Morgunblaðið - 19.08.1987, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 19. ÁGÚST 1987
Afmæliskveðja:
Jóhannes Zoega, hita-
veitustjóri sjötugur
Nú er að rísa á Nesjavöllum virkj-
un, sem markar tímamót í sögu
Hitaveitu Reykjavíkur. í stað þess
að dæla upp heitu vatni og leiða
beint í hús eins og nú er gert, felst
Nesjavallavirkjun í því að gufa er
látin hita upp kalt grunnvatn, sem
síðan verður leitt til borgarinnar.
Höfundur og hugmyndasmiður
þeirrar virkjunar er Jóhannes
Zoéga, verkfræðingur og hitaveitu-
stjóri, en hann varð sjötugur
föstudaginn 14. ágúst. Á þessum
tvíþættu tímamótum Jóhannesar,
viljum við færa honum heillaóskir
og einlægar afmæliskveðjur.
Jóhannes Zoéga er fæddur á
Norðfirði 1917. Foreldrar hans voru
Tómas Zoéga, sparisjóðsstjóri, og
kona hans Steinunn Símonardóttir.
Þegar Jóhannes var strákur á Norð-
firði, segist hann hafa haft gaman
af véladóti og öllu öðru, sem snér-
ist og hreyfðist. Á þeim tíma voru
nokkrir jámsmiðir á Norðfírði, sem
Jóhannes hafði yndi af að stússa í
kringum. Fljótt kom í ljós að Jó-
hannes var hagur mjög og sannað-
ist þar hið fomkveðna að snemma
beygist krókurinn. Jóhannes vann
m.a. í smiðju í eitt ár eftir stúdents-
próf 1936. Þaðan lá leiðin í véla-
verkfræðinám í Þýskalandi.
Jóhannes var tvö ár við nám í
Múnchen og síðan önnur tvö í
Berlín þaðan sem hann lauk verk-
fræðiprófi 1941. Að lokinni heims-
styijöldinni hélt hann heim til
íslands og hóf þar verkfræðistörf.
Allar götur síðan hefur hann verið
farsæll í starfi, bæði sem verk-
fræðingur og stjómandi. Jóhannes
hefur áunnið sér traust og virðingu
verkfræðingastéttarinnar, enda var
hann kosinn formaður Verkfræð-
ingafélags íslands 1976—1978.
Jarðhitaiðnaðurinn á íslandi er
nú meira en hálfrar aldar gamall.
Hitaveita Reykjavíkur tók til starfa
um 1930 með virkjun Þvottalauga-
svæðisins í Laugardal. Þetta var
lítil veita þar sem 15 lítrum á sek-
úndu af heitu vatni var dælt í bæinn
til að hita Sundhöllina, Austurbæj-
arskólann og nærliggjandi hús. Nú
er svo komið að 85 prósent þjóðar-
innar býr á hitaveitusvæðum, flestir
á veitusvæði Hitaveitu Reykjavíkur.
Þá hálfa öld, sem uppbyggingin
hefur átt sér stað, hafa Islendingar
verið leiðandi í rannsóknum og
vinnslu jarðhita í heiminum. Okkur
undirrituðum finnst því tímabært
að athuga hvemig menn hafa stað-
ið að rannsóknum og nýtingu
jarðhita á íslandi. í því skyni höfum
við átt viðtöl við Gunnar Böðvars-
son, prófessor (Oregon, Banda-
ríkjunum) og Jóhannes Zoéga,
hitaveitustjóra, um störf þeirra að
jarðhitamálum og skyld efni. Þeir
em skólafélagar og góðir kunningj-
ar. í þessari afmæliskveðju leyfum
við okkur að nota efni úr fyrstu
viðtölunum við Jóhannes, en þau
íjalla um uppeldisárin á Norðfirði.
Jóhannes Zoéga hefur þekkt til
vatnsveitu og skyldra fýrirtækja frá
blautu barnsbeini. Faðir hans og
nágrannar lögðu fyrstu vatnsveit-
una í hús á Norðfirði. Jóhannes
fylgdist með: „Þegar ég var 6 ára
kom vatnslögnin til okkar — ég
man eftir fundi um þessa vatns-
veitu og útreikninga heima. Það var
hafist handa að grafa skurði og
leggja pípur og síðan kom vatnið í
eldhúsið til mömmu. Hún var allra
manna fegnust og sagði seinna
þegar rafmagnið kom, að mesta
framförin hefði nú verið þegar hún
fékk vatn í húsið. Það var mikið
um að vera þá og miklar fram-
kvæmdir og þorpið óx ört á þessum
tíma. Það er því ekkert merkilegt
þó maður fengi áhuga á smíði og
framkvæmdum yfirleitt. Maður hef-
ur líklega fengið framkvæmdabakt-
eríuna, framkvæmdagleðina þá.
Það var í ýmsu að snúast og fylgj-
ast með fyrir okkur krakkana. Við
það að sniglast í kringum mennina
í litlu smiðjunum, úti í bátunum og
í kringum mótorvélamar og spilin,
var nógur eldiviður til að kynda
áhuga minn fyrir mekaník. Þessi
tæki öll og græjur, sem voru í kring-
um fiskinn, voru mikið aðdráttarafl
fyrir mig. Það var miklu meira heill-
andi heldur en fískurinn sjálfur."
Þegar Jóhannes Zoéga lauk prófi
í vélaverkfræði frá Tækniháskólan-
um í Berlín 1941, fór hann til
Múnchen og vann þar í fjögur ár,
fyrst hjá BMW og síðan að rann-
sóknum við Tækniháskólann fýrir
Wilhelm Nusselt, prófessor, sem
margir verkfræðingar þekkja úr
kennslubókum í varmaflutnings-
fræði. Við heimkomuna 1945, hafði
Jóhannes því ekki bara góða mennt-
un, heldur líka mikla reynslu. En
hvert lá leiðin? Leiðin lá í smiðjuna
— Jóhannes hóf störf hjá vélsmiðj-
unni Hamri hf. Þar vann hann undir
handleiðslu Benedikts Gröndal, sem
var fyrsti vélaverkfræðingur Islend-
inga. Líklega hefur Jóhannes Zoéga
verið frjórði vélaverkfræðingurinn.
Á undan honum komu, auk Bene-
dikts, þeir Gísli Halldórsson og
Sveinn S. Einarsson, allt merkir
menn.
Allt frá um 1925, hafði Benedikt
Gröndal og fyrirtæki hans, Hamar
hf., unnið við lagningu hitaveitu í
þá mörgu héraðsskóla, sem byggðir
voru á jarðhiíastöðum víðsvegar um
landið. Þekkingu íslendinga á hita-
veitum var því helst að finna hjá
Hamri hf. Þegar Jóhannes Zoéga
ræðst þangað 1945. Það liggur í
augum uppi að Jóhannes hafi fljótt
tileinkað sér þá þekkingu. Á þessum
árum vann Hamar hf. m.a. fyrir
Hitaveitu Reykjavíkur við hönnun,
teikningu og eftirlit með nýrri
leiðslu frá Reykjahlíð að Suður
Reykjum — þetta var eitt fyrsta
verkefni verðandi hitaveitustjóra í
Reykjavík. Annað stórt verkefni á
þessum árum var bygging hitaveitu
fyrir Selfoss: „Þegar við vorum að
glíma við hitaveituna á Selfossi, var
eins og oft við hitaveitufram-
kvæmdir hér á landi — jafnframt
því að byijað var á að leggja leiðslur
í götur bæjarins, þá var verið að
bora í Laugardælum og síðar Þor-
leifskoti. Um tíma leit út fyrir að
ekki fengist nægur jarðhiti. Gunnar
Böðvarsson var að gera viðnáms-
mælingar á svæðinu, sem var alveg
nýtt á þeim tíma. Þessar mælingar
bentu í austurátt og var þá farið
að bora við Þorleifskot, en þar eru
miklu minni jarðhitaummerki á jrfir-
borði. í Þorleifskoti fékkst mjög góð
hola — þetta bjargaðist þannig: Við
byggingu hitaveitunnar fyrir Sel-
foss fengum við því reynslu um
ýmislegt." Ljóst er að Jóhannes
fékk mikla og dýrmæta reynslu af
hitaveitumálum á Hamarsárunum
1945—1951. Það var engu líkara
en verið væri að koma þekkingu
eldri kynslóðar til þeirra yngri. Á
Selfossi kynntist hann vandamáli,
sem margar hitaveitur hafa þurft
að fást við á síðari árum, þ.e. að
samræma á skynsamlegan hátt
verklegar framkvæmdir og orkuöfl-
un.
Eftir 5 ára starf í Hamri hf.,
bauðst Jóhannesi að gerast forstjóri
Landssmiðjunnar: „Sá sem er í
smiðju er alltaf að búa eitthvað til.
Smiðjumenn eru þannig að um leið
og eitthvert verkefnið er búið, þá
er það komið úr þeirra huga og
áhuginn kominn að því næsta —
jafnvel þótt það sé það sama, sams-
konar fískimjölsverksmiðja eða
samskonar rafstöð. Það er alltaf
það verkefni, sem er að bytja og er
í gangi, sem heldur uppi huganum.
Það er það skemmtilegasta við
smiðjureksturinn — það er ábyggi-
lega það sem hefur freistað mín.“
Enn aftur er strákurinn frá Norð-
firði að gera það sem honum þykir
skemmtilegast.
Á Landssmiðju-árunum
1952—1962, starfaði Jóhannes
Zoéga m.a. í Hitaveitunefnd
Reykjavíkur. Hann var skipaður í
nefndina 1958 og tók við for-
mennsku af Árna Snævarr, en þeir
höfðu þekkst frá blautu bamsbeini
á Norðfirði. Aðrir nefndarmenn
vom m.a. þáverandi hitaveitustjóri
Helgi Sigurðsson, Gunnar Böðvars-
son, Sigurður Thoroddsen og
Valgeir Bjömsson hafnarstjóri:
„Við Gunnar vomm ungviðið í
nefndinni — það getur verið að við
höfum verið dálitlar púðumöðmr
þama. En þetta gekk allt vel og
það var mjög gott samkomulag í
nefndinni um flest ef ekki allt, nema
hvað Helgi hitaveitustjóri var ákaf-
lega krítískur á allt þegar kom til
þess að gera eitthvað. Á þessum
ámm var byijað að bora tilrauna-
holur í Reykjavík. Það var hætt að
bætast við vatn í Mosfellssveit —
þó að boraðar væm margar holur
þar til viðbótar þeim sem fyrir vom,
þá jókst heildarvatnsmagnið ekki
neitt. í Reykjavík, við Fúlutjörn, við
Höfða og víðar fékkst ekki heitt
vatn.“ Undir formennsku Jóhannes-
ar, vann nefndin að áætlunum um
stækkun Hitaveitunnar. Að því kom
að hrinda þurfti þessum áætlunum
í framkvæmd. Við þau tímamót var
Jóhannes ráðinn hitaveitustjóri í
Reykjavík 1962.
Eins og fyrr segir, tók Hitaveita
Reykjavíkur til starfa 1930, með
vatni frá Þvottalaugunum. I árslok
1943 var veitan frá Reykjum í
Mosfellssveit tekin í notkun. Hún
var 45—50 MW og náði til flestra
húsa í bænum, en var jafnan afl-
vana í kuldaköstum. Um 1960 var
hins vegar svo komið að aðeins um
helmingur húsrýmis í borginni var
tengdur veitunni. Eftir tilraunabor-
anir í Reykjavík var Laugames-
svæðið virkjað og dreifikerfið
stækkað 1962—1967. Eftir það
náði Hitaveitan til nær allrar
byggðar í Reykjavík. í árslok 1967
var lokið við 35 MW kyndistöð, sem
mikið var notuð næstu árin í kulda-
tíð. A ámnum 1967—1970 var
Elliðaársvæðið virkjað og
1970—1976 vom jarðhitasvæðin í
Mosfellssveit endurvirkjuð, svo afl
Hitaveitu Reykjavíkur 5—6 faldað-
ist frá því sem verið hafði. Eftir
þessar framkvæmdir var samið við
nágrannasveitarfélög Reykjavíkur,
að dreifikerfi Hitaveitunnar skyldi
einnig ná til byggða þeirra.
Endurvirkjun jarðhitasvæða
Hitaveitu Reykjavíkur hefur verið
haldið áfram á seinni ámm og
kjmdistöðin stækkuð í 95 MW. I
árslok 1986 var afl jarðhitasvæð-
anna í Mosfellssveit og Reykjavík
orðið um 460 MW. Aflgeta Hita-
veitu Reykjavíkur _nú er því alls
rúmlega 555 MW. Á þeim 25 ámm
sem Jóhannes Zoéga hefur stýrt
Hitaveitu Reykjavíkur, hefur fyrir-
tækið því vaxið a.m.k. tífalt. Það
getur ekki hafa verið átakalaust,
en hitaveitustjóra hefur farist starf-
ið sérlega vel úr hendi. Margir
Reykvíkingar minnast efalaust
þeirra ára þegar Hitaveituna skorti
vatn í kuldaköstum, en það er nú
löngu liðin tíð — vatn hefur ekki
skort frá 1968, þökk sé framsýni
og dugnaði Jóhannesar Zoéga og
öðmm starfsmönnum Hitaveitu
Reykjavíkur.
Hitaveita Reykjavíkur er stærsta
hitaveita í heiminum, sem byggir á
nýtingu jarðhita. Hún og aðrar hita-
veitur hafa borið hróður íslenskra
jarðhitamanna um víða veröld. Jó-
hannes Zoéga hefur í því sambandi
starfað fyrir Sameinuðu þjóðimar
við ráðgjöf vegna nýtingu jarðhita
í Tyrklandi og Kína. Eins og kunn-
ugt er hafa íslensku orðin „saga“
og „geysir" fundið sér sess í erlend-
um tungumálum. Vegna frægðar
Hitaveitu Reykjavíkur og hitaveitna
landsmanna almennt, er nú farið
að nota orðið „hitaveita" í erlendum
málum fyrir þær hitaveitur sem
nýta jarðhita.
Það orð hefur farið af Jóhannesi
Zoéga að hann sé framsýnn maður.
Þannig var það 1964, sem Hita-
veita Reykjavíkur keypti jörðina
Nesjavelli í Grafningi. Skömmu
síðar fóm að birtast hugmyndir um
hvemig best væri að nýta þann
mikla jarðhita, sem þar er að finna.
Þær hugmyndir koma m.a. fram í
erindi sem Jóhannes flutti á jarð-
hitaráðstefnu 1974 í Klamath Falls,
Oregon, Bandaríkjunum. Sú borg á
það sameiginlegt með Reykjavík,
að vera hituð með jarðhita. Hug-
myndin var að nota gufuna á
Nesjavöllum til að hita upp kalt
gmnnvatn, sem síðan yrði dælt til
borgarinnar. Um leið væri hægt að
framleiða rafmagn á hagkvæman
hátt. En það vom ekki Reykvíking-
ar, sem nýttu sér þessa hugmynd
fyrst, það vom Suðumesjamenn.
Orkuver Hitaveitu Suðurnesja við
Svartsengi er í höfuðdráttum eins
og fyrstu hugmyndir af virkjun á
Nesjavöllum. Sú mikla tæknilega
reynsla, sem fengist hefur við
Svartsengi, skilar sér nú við hönnun
Nesjavallavirkjunar. Þessar virkj-
anir em íslensk mannvirki, jarð-
hitaiðnaðinum til sóma.
Jóhannes Zoéga er sannarlega
höfundur Nesjavallavirkjunar.
Fyrsti áfangi verður tekinn í notkun
1989, 25 ámm eftir að rannsóknir
hófust á svæðinu. Við það bætist
100 MW við afl Hitaveitu
Reykjavíkur, með miklum mögu-
leikum um stækkun síðar. Þessum
merka áfanga var náð vegna fram-
sýni og þrautseigju Jóhannesar
Zoéga, þrátt fyrir miklar mótbámr
nær og fjær. Til hamingju Jóhann-
es.
Jón-Steinar Guðmundsson
Sigrún Guðmundsdóttir
Hljómflutningstækjum stolið úr grunnskólanum í Súðavík:
„Mikið áfall fyrir bömin“
- segir Helgi Hauksson skólastjóri
.
•'* ** T 3 '\a
j|P»%rv' . .s“-v
§lillli31ÉfÉ

INNBROT var framið í grunn-
skólann á Súðavík nú í sumar og
þaðan stolið hljómflutningstækj-
um, myndbandstæki og raf-
magnsritvél. Rannsóknarlög-
reglan á ísafirði hefur málið til
meðferðar en að sögn Helga
Haukssonar, skólastjóra, hefur
hún lítið til að byggja á við rann-
sókn málsins. Hljómflutnings-
tækin voru keypt til skólans nú
I vor og höfðu skólabörnin sjálf
safnað fyrir þeim með mikilli
vinnu.
„Þetta er vissulega mikið áfall
fyrir bömin, enda vom þau búin
að leggja á sig mikla vinnu til að
eignast þessi hljómflutningstæki,“
sagði Helgi í samtlai við Morgun-
blaðið. „Þau byijuðu strax að vinna
4 þessu síðastliðið haust og gáfu
meðal annars út 50 síðna blað um
jólin. Þau fengu fyrirtæki á ísafirði
til að auglýsa í blaðinu og söfnuðu
þeim auglýsingum sjálf auk þess
sem öll vinna við útgáfu og sölu
blaðsins var á þeirra herðum. Þá
héldu þau skemmtanir og önnuðust
kökusölu og allur ágóði rann í
hljómtækjasjóðinn. í mars kayptu
þau svo Pioneertæki, sem kostuðu
jrfir 100 þúsund krónur. Af því til-
efni héldu þau veislu og buðu
foreldrum sínum, enda fannst þeim
þau virkilega hafa gert eitthvað sem
skipti máli. Hvarf tækjanna er því
mikið áfall fyrir þau, en auk þeirra
var stolið Xenon myndbandstæki
af vandaðri gerð og nýrri raf-
magnsnfvel," sagði Helgi.
Gmnnskólinn í Súðavík stendur
um 1,5 km frá byggðinni. Maður
sem leit inn í skólann af og til í
sumar tók eftir því í lok júní, að
tækin vom horfin en þar sem hann
sá engin merki um innbrot hélt
hann að þau hefðu verið tekin í
vörslu annars staðar. Það var ekki
fyrr en skólastjórinn kom heim úr
fríi, um miðja síðustu viku, að inn-
brotið uppgötvaðist. Gluggi hafði
verið tekin af hjömm og þannig
brotist inn í skólann en öll tækin,
sem stolið var, vom geymd í sömu
stofunni.
Helgi skólastjóri sagði að alls
væm nemendur í skólanum 27 tals-
ins og því væri tjón þeirra tilfinnan-
legra en ella. Hann kvaðst
staðráðinn í að gera allt sem í sínu
valdi stæði til að koma upp sams
konar hljómflutningstækjum í skól-
anum áður en kennsla hæfíst aftur
í haust. Sagði hann að aðstoð við
að bæta bömunum tjónið væri vel
þegin, en reikningur Nemendafé-
lagsins er Gíró 200 í Sparisjóði
Súðavíkur. Eins vildi Helgi biðja
þá sem kynnu að geta gefíð upplýs-
ingar um innbrotið, að snúa sér til
rannsóknarlögreglunnar á ísafírði.