Morgunblaðið - 24.11.1987, Qupperneq 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 24. NÓVEMBER 1987
Endurvinnslu-
stöð í Dounreay
eftir Sigurð M.
Magnússon
Að undanfömu hafa orðið nokkr-
ar umræður í fjölmiðlum og á
Alþingi um fyrirhugaða byggingu
endurvinnslustöðvar fyrir brennslu-
efni kjamorkuvera við Dounreay í
Skotlandi.
í ljósi þessara umræðna þykir
greinarhöftindi rétt að árétta nokk-
ur mikilsverð atriði, í því skyni að
ekki ríki misskilningur um eðli og
hugsanleg áhrif fyrirhugaðrar
starfsemi. Þeim sem hafa áhuga á
frekari upplýsingum, skal bent á
greinargerð um kjamorkuverið og
endurvinnslustöðina í Dounreay í
Skotlandi, er gerð var af Geisla-
vömum ríkisins, Hafrannsókna-
stofnun, Siglingamálastofnun og
prófessor Magnúsi Magnússyni í
desember 1986. í síðari grein verð-
ur fjallað um rannsóknir og
mælingar á geislavirkni í umhverf-
inu og matvælum á íslandi.
Kjarnorkuiðnaður
í Dounreay
Frá árinu 1959 hefur verið starf-
rækt kjamorkuver við Dounreay
með kjamaofnum, er nýta hraðar
nifteindir við orkuframleiðsluna.
Þar hefur einnig verið unnið að
þróun og gerðar tilraunir með slíka
lq'amaofna. Þessir kjamaofnar nýta
brennsluefnið mun betur en hefð-
bundnir kjamaofnar, sem nýta
hægar nifteindir. Einnig er hægt
að nota þessa kjamaofna til þess
að framleiða plúton-239 úr
úrani-238, en það efni er m.a. hægt
að nota í kjamasprengjur. Frá 1960
hefur brennsluefni frá orkuverinu í
Dounreay verið endurunnið á staðn-
um. Nú er ráðgert að reisa þar mun
stærri endurvinnslustöð fyrir
brennsluefni úr þessum kjamaofn-
um. Endanleg ákvörðun um
staðsetningu verður væntanlega
tekin á árinu 1988. Er hér um að
ræða samstarf Breta, Belga,
Frakka, ítala og V-Þjóðveija. Er
fyrirhugað að flytja brennsluefnið
sjóleiðis frá þessum löndum til end-
urvinnslu í Skotlandi.
í Dounreay er einnig starfrækt
tilraunastöð á vegum breska flot-
ans. Þar er unnið að tilraunum og
prófunum á kjamorkuknúnum vél-
um og búnaði.
Geislavirku frárennsli frá kjam-
orkuiðnaðinum í Dounreay hefur til
þessa verið veitt í Pentlandsfjörð.
Áhrif þeirrar starfsemi á næsta
umhverfí hafa verið könnuð reglu-
lega.
Víðtækar, árlegar mælingar á
geislavirkni í næsta nágrenni Doun-
reay staðfesta að magn geislavirkra
efna í frárennsli er langt innan
leyfílegra marka samkvæmt reglum
bresku geislavamanna, NRPB. Þær
reglur byggja á viðmiðunarmörkum
Alþjóðageislavamaráðsins, ICRP,
hliðstætt því að starfsemi Geisla-
vama ríkisins á íslandi er miðuð
við reglur ráðsins.
Mælingar á geislavirkni í mjólk
frá næsta nágrenni Dounreay stað-
festa að geislavirkt ryk, sem berst
út í andrúmsloftið þaðan, er langt
innan leyfílegra marka. Þær mæl-
ingar, sem hér um ræðir, eru bæði
framkvæmdar af þeim, sem starf-
rælq'a kjamorkuverið og endur-
vinnslustöðina, svo og opinberum
eftirlitsaðilum í Skotlandi.
Opinberir aðilar í Bretlandi hafa
lýst því yfír, að með hliðsjón af
tækniþróun muni ekki verða heimil-
að, að meira af geislavirkum efnum
berist frá stöðinni út í umhverfíð
en nú er, þrátt fyrir fyrirhugaða
aukningu á starfseminni.
Hlutverk endur-
vinnslustöðva
í endurvinnslustöðvum fer fram
hreinsun á notuðu brennsluefni
kjamaofna. Brennsluefnið er
blanda af geislavirku efnunum úran
og piúton. Við orkuframleiðsluna
nýtist aðeins hluti þeirra hveiju
sinni, m.a. vegna annarra geisla-
virkra efna sem myndast. Þessi
efni þarf að hreinsa úr brennsluefn-
inu, svo hægt sé að nýta það betur
til orkuframleiðslunnar.
Þetta er gert í endurvinnslu-
stöðvum. Þar er eldsneytið skilið
með efnafræðilegum aðferðum frá
öðmm geislavirkum efnum. Það
sem þá er eftir, er geislavirkur úr-
gangur. Geislavirkur úrgangur frá
endurvinnslustöð af þessu tagi er
mjög mismunandi, bæði að eðli og
formi. Fyrst og fremst er um að
ræða úrgang í föstu og fljótandi
formi, auk lítilsháttar úrgangs, sem
ætla má að berist út í andrúmsloft-
ið. í föstu og fljótandi formi em
geislunaráhrif úrgangsins mjög
mismunandi.
Þannig er talað um hágeislavirk-
an, meðalgeislavirkan og lággeisla-
virkan úrgang. Reiknað er með að
allur há- og meðalgeislavirkur úr-
gangur verði geymdur á landi,
ýmist í Bretlandi eða fluttur til
uppmnalands hráefnisins, en lág-
geislavirkum úrgangi verði fargað,
þ.e. vökva hleypt til sjávar og föst-
um efnum fargað skv. reglum, sem
um slíkt gilda.
Gmndvallarmunur er á starfsemi
kjamorkuvera og endurvinnslu-
stöðva fyrir brennsluefni. í kjam-
orkuvemm er unnið með mjög háan
þrýsting og mjög hátt hitastig,
þannig að slys, t.d. gufusprenging
eins og í Chemobyl, getur þeytt
geislavirkum efnum mjög hátt í loft
upp. í endurvinnslustöðvum er unn-
ið við fremur lítinn þrýsting og lágt
hitastig.
í endurvinnslustöðvum er unnið
með mikið af geislavirkum efnum,
sem krefst sérstakra varúðarráð-
stafana við alla þætti starfseminn-
ar, svo og allan flutning efnanna.
Staðsetning
endurvinnslu-
stöðvarinnar
Dounreay er nyrst í Skotlandi
og stendur við Pentlandsflörð. Þar
er mjög erfíð siglingaleið, og er því
ráðgert að gera nýja höfn við In-
vergordon á austurströnd Skot-
lands. Brennsluefnið yrði flutt
þangað sjóleiðis. Fjarlægðin frá
Dounreay til íslands er um 900 km.
Atvinna er lítil á þessu svæði og
hefur kjamorkuiðnaðurinn því
mikla þýðingu fyrir íbúana.
Geislunaráhrif frá
endurvinnslustöðvum
í Bretlandi
Frá fyrstu tíð hefur mannkynið
orðið fyrir geislun frá umhverfi
sínu. Sú geislun, sem m.a. kemur
frá himingeimnum, jörðinni og
geislavirkum efnum í beinum líka-
mans, nefnist bakgrunnsgeislun.
Auk þess býr fólk á 20. öld við
geislun af mannavöldum, m.a.
vegna notkunar hennar í læknis-
fræði og iðnaði, tilrauna með
kjamavopn og frá kjamorkuiðnaði.
Þannig hefur aukin hagnýting og
notkun geislunar á mörgum sviðum
aukið það magn geislavirkra efna,
sem er í umhverfínu, og þá geislun,
sem við verðum fyrir.
Við mat á geislunaráhrifum á
Norður-Atlantshaf, vegna fyrir-
hugaðrar stækkunar endurvinnslu-
stöðvar fyrir brennsluefni
kjamaofna í Dounreay í Skotlandi,
er eðlilegt að líta á þau áhrif, sem
rekstur hliðstæðrar endurvinnslu-
stöðvar við Sellafíeld í Englandi
hefur haft. Sú endurvinnslustöð
hefur verið starfrækt í um 30 ár
og hefur geislavirkur úrgangur frá
henni verið leiddur í írlandshaf og
dreifst þaðan með hafstraumum
allt til Norður-íshafs og Austur-
Grænlands. Lítið er vitað um
dreifíngu geislavirkra efna í hafinu
umhverfis ísland og á landgrunn-
inu, enda hafa mælingar þar verið
af skomum skammti.
Þær fáu mælingar á geisla-
virkni, sem gerðar hafa verið í
hafínu umhverfís ísland og á sýnum
af íslenskum strandsvæðum, benda
til lítilla áhrifa frá Sellafíeld. Áhrif
þaðan virðast meiri við Austur-
Grænland. Enginn vafí leikur þó á
því, að geislavirk efni frá þessari
starfsemi berast á íslensk fískimið,
t.d. á fiskislóðina milli íslands og
Jan Mayen.
Margar þjóðir fylgjast með
geislavirkni í hafínu, og hafa þær
rannsóknir veitt mikilvægar upplýs-
ingar um dreifíngu og útbreiðslu
geislavirkra eftia, sem leidd em í
hafíð, m.a. frá endurvinnslustöðinni
í Sellafíeld. Norrænir vísindamenn,
og þá sérstaklega danskir vísinda-
menn undir forystu Dr. Asker
Aakrog, hafa stundað umfangs-
miklar rannsóknir á þessu sviði.
Vitað er, að geislavirkur úrgangur,
sem leiddur er í írlandshaf, berst
þaðan norður með strönd Skotlands
og framhjá Dounreay. Þessar rann-
sóknir veita því mikilvægar upplýs-
ingar um það, hvemig vænta má
að geislavirk efni frá endurvinnslu-
stöð í Dounreay dreifíst og þynnist
út. Á 1. mynd má sjá, hvaða leið
geislavirk efni berast til Austur-
Grænlands frá írlandshafí. Einnig
má sjá, hve styrkur efnanna minnk-
ar með aukinni §arlægð, hve miklar
vegalengdir er um að ræða, svo og
þann tíma, sem það tekur efnin að
berast þangað.
Með hliðsjón af þessu má ætla,
að það muni taka geislavirk efni,
sem berast í hafíð frá Dounreay,
a.m.k. 4—6_ ár að berast til hafsvæð-
anna við ísland. Þá má ætla að
styrkur þeirra verði orðinn einn
þúsundasti hluti þess, sem hann var
þegar efnin bárust í hafíð við Doun-
reay.
Áform um byggingu nýrrar og
stærri endurvinnslustöðvar í Doun-
reay, fyrir brennsluefni kjamaofna,
hafa valdið nokkrum áhyggjum
vegna skaðlegra áhrifa, sem slíkt
gæti haft á umhverfi Dounreay svo
og á Norðursjó og Norður-Atlants-
hafi.
Miðað við þá vitneskju, sem fyrir
liggur um áhrif hliðstæðrar endur-
vinnslustöðvar í Sellafield á
Norður-Atlantshaf og skilyrði, sem
bresk stjómvöld hafa lýst yfír að
sett verði um frárennsli geislavirkra
efna, má ætla að geislunaráhrif
fyrirhugaðrar endurvinnslustöðvar
við Dounreay á hafíð umhverfís
ísland, verði óveruleg miðað við
eðlilegan og áfallalausan rekstur.
Geislunaráhrif verða aðeins lítið
brot náttúrulegrar geislunar, sem
fylgt hefur mannkyninu frá fyrstu
tfð. Með hliðsjón af straumum á
þessu hafsvæði, svo og af fenginni
reynslu, má ætla að mengun sjávar
á fiskimiðum umhverfís ísland af
völdum efna, er berast í Norðursjó
og írlandshaf, verði minni en í haf-
inu við Grænland. Nauðsynlegt er
þó að fram fari rannsóknir, í því
skyni að afla nánari upplýsinga um
þetta atriði.
Áhrif kjarnorku-
slyss í Dounreay
Kjamorkuslys geta alltaf átt sér
stað og gera ekki boð á undan sér.
Sigurður M. Magnússon
„Er því bæði ósann-
gjarnt o g rangt að
halda því fram, að
íslensk stjórnvöld hafi
ekki sýnt þessu máli
neinn áhuga. Það hafa
þau svo sannarlega
gert, þó alltaf megi
gera betur. Nýleg til-
laga til þingsályktunar,
um að rikissijórnin
mótmæli fyrirhugaðri
endurvinnslustöð, er
því í raun nokkuð seint
á ferð, þótt hún sé
góðra gjalda verð, því
afstöðu Islands til máls-
ins hefur með skýrum
hætti verið komið á
framfæri við Breta.“
Með fræðslu, þjálfun og hönnun
mannvirkja og tækjabúnaðar er
reynt að draga úr líkum þess, að
slík slys verði, og draga úr áhrifum
þeirra. Kjamorkuslysið í Chemobyl
í apríl 1986 staðfestir, að ekki er
hægt að útiloka að slys eigi sér
stað með ófyrirsjáanlegum afleið-
ingum. Áhrif slíks slyss í Dounreay
(og reyndar einnig í Sellafíeld)
gætu orðið tvíþætt hér á landi.
Annars vegar vegna geislavirkra
efna, er kæmust út í andrúmsloftið
og bæmst hingað með vindum, og
hins vegar vegna geislavirkra efna,
er rynnu í hafíð og bærust hingað
með hafstraumum.
Geislavirk efni geta borist hingað
í andrúmsloftinu á skömmum tíma
eftir slys, ef veðurskilyrði eru þann-
ig. Fjarlægðin frá Dounreay til
Islands er minni en fjarlægðin frá
Chemobyl til þeirra svæða í Svíþjóð,
er verst urðu úti eftir slysið vorið
1986. Það skal þó áréttað, að orku-
framleiðslan í Chemobyl er mjög
frábrugðin endurvinnslunni í Doun-
reay, eins og áður hefur komið
fram.
Um geislavirk efni, er fæm út í
hafíð við slys, gildir það sama og
um geislavirk efni, sem fara í hafið
við daglegan rekstur. Aukning
geislavirkra efna í hafinu umhverf-
is íslands yrði, þegar tímar liðu, í
hlutfalli við hversu mikið af efnum
hefðu farið í hafíð við Dounreay. í
endurvinnslustöð eins.og Dounreay
getur ekki orðið kjamasprenging
eins og þegar kjamasprengja
springur, en þá losnar gífurlega
mikil orka úr læðingi í einu vet-
fangi.
Þegar kjamakleyf efni, t.d.
úran-235 og plúton-239 safnast
fyrir í nægilegu magni („critical
mass“), á sér stað mjög hröð keðju-
verkun, sem ekki er hægt að hemja
— kjamorkan leysist úr læðingi.
Ef plúton-240 er einnig til staðar,
hægir á keðjuverkuninni.
I kjamasprengjum er fyrst og
fremst plúton-239, en auk þess er
innanvið 2% af plútoni-240. í
brennsluefninu er mun meira af
plútoni-240, sem kemur í veg fyrir
að keðjuverkun fari úr böndum.
Þetta leiðir til staðbundinnar og
hægrar hitamyndunar, en ekki til
sprengingar.
Auknum umsvifum við kjam-
orkuiðnaðinn í Dounreay munu
fylgja auknir flutningar geisla-
virkra efna á sjó, á landi og í lofti.
Auknum flutningum fylgir aukin
slysahætta, með þeim afleiðingum
að geislavirk efni komast út í um-
hverfíð.
Fyrirhuguð staðsetning endur-
vinnslustöðvarinnar við Dounreay
orkar mjög tvímælis. Staðsetningin
við Dounreay eykur hættuna á því
að lönd, er ekki standa að stöðinni,
verði fyrir mengun af völdum
geislavirkra efna frá henni, á meðan
áhrif á þau lönd, sem stöðin á að
þjóna, gætu orðið mun minni eða
jafnvel engin.
Afstaða annarra þjóða
til f ramkvæmdanna
í Dounreay
Afstaða til fyrirhugaðrar stækk-
unar á endurvinnslustöðinni mótast
mjög af þeim hagsmunum, sem um
er að ræða.
Þau ríki, sem munu njóta góðs
af starfseminni, styðja fram-
kvæmdimar, en þau ríki, sem óttast
mengun frá henni, eru andvíg fram-
kvæmdunum.
Endanleg ákvörðun um staðsetn-
ingu og framkvæmdir verður
væntanlega tekin á árinu 1988. í
nágrannalöndum okkar, svo sem
Noregi og Danmörku, hafa stjóm-
völd áhyggjur af fyrirhuguðum
framkvæmdum. Þeim hefur verið
mótmælt í þessum löndum sem og
Færeyjum, Orkneyjum og víða í
Skotlandi.
Þar hafa mótmælin leitt til að-
gerða af hálfu opinberra aðila.
Hafa þau ýmist Iýst áhyggjum
sínum vegna fyrirhugaðra fram-
kvæmda eða mótmælt þeim við
bresk stjómvöld.
Opinberir aðilar í Skotlandi hafa
lagt áherslu á að þeir muni ekki
heimila umbeðna aukningu á starf-
semi í Dounreay, ef hún hefur í för
með sér að meira magn af geisla-
virkum efnum fari út í umhverfið,
en heimilt er við núverandi starf-
semi.
Afstaða íslands
í skýrslu þeirra, sem vitnað
er til í upphafi greinarinnar, seg-
ir að „staðsetning stöðvarinnar í
Dounreay orki mjög tvímælis".
Það sjónarmið skal áréttað hér,
enda greinarhöfundi málið skylt,
þar sem hann er einn höfunda
skýrslunnar.
Afstaða íslands til fyrirhug-
aðra framkvæmda við Dounreay
hefur þegar verið kynnt breskum
stjórnvöldum. í febrúar sl. sam-
þykktu umhverfismálaráðherrar
Norðurlandanna á fundi sínum i
Finnlandi að lýsa áhyggjum
sínum við bresk stjórnvöld,
vegna staðsetningar endur-
vinnslustöðvarinnar. í ályktun
fundarins var einnig tekið fram,
að stöðin gæti ógnað fiskimiðum
Noregs, Islands og Færeyja.
Þessi ályktun var send til um-
hverfismálaráðherra Breta,
Nicholas Ridley. Fulltrúi íslands
á fyrrgreindum fundi var frú
Ragnhildur Helgadóttir, þáver-
andi heilbrigðismálaráðherra, og
á þingi Norðurlandaráðs kom
það einnig' í hennar hlut að svara
fyrirspurnum um Dounreay fyrir
hönd umhverfismálaráðherr-
anna.
Þessi afstaða íslands var rök-
rétt framhald þeirrar stefnu, er
mótuð var, þegar á árinu 1984,
undir forystu þáverandi heil-
brigðis- og samgönguráðherra,
Matthíasar Bjarnasonar, og fylgt
eftir með formlegum mótmælum
vegna losunar geislavirks úr-
gangs í hafið og tillögum um
bann við því.
Þessi mál hafa einnig verið
tekin fyrir á fundum Vestnor-
ræna þingmannaráðsins 1986 og
1987, í seinna skiptið að frum-
kvæði íslendinga. Þá er ónefnd-
ur þáttur Siglingamálastofnun-