Morgunblaðið - 07.02.1988, Blaðsíða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. FEBRÚAR 1988
Núhefði^
ég* ekki viljað missa
af átökunum
Jóhannes Zoéga gerðist hita-
veitustjóri á árinu 1962. Það
átti sér þó nokkum aðdrag-
anda:„ Fyrir utan setu í
rannsóknanefnd vegna tær-
ingar í pípum fyrir 1950, hófust
mín afskipti af hitaveitumálum í
hitaveitunefnd, sem sett var á stofn
1956 til þess að athuga möguleika
á að stækka Hitaveitu Reykjavíkur,
sem lítið hafði stækkað síðan hún
var tekin í not á árunu'm 1943-45.
Ámi Snævarr var formaður nefnd-
arinnr, en þegar Efrafallsvirkjun
byijaði í Soginu þurfti hann að
flytja austur og fékk mig til að
taka fyrirvarlaust við af sér. Þá var
fulivirkjað á Reykjum með þeirri
tækni sem fyrir hendi var, með
sjálfrennsíi úr holunum. Okkar hlut-
verk var að finna meira vatn. Hætt
var að bora með gömlu borunum í
Mosfellssveitinni 1955 og borinn
fluttur til Reykjavíkur. Þar var bor-
að með gömlu borunum beggja
vegna við Laugamesveginn. Á þess-
um tíma var ég forstjóri Landsmiðj-
unnar. Með mér voru í nefndinni
Helgi Sigurðsson, þáverandi hita-
veitustjóri, Valgeir Björnsson
hafnarstjóri, Gunnar Böðvarsson
forstöðumaður jarðhitadeildar og
Sigurður Thoroddsen verkfræðing-
ur. Störfum þessarar nefndar lauk
með heljar mikilli skýrslu. Þessari
skýrslu skiluðum við til borgar-
stjómar. Síðasti áfanginn hjá okkur
voru kaupin á gufubomum stóra,
sem Reykjavíkurborg keypti í sam-
vinnu við ríkið. Hitaveita
Reykjavíkur hafði ekki í mörg ár
fengið leyfi til að feáta kaup á stór-
um bor. Jarðhitadeildin hafði líka
lengi óskað eftir að fá að kaupa
slíkan bor. Gunnar Böðvarsson var
í nefndinni og okkur tókst nú að
sameina ríki og borg um kaup á
einum gufubor í stað tveggja. Hann
var keyptur eftir forsögn Gunnars
Böðvarssonar og tekinn í notkun
1958, kom sem viðbót við litlu bor-
ana. Og það varð til þess að við
treystum okkur til þess að leggja
til stækkun á Hitaveitu Reykjavíkur
og að vatn yrði fengið með borunum
djúpt í jörðu undir Reykjavík."
„Þá stóð svo á að ég var búinn
að segja upp mínu starfi í Lands-
smiðjunni. Hafði verið á móti öllum
flokkum í ríkisstjóminni, þar með
mínum flokki Sjálfstæðisflokknum,
því ég vildi selja Landssmiðjuna og
gera hana að sjálfstæðu fyrirtæki,
svo sem nú nýlega varð loksins.
En þá var viðreisnarstjómin komin
og kratamir máttu auðvitað ekki
heyra það nefnt, þótt þeir skiptu
sér hins vegar aldrei neitt af Lands-
smiðjunni. Ég vildi semsagt reka
hana sem sjálfstætt fyrirtæki, en
rakst þar á vegg. Ég sagði því upp,
hugðist í annað sinn gerast ríkur
og sjájfstæður ráðgjafaverkfræð-
ingur. í fyrra sinnið? Það var þegar
ég hætti hjá Hamri, þar sem ég
hafði starfað sem verfræðingur frá
því ég kom heim 1945 og var talinn
á að taka við Landssmiðjunni."
„Tillögur okkar í hitaveitunefnd-
inni voru samþykktar 1961 og urðu
aðalkosningamálið í borgarstjóm-
arkosningunum 1962. Allir minni-
hlutaflokkamir voru æstir á móti
þessari vitleysu. Nú var það svo að
nefndin hafði ekki verið alveg sam-
mála, því hitaveitustjórinn Helgi
Sigurðsson var einn mjög eindregið
á móti tillögunum. Borgarstjómar-
meirihlutinn var því í klípu við
framkvæmd málsins. Geir
Hallgrímsson, nýorðinn borgar-
stjóri, vissi að ég var búinn að segja
upp í Landssmiðjunni og stillti mér
upp við vegg. Annað hvort tæki ég
við framkvæmd þessa verks eða það
rynni út í sandinn. Ég hafði enga
löngun til að taka við af Helga sem
hitaveitusljóri. En ég var formaður
þeirrar nefndar sem vildi fara út í
þetta brjálæði og ef ég tryði ekki
á það þá hver? Gefið hafði verið í
skjm að skýrslan væri ekki gerð
af fyllstu sannfæringu. Ég varð því
að gera þetta eða sitja eftir sem
minni maður. Það varð því úr að
ég lofaði að taka verkið að mér og
borgarstjórinn hélt áfram með það
á oddinum í kosningabaráttunni.
Þannig varð ég hitaveitustjóri 1.
júní 1962, þegar ég var orðinn laus
úr Landssmiðjunni. Og áætlunin var
sett í gang.
í Þýskalandi stríðsáranna
Svo sem getið er hér að ofan,
kom Jóhannes ekki heim frá námi
fyrr en haustið 1945. Dvaldist því
stríðsárin í Þýskalandi og okkur
leikur forvitni á að heyra um þá
lffsreynslu, áður en haldið er áfram
með hitaveitumálin. Jóhannes Zo-
éga er fæddur á Norðfirði, lauk
gagnfræðaprófi á Akureyri og stúd-
entprófi við Menntaskólann í
Reykjavík 1936. „Þá var eitt vinst-
ristjómartímabilið með Framsókn
og Krötum við stjómvölinn og ég
fékk ekki gjaldeyrisleyfi til að fara
utan til náms. Var eini stúdentinn
það ár sem fékk neitun. Hvers
vegna? Ætli það hafí ekki verið af
því að foreldrar mínir, Tómas Zoéga
sparisjóðsstjóri á Norðfirði og
Steinunn Símonardóttir, vom mikið
Sjálfstæðisfólk þama fyrir austan.
Gjaldeyrisskortur var í landinu og
leyfið fékk ég ekki fyrr en vorið
1937. Þá stóð svo á að milliönn
hafði verið skotið inn í við Tæknihá-
skólann í Munchen og ég hélt
þangað."
„ Og tilvonandi eiginkonan Guð-
rún Benediktsdóttir sat eftir í
festum heima? Eða var hún kannski
ekki komin til sögunnar?"
„ Jú, jú, Guðrún sat í festum í 8
ár. Mér hafa orðið öll óhöpp í lífínu
til láns fyrr eða síðar. Eg náði í
konuna meðan ég var kyrrsettur
af Framsóknamefndinni eftir stúd-
entprófið. Notaði tímann 1936-37
til að vinna í smiðju í Hamri, því
þá þurfti maður í vélaverkfræði-
námi að hafa farið í gegn um alla
verklega þætti f smiðju. Fyrrihluta
verkfræðiprófsins tók ég við Tækni-
háskólann í Múnchen, en flutti mig
svo til Berlínar. Var í vinnu í Saar-
héraðinu sumarið 1938, hjá stál-
bræðslu Röchlings.“
„Þetta var sumarið sem Cham-
berlain var í Munchen og búist við
að allt færi í bál og brand út af
Súdetahéruðunum. Verksmiðjumar
voru við ána Saar, rétt á landamær-
um Frakklands, og sást þegar
maður var að vinna að viðgerðum
þama á eyrunum að verið var að
setja gaddavírsflækjur við fljótið
utan við jámgiýtishaugana. En
þegar fréttin um samningana kom,
var eins og létti fargi af öllum og
varla var sú skúffa sem ekki kom
flaska upp úr til að fagna þessu.
Þótt stuðningur væri mikill við
sfjómvöld meðan uppgangurinn var
í Þýskalandi og áform um að ná
öllu Prússlandi, þá var þar jafn lítil
stemmning hjá almenningi fyrir
stríði sem alls staðar annars stað-
ar. Vorið 1939 flutti ég til Berlínar
og fór heim í sumarleyfí, í eina fríið
á átta árum. Auk mín vom þá við
nám í Berlín þau Jórunn Viðar í
Tónlistarskólanuin og Gunnar Böð- •
varsson í verkfræði. Við ætluðum
með Brúarfossi frá Hamborg, en
þá reyndist allt far upppantað með
skipinu. Jórunn fékk þá skeyti um
að flutningaskipið Edda væri að
lesta í Bremen og var sjálfsagt að
lofa okkur að vera með. Ég lá í
reyksalnum til íslands. Og meðan
ég var heima, skall stríðið á 1. sept-
ember." .
Jóhannesi þótt illt að láta stríð
stöðva sig í miðju námi. Hann var
staddur heima á Norðfirði í október
þegar fréttist að Gullfoss mundi
sigla og hann dreif sig í rútubíl
norðurleiðina til Reykjavíkur. En
þegar um borð var komið sigldi
skipið austur á Reyðafjörð og hann
gat skroppið heim meðan lestar
voru fylltar af gærum. Þaðan var
siglt beint að ströndum Noregs og
svo suður með til Kaupmannahafn-
ar, rétt komið að í Bergen til að
hleypa nokkrum mönnum í land. í
lestinni frá Höfn til Berlínar kynnt-
ist hann þessu ömurlega myrkri,
sem hann átti eftir að lifa við næstu
árin.
í Berlín lauk hann prófi í júní
1941 og fór þá aftur til Mtinchen
í leit að atvinnu. Það reyndist ekki
auðvelt. Hann var útlendingur og
allir voru orðnir hergagnaframleið-
endur af einhveiju tagi: „Allt í einu
í ágústmánuði var eins og blaði
snúið, ég var kallaður í viðtal til
njósnadeildarinnar Abwehr. Þá ætl-
aði pottaframleiðandi að taka mig
í vinnu og hafði sótt um leyfí, en
nú átti ég ekki að vera í pottunum
heldur að fara til BMW, sem fram-
leiddu vélar í flugvélar. Þar var ég
til maíloka 1942. En þá fæ ég bréf
frá prófessor Nusset, mínum gamla
kennara, sem hafði spurt mig hvaða
einkunn ég væri með í hitafræði
þegar ég hafði samband við hann
árið áður og fengið að vita að ég
hafði einn, sem er hæsta einkunn
í Þýskalandi. Nú vill hann láta mig
fá starf hjá sér við kennslu og rann-
■ sóknir í hitafræðideild í tæknihá-
skólanum. Ekki ætlaði að ganga
vel að losna úr hinu starfínu, var
ekki laus fyrr en próf. Nusset hafði
farið í forstjóra BMW. Ég var svo
þama við varmavéladeildina, sem
var mjög lærdómsríkt."
Loftárásimar á Mtinchen hófust
fyrir alvöru 1942 og stóðu við-
töðulaust til stríðsloka.„Þá fóm
tilraunatækin mín, sem ég var með
í sambandi við doktorsverkefnið, 4
sinnum í mask.Og loks sumarið
1944 var hluti af rannsóknastofun-
um fluttur til Garmisch. Enginn
friður orðinn með neitt. í loftárás-
unum þurfti maður að vera niðri í
kjallara og allt lék á reiðiskjálfi.
Kom fyrir að húsið yfir okkur fór,
en engin sprengja féll þó beint á
okkur, bara á næstu grösum. Við
yngra fólkið í skólanum vorum í
hjálparsveitum til að bregðast við
ef eldsprengjur kveiktu í og það
varð nærri daglegt brauð að slökkva
elda í þökum og víðar. í skólanum
hélt kennsla samt áfram fram í
apríl-maí 1945, þótt nemendum
hefði fækkað úr 3-4 þúsundum nið-
ur í innan við þúsund. Það voru
mest hermenn í orlofi, sem fengu
leyfi til að ljúka prófum. Við héldum
áfram okkar störfum og fór svosem
ekkert illa um okkur. Síðustu 2-3
árin var maður alltaf svangur, en
það undarlega er að maður varð
aldrei veikur. Það sem fékkst var
kannski bara hollari matur, nánast
ekkert nema grænmeti."
En hvemig upplifði Jóhannes
stríðslokin og uppgjöfina?„Mtinchen
var tekin áður en Þjóðveijar gáfust
að er mikil blessun
í köldu landi að geta yljað
sér innandyra með því að
ná heitu vatni neðan úr
jörðinni. Það hefur verið
viðfangsefni Jóhannesar
Zoéga, sem nú er að
hætta farsælu starfi sem
hitaveitustjóri í
Reykjavík.
upp. Bandaríkjamenn tóku borgina
í apríl. Mótstaðan var lítil. Ég átti
heima á austurbakkanum vjð brú
yfir ána Isar, þar sem búið var að
koma upp hindrunum. En auðséð
var að þar yrði ekki varist að
gagni. Ofan úr brekkunni horfði ég
svo á þegar Ameríkananir komu
og ruddu í ána með ýtublaði strætis-
vagni og tveimur vörubflum ásamt
gijótinu sem að var hlaðið. Var
bara skotið eitthvað smávegis.
Bandarílqamennimir skiptu sér
ekkert af okkur. Allt var í svo mik-
illi upplaust og tók tíma að koma
hlutunum í gagn aftur. En Þjóðveij-
ar em svo agaðir. Stríðsföngum og
fólki í nauðungarvinnu frá ná-
grannalöndunum var sleppt og
fæðuskortur og húsnæðisskortur
var mikill. Farið að draga þá í dilka
til að koma þessu fólki í burtu.
Settar upp stöðvar fyrir vegalaust
og ríkisfangslaust fólk. Einn landi
minn, Sigurður Sigurðsson, efna-
fræðingur, fékk bréf um að snúa
sér til slíkrar stöðvar frá Lúðvígi
Guðmundssyni, er hafði verið send-
ur til meginlandsins til að aðstoða
hrakta íslendinga. Sigurður og Þor-
björg Jónsdóttir, sem gift var
Þjóðveija, bjuggu í Diessen vestan
við Mtinchen."
Á lánuðu stolnu mótorhjóli
„Einn prófessoranna í háskólan-
um hafði fengið heimsókn her-
manns á mótorhjóli, sem skildi eftir
hjólið í skiptum fyrir borgaralegan
klæðnað. Hann gat ekkert við það
gert, enda ekkert bensín að hafa,
og ég spurði hann hvort ég mætti
ekki fá það lánað. Við í tæknihá-
skólanum áttum bensín í kjallaran-
um fyrir vélarannsóknastofuna. Þar
gat ég tekið nokkra lítra og fór að
hitta Sigurð og Þorbjörgu. En til
þess þurfti ég leyfí uppáskrifað af
Ameríkönunum. Það fékk ég, að
vísu til annars þorps þar sem hús-
móðir mín átti hús. Og svo fór ég
á lánuðu, stolnu mótorhjóli, á stolnu
bensíni allt sem ég vildi, þar á
meðal til Diessen í öfugri átt. Verð-
imir vissu auðvitað ekkert hvar
þetta tiltekna þorp var, aðeins að
leyfíð gilti til 9. júní. Þá fór ég til
að fá það endumýjað, og til að spara
sér fyrirhöfn breytti Bandaríkja-
maðurinn bara dagsetningunni með
því að bæta 2 framan við hana.
En það rann út aftur og ég sá að
alveg eins mátti þá breyta júní I
júlí. Ég hafði því ferðaleyfi í tvo
mánuði. Þegar bréfið frá Lúðvig
Guðmundssyni kom í júlí, gáfum
við okkur fram við skrifstofuna fyr-
ir vegalausa. Þegar ég kom þangað
aftur í ágúst, segja þeir að franskur
vömbfll sé að fara til Hamborgar
kl. sex morguninn eftir og ef við
verður snarir fáum við að fljóta
með. Ég settist á mótorhjólið og til
Sigurðar. Hann var að vinna við
að sækja dótið, sem komið hafði
verið fyrir í Garmisch, en átti vera
kominn til baka um kvöldið. Ég
beið um nóttina og ekki kom Sig-
urður. Loks klukkan að ganga
fimm, þegar ég var að búa mig af
stað birtist hann. Bfllinn hans hafði
lent í áreksti við herbfl f útjaðri
borgarinnar, einn maður látist og
aðrir særst, Sigurður þó aðeins
skrámast. Hann kom svo af slysa-
varðstofunni og náði vömbflnum
kl. 6.
Við Sigurður sátum á hafurtask-
inu okkar aftan á þessum franska
bfl í tvo sólarhringa til Hamborgar.
Var hvergi stansað, en oft þurfti
að fara krókaleiðir því flestar brýr
höfðu verið sprengdar upp. Við
landamæri Danmerkur var okkur
haldið í viku í braggabúðum meðan
við vomm aflúsaðir. Þá loks kom-
umst við í lúxusinn í Danmörku.
Raunar leið okkur strax stórvel
þama í búðunum. Hálfum mánuði
síðar fréttum við af fyrstu flugferð-
inni til íslands, Jóhannes Snorrason
kom á Katalínaflugbáti. Ferðin tók
14 tíma með stuttri viðkomu í Prest-
wick. Vélin var óupphituð og jafn
mikið frost inni sem úti, mátti ekki
reykja og ekkert að borða, en við
vomm í sjöunda himni. Lentum á
Skeijafírðinum 29. ágúst. Ég gifti