fann ekki hjá mér neina
sök eða sektarkennd annað en
ofát landbúnaðarafurða, sem
hafa gert mig sterkan og heilsu-
hraustan, datt mér f hug að reyna
að fræðast um vandamál
íslenskrar bændastéttar.
Islenskir bændur og
landbúnaðarstefnan
íslenska bændastéttin safnast
saman í Stéttarsambandi bænda
undir Búnaðarfélagi íslands. Einu
sinni á ári halda bændur bændaþing
í höll sinni við Hagatorg í
Reykjavík. Þar ráða bændur ráðum
sínum um stefnur í landbúnaðar-
málum. Stéttarsamband bænda
skiptist í sauðfjárbændur, kúa-
bændur og aðra bændur, (svín,
fuglar, fiskeldi). Framlag bænda
1986 til Búnaðarfélags íslands var:
sauð§árbændur 108 milljónir, kúa-
bændur 100 milljónir en aðrir
bændur 40 milljónir. Þetta framlag
bænda flokkst í: stofnlánagjald,
neytendagjald og búnaðarmála-
sjóðsgjald. Þegar bændur hafa
ráðið ráðum sínum á bændaþingi
eru niðurstöðumar frá þinghaldinu
sendar til landbúnaðarráðuneytisins
sem vinnur úr tillögunum frá bænd-
Stykkishólmi.
JÓLIN OG áramótin voru hin
ánægjulegustu hér um slóðir.
Veðrið á gamlársdag var dýr-
legt. í þau 45 ár sem ég hefi átt
hér heima er þetta fegursta ára-
mótaveður og hin mikla Iitadýrð
um allt, þegar sólin náði upp
fyrir fjallatoppana og sendi blik
yfir Breiðafjörðinn og geislar
hennar glóðu f hvítri mjöllinni
verður ógleymanlegt. Þannig
kvaddi árið.
Arið 1986 var okkur hér sem
annars staðar mjög gjöfult. Næg
atvinna allt árið. Fjögur fískiðjuver,
15 stórir bátar og fjöldi smábáta
færðu björg í bú. Einn nýr bátuij
bættist í flotann. Veiði var ágæt
og þótt grásleppuveiði væri í minna
lagi bættu aðrar greinar hana upp.
Tvær trésmiðjur og skipasmíðastöð
hafa veitt mikla atvinnu. Lítið var
um íbúðarhúsabyggingar á árinu
en undanfarin ár voru miklar hús-
byggingar. Þó hefir verið haldið
áfram við heilsugæslustöðina og
áfanga sjúkrahússins, þeim miklu
framkvæmdum á að vera lokið
1988. Nýtísku brauðgerðarhús var
tekið í notkun á árinu. Íþróttalíf er
vaxandi. íþróttavöllurinn er mikil
lyftistöng hollra hreyfinga, tjald-
stæði og aðstaða þar bænum til
Bændasagan
Það hefur lengstum verið hlut-
skipti bænda í 1200 ára sögu
íslands að halda lífí í íslensku þjóð-
inni og varðveita menningu okkar
og siði í gegnum aldimar. Mjólk
úr kýrspena, leggur af lambi,
sauðaþjófar og önnur ævintýri hafa
því orðið uppspretta margra þjóð-
sagna hér í gegnum aldimar.
íslenskir bændur hafa alla tíð verið
mikilmenni og stórhugar og aldrei
gefist upp allt frá landnámsöld eins
og dæmin sanna. Hér á öldum áður
vom bændur stórbændur eða kot-
bændur sem allt samfélagið snerist
um enda fátt um borgir, kauptún
og kaupstaði. í þá daga var algengt
að stórbóndi hefði um sig heilmikla
hirð. Það var bóndinn og húsfrú
hans, vinnukonur hennar og vinnu-
menn hans. Þar fyrir utan átti
stórbóndinn ósjaldan áttæring í
nausti einhvers staðar sem mannað-
ur var af kotkörlum stórbóndans. í
þá daga var ekki óalgengt að stór-
bóndinn væri með allt upp í 30
hjáleigur, eins og kotin hétu þá, á
jörð sinni. Þessar hjáleigur vom
oftast örgustu kotbýli þar sem
lífsbaráttan var hörð frá degi til
dags og ekki mátti mikið út af bera
svo ekki yrðu miklar sorgir og
hörmungar þessara fátæklinga,
eins og fram kemur á spjöldum
sögunnar. Á þessum kotleigum
mátti fínna eina eða tvær lánskýr
og nokkra lánssauði. Yfír öllu þessu
drottnaði svo stórbóndinn, tók mik-
ið í leigu fyrir kotin og bústofninn
þegar vel gekk en minna í erfíðu
árferði. Ef kotkarlinn var með upp-
steit og múður og þrælaði sér ekki
út, þá var hann rekinn á vergang
kjaftæðislaust með konu og hala-
rófu af ómálga krökkum. Þá tók
sveitin við, ríkisstofnun þeirra tíma,
bömin vom boðin niður sem kallað
var sem vinnudýr bamlausra kot-
bænda, en konan gerðist vinnukona
á óþekktum stað. Þetta var á þeim
tímum er við vomm dönsk eða dan-
skir ríkisborgarar, undirokaðir og
ofurseldir stórkaupmönnum og
bröskumm þeirra tíma.
Undrið mikla
Á tunglbjartri vetramóttu vakn-
aði bændastéttin upp, andvaka í
sóma. Hótelið hefír gengið vel,
meiri nýting og meira ráðstefnu-
hald og öll aðstaða þar stórendur-
bætt. Ferðamál í vaxandi umræðu
og aukinn ferðamannastraumur.
Hraðbátar bmna með ferðafólk um
fjörðinn og sýna litríka staði. Rútan
ók allt árið eftir sumaráætlun.
Vömflutningar allar vikur ársins
enda lítið flutt sjóleiðis, flug oft í
viku. Flóabátsferðir um fjörðinn að
venju.
Fiskverkunarstöð tók til starfa á
árinu og verksmiðjuhús til fram-
leiðslu niðursuðuvamings komin
undir þak. íbúar Stykkishólms em
yfir 1300, örlítil fjölgun. Heilbrigð-
ismál í góðu horfí, þrír læknar,
frosti og kulda og í kjölfar þess
gerast undur og stórmerki. Það
verður bændauppreisn í Þingeyjar-
sýslu og gegn verslunarbraski og
kúgun danskra stórbraskara með
landbúnaðarafurðir. Stórbændur í
Þingeyjarsýslu rísa upp til vamar
og stofna Kaupfélag Þingeyinga á
Þverá í Laxárdal 20. febrúar 1882.
Sá hugrakki stórviðburður telst
vera upphafíð að samvinnuhreyf-
ingunni á íslandi. Árið 1910
sameinuðust svo nokkur önnur
kaupfélög stórbænda í það sem enn
þann dag í dag heitir Samband
íslenskra samvinnufélaga. Aðal-
bækistöð þess félags var í Dan-
mörku allt til 1917 þegar
höfuðstöðvamar fluttust yfír á rúst-
ir fyrsta landnámsmanns
Reykjavíkur við Amarhól.
Þjónustufyrirtæki
landbúnaðarafurða
Fyrstu verkefni samvinnufyrir-
tælqa bænda vom eins og til var
stoftiað af stórbændum, að selja
afurðir bænda til sjós og lands og
mun svo vera enn í dag þó svo fram-
hliðin hafi fengið á sig aðra og
stórkostlegri mynd. Ég ætla að
leyfa mér að kynna SIS og sam-
vinnufyrirtæki bænda eins og þau
koma mér fyrir sjónir í dag, á árinu
1986.
Gmnnurinn að SÍS em 44 kaup-
félög á íslandi. Þessi kaupfélög sem
stofnuð vom af bændum reka slát-
urhús, mjólkursamlög, fískverkun
og verslun með neysluvömr fyrir
bændur, eins og upphaflegi tilgang-
urinn var árið 1882. Félagsmenn
kaupfélaganna vora 1984 um 43
þúsund og þar af munu bændur
vera 5.500, kannski fleiri, sem
starfa sem sjálfstæðir atvinnurek-
endur og aðilar að viðkomandi
kaupfélagi. Hinir aðilamir að kaup-
félögunum em almennir neytendur
og einstaklingar
Aðalfundur SÍS fer með æðsta
vald f málefnum sambandsins. Full-
trúar á hann era kosnir á deildar-
fundum aðildarfélaganna (kaup-
félaganna) og fer fjöldi fulltrúa
hvers aðildarfélags eftir fjölda fé-
lagsmanna og viðskiptamagni
félagsins við Sambandið. Rétt til
tannlæknir og dýralæknir. Skóla-
nemendur ekki langt frá 300.
Hreppurinn heldur áfram gatna-
gerðum og gangstéttum, gróðurset-
ur tré meðfram vegum og fallega
græna bletti í bænum. Fram-
kvæmdir ársins beinast að hafnar-
framkvæmdum, gömlu bryggjuna
þarf að endurnýja að hluta, nýju
bryggjuna að malbera og smábáta-
höfn með tilheyrandi í augsýn.
Fækkun í sveitum og framtíð land-
búnaðar em eins og víða áhyggju-
efni. Velmegun hefur aukist og
eyðsla ef til vill enn mair. En hvað
sem öllu öðm líður finnst mér um
þessi áramót vera bjart yfír Breiða-
fírði. — Árni
Guðbrandur Jónsson
„Ef einhver fyrirtæki
hafa braskað í afætu-
og milliliðastarfsemi á
Islandi þá eru það sam-
vinnufyrirtæki bænd-
anna og Samband
íslenskra samvinnufé-
laga.“
setu á aðalfundi höfðu 1984 um
111 fulltrúar. Þessi aðalfundur kýs
níu manna stjóm fyrir Sambandið
sem kemur saman minnst ársfjórð-
ungslega. Það er þessi níu manna
stjóm sem ræður forstjóra þess og
framkvæmdastjóra fyrir hveija
deild. Deildir Sambandsins era:
búvömdeild, sjávarafurðadeild, inn-
fluttningsdeild, véladeild, skipa-
deild, iðnaðardeild, skipulags- og
fræðsludeild, fjármáladeild. (NB.
höfundar, það er ekki nein útflutn-
ingsdeild.) Önnur samvinnufyrir-
tæki í verslun með afurðir bænda
em Sláturfélag Suðurlands og
verslanir þess, Mjólkurbú Flóa-
manna, Mjólkursamsalan og Osta-
og smjörsalan.
Staða bænda í bákninu
Ég er hræddur um að þeir stór-
bændur sem til Sambandsins
stofnuðu árið 1882 séu fyrir löngu
búnir að snúa sér við í gröfínni,
einkum með tilliti til stöðu bænda
í stjóm og rekstri kaupfélagabákns-
ins en nú 1986 em aðeins ca. 7,8%
af skráðum félagsmönnum bændur.
Það er nokkuð furðulegt því nær
öll starfsemi kaupfélaganna er af-
urðasala og þjónusta við bændur
eins og upphaflegi tilgangurinn var
árið 1882. Aðallifibrauð kaupfélag-
anna er að taka við afurðum bænda
og selja til neytenda og félags-
manna (37.500 einstaklingar) og
sjá bændum fyrir nauðsynjum, vél-
um og tækjum. Ætlaðar rekstrar-
tekjur bænda 1986 em: sauðfé
2.610 milljónir, mjólk 2.775 milljón-
ir og nautakjöt 517 milljónir, alls
ca. 5.900 milljónir. Kaupfélögin aft-
ur á móti veltu 1984 13.258 milljón-
um og hér munar miklu. Utan við
veltu kaupfélaganna er rekstrar-
velta SÍS í þjónustu bæanda 1984
upp á 8.621 milljón. Þegar maður
lítur yfír 104 ára sögu SÍS fær
maður ekki skilið tilganginn með
stofnun alls konar aukafyrirtækja
SÍS sem stofnuð em af stjóm SIS
með hlutafé sem tekið er úr sjóðum
bænda (arður af rekstri) til að
stofna hlutafélög sem starfa sjálf-
stætt utan samvinnufyrirtækja
bænda. Nær hefði verið að greiða
samlagsmönnum arð. Helst hefði
mátt ætla að eðlilegra hefði verið
að bæta við deildum innan SÍS. Svo
er að sjá að stjóm SÍS sé komin á
viliigötur með umboð félagsmanna
sinna sem hér tapa áhrifum og arð-
greiðslum. Það er merkilegt að
Mjólkurbú Flóamanna, Osta- og
smjörsalan, Mjólkursamsalan og
Sláturfélag Suðurlands og verslanir
þess, sem em samvinnufélög
bænda, skulu beint og óbeint keppa
við bræðrafélagið í Reykjavík án
þess að vömverð afurða lækki.
Velta þessara fjögurra samvinnu-
fyrirtækja bænda i afurðasölu fyrir
bændur var árið 1984 kr. 4.433,7
milljónir. Heildarvelta samvinnufyr-
irtækja bænda, Sláturfélags
Suðurlands, Mjólkurbús Flóa-
manna, Mjólkursamsölunnar og
Osta- og smjörsölunnar auk SÍS og
nokkurra fylgifyrirtækja þess var
árið 1984 kr. 32.119 milljónir og
hér á þessu stigi rekur mig minni
til ásakana bænda í garð okkar hér
í Reykjavík um brask, afætu- og
milliliðastarfsemi í versiun og við-
skiptum með afurðir og þjónustu
fyrir bændur og íbúa dreifbýlisins.
Það em einmitt þessi þjónustufyrir-
tæki í afurðasölu samvinnufyrir-
tækja bænda og verslana þeirra
sem mest byggja og slá um sig hér
í Reykjavík um þessar mundir á
kostnað bænda og neytenda afurða
þeirra. Þetta kemur greinilega fram
í afurðaverði til neytenda sem
bændur fyrir hönd fyrirtækja sinna
ákveða því sem næst sjálfír.
Hinn almenni neytandi
Það er að verða íslenskum al-
menningi, venjulegum borgumm,
ofviða að kaupa afurðir bænda á
þeim launatöxtum sem standa lág-
launafólki til boða á íslandi í dag.
Það er engin offramleiðsla á afurð-
um bænda heldur em landbúnaðar-
afurðir einfaldlega of dýrar fyrir
almenna neytendur þrátt fyrir nið-
urgreiðslur landbúnaðarafurða.
Fólk hættir að kaupa landbúnaðar-
vömr. Svo er að sjá að bændur
átti sig ekki á þessu lögmáli fram-
boðs og eftirspumar. Hvað gerir
fólk, einkum láglaunafólk og opin-
berir starfsmenn, jú, það kaupir
ódýrari matvæli, hrísgqon og físk.
En fískinn getum við selt úr landi
það er næg eftirspum eftir honum
erlendis en afurðir bænda getur
enginn keypt lengur hérlendis né
erlendis. Hvað ættu bændur að
gera til að auka eftirspumina? Svar
lögmálsins er einfalt. Þeir eiga að
lækka vömverð afurða sinna, þá
eykst vöraeftirspum og heildartekj-
umar verða þær sömu, ef til vill
meiri, því innflutningur skranvam-
ings minnkar.
Vannæring-
Það em afurðasölur íslenskra
bænda sem neyða böm og unglinga
út í að borða comflakes, cheerios,
coco-puffs, kók og prins póló,
súkkulaði, sælgæti og annað inn-
flutt ódýrt skrandrasl sem sumir
kalla mat og allt er þetta drasl selt
í samvinnuverslunum bænda sem
sumir kalla kaupfélög en aðrir
skranbasara eða útsölur. Það em
7.000 böm á framfæri 5.000 ein-
stæðra mæðra, en þær vinna frá 7
til 10 alla daga í örvæntingarfullri
tilraun til að vinna fyrir húsaleigu
og gijónum í grautinn fyrir böm
sín; hafa 18.000 kr. mánaðarlaun
þar af fara 12.000 kr. í húsaleigu.
Verkamenn og opinberir starfs-
menn hafa ekki lengur efni á því
að borða íslenskar landbúnaðaraf-
urðir nema þá helst sem lúxus á
stórhátíðum. Böm og unglingar í
Reykjavík nærast á vatni með
ávaxtabragði því undanrennan frá
afurðasölum bænda er að verða
dýrari en þessi hlandblanda sem
innflutt er með skipum samvinnu-
fyrirtækja bænda og seld í verslun-
um þeirra.
Kúgnn
Það er á ábyrgð bænda og af-
urðaverslana þeirra hvemig komið
er fyrir almenningi á íslandi því
innflutningur ætra landbúnaðar-
vara er bannaður samkvæmt lögum
um gin- og klaufaveiki. íslenska
þjóðin er komin í álögur kúgunar
innlendra verslunarbraskara sem
stjóma afurðasölum bænda og inn-
flutningi skranvara, stjómendur
sem eiga að sjá þjóðinni fyrir gmnd-
vallamæringu svo hún geti þrifíst
og dafnað í framtíðinni. íslenskum
bændum ferst að tala um danska
undirokun og stórbraskara fyrri
tíma.
Blekkingar
Samvinnufyrirtæki bænda era
orðin það mörg og sundmð að
bændur em farnir að tapa áhrifum
í stjómun þeirra ef að þeir em þá
í stjórn þeirra. Þetta er átakanlega
áberandi hjá Sambandi íslenskra
samvinnufélaga. Einhvem tímann,
um.
Stykkishólmur:
Upprifjun viðburða liðins árs
Morgunblaðið/Ámi
Mynd sem tekin var i blíðskaparveðri nú um áramótin.