Morgunblaðið - 08.03.1988, Blaðsíða 52

52
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. MARZ 1988
HANDVERK, ATVINNU-
BÓTAVINNA OG LIST
Hugleiðingar um starfsemi frjálsu leikhópanna og íslenska leiklist
Ur sýningu Pé-leikhópsins á Heimkomunni.
eftir Ólaf Sveinsson
Það var mikið að maður sá al-
mennilega leiksýningu hér á sker-
inu. Frábært leikrit, úrvals leikarar
í hartnær öllum hlutverkum og
gegnvönduð uppsetning þar sem
glimti í brilljans þegar best lét. Og
hvað með það? Eru þetta ekki þær
lágmarkskröfur sem atvinnuleikhús,
sem hefur einhvem snert af metn-
aði, hlýtur að gera til þeirra sýninga
sem settar eru á svið á vegum þess?
Vissulega. Engu að síður er Heim-
koman langbesta sýningin sem und-
irritaður hefur séð á fjölum leik-
húsanna í vetur, reyndar sú besta
sem hann hefur lengi séð í íslensku
leikhúsi og má ólíklegt teljast að
hún verði slegin út á næstunni og
það þó frést hafi að Kjartan Ragn-
arsson eigi að setja Hamlet á svið
í Iðnó, að hætti hússins. Og þó var
allt svo sáraeinfalt og að því er virt-
ist fyrirhafnarlaust í þessari sýn-
ingu, sem var full af ónotalegum
hlátri áhorfenda. Og maður spyr
sig, hvemig í veröldinni standi á því
að það liðu rúm tuttugu ár frá því
þetta leikrit Harolds Pinters var
frumsýnt í London, þar til ástæða
þótti til að setja það á svið hér á
landi. Oft hafa nú leikhúsin verið
fljótari á sér af minna tilefni og
forráðamenn þeirra geta engan veg-
inn skýlt skömm sinni bak við þá
afsökun að Harold sé einhver lítt
þekktur smákarl í leikhúsbókmennt-
um 20. aldarinnar. En Pinter þykir
erfiður, sannkallaður fingurbijótur
hæfileikalítilla leikara og leikstjóra
og auk þess eru engin söng- og
dansnúmer í verkum hans, heldur
stabfll texti. Kannski þar sé skýring-
arinnar að leita á því fálæti sem
atvinnuleikhúsin hafa sýnt þeim
hingað til. Fólkið vill eitthvað létt
og skemmtilegt meðan leiklist af
alvarlegra taginu er eiginlega bara
fyrir leikarana sjálfa. Þeir eru allt-
ént þeir einu sem nenna að mæta
á sýningamar, ekki satt?
Leikhóparnir:
Atvinnubótavinna eða list?
En þetta gat nú ekki klikkað hjá
leikstjóranum kann einhver að
segja, með þetta frábæra leikrit f
höndunum og úrvalsleikara sem
sóttir voru í Þjóðleihúsið, Iðnó og
jafnvel til útlanda. og hefur það
ekki sýnt sig á undanfömum árum,
bætir hann spekingslega við, að
vaxtarbroddurinn í leiklistinni er
ekki hjá stofnanaleikhúsunum, sem
verða að miða verkefnaval sitt við
að þar sé eitthvað við allra hæfi,
heldur hinum fijálsu leikhópum sem
aðeins eru bundnir af áhuga og
metnaði þeirra sem í þeim starfa.
Þar er hann, broddurinn altso.
jú, jú, mikil ósköp, það er
heilmikið til f þvf. Sumar áhugaverð-
ustu sýningar seinni ára hafa leik-
hópamir sett upp, þrátt fyrir að
skortur á húsnæði og peningum
hafi skorið þeim þröngan stakk, eins
og landsmenn hafa oftar en ekki
verið fræddir um f grátbólgnum við-
tölum við fbrráðamenn þeirra. Sýn-
ingar sem sýnt hafa fram á að
meiru skiptir að menn hafi til að
bera áræðni og þor til að takast á
við ögrandi verkefni og gefa sig
alla í það en að ytri aðstæður séu
eins og best verður á kosið. Þeir sem
ávallt ganga hinn gyllta veg meðal-
mennskunnar geta orðið ágætis
handverksmenn og uppskorið fyrir
það lof og prís fjöímiðla og alls al-
mennings, en raunverulegir lista-
menn verða þeir aldrei. Sýningar
sem hafa, þrátt fyrir ýmsa ann-
marka, verið á heimsmælikvarða,
miðað við fólksfjölda og aðstæður,
eins og blessaðir krítíkeramir orða
það.
En stundum er metnaður og nýj-
ungagirni þessara hópa í hróplegu
ósamræmi við getu þeirra. Þannig
þykir ekkert tiltökumál þó að tvítug-
ur piltur leiki sextugan kall, eða að
munúðarfullur eltingaleikur, með
tilheyrandi kúnstpásum og pósum,
sé spunninn framan við raunsæis-
verk frá 19. öldinni til að undir-
strika líkamlega nálgun leikaranna
við sjálfa sig, eða eitthvað í þá átt-
ina. Þó er sýnu verst hvað sumar
þessara sýnina minna rækilega á
þann „skort á atvinnutækifærum"
sem htjáð hafa ýmsa upprennandi
leikara og leikstjóra hér á landi. Þær
eru í senn einskonar atvinnubóta-
vinna fyrir þá sem hafa lítið sem
ekkert að gera í atvinnuleikhúsun-
um og stökkpallur fyrir hina inn í
þau. Nú og er eitthvað rangt við
að menn komi sér á framfæri? Eiga
þeir frekar að sitja með hendur í
skauti og bíða eftir að einhveijum
þóknist að uppgötva þá? Er ekki
miklu frekar ástæða til að dá þraut-
seigju þeirra við að koam sér og
list sinni á framfæri, oft við ótrú-
lega erfiðar aðstæður og jafnvel
með fullri vinnu?
Mikil skelfing, mikil skelfing, en
það breytir engu um það hvort sýn-
ingamar eru góðar eða slæmar og
hvort þær eigi eitthvað erindi uppá
háaloftið, oní kjallarann, inní fund-
arsalinn, sem forréttur og desert á
matsölustaðnum, eða hvar það nú
er sem hópamir hola þeim niður.
Léleg bók verður ekkert betri fyrir
það að höfundurinn eigi drykkfellda
konu og vergjama dóttur sem gáfu
honum ekki stundlegan frið meðan
hann var að skrifa hana. Og þeir
sem guma af tvöfalt fleiri leiksýn-
ingum hér á landi og tvöfalt meiri
aðsókn á þær, miðað við höfðatöluna
margfrægu, en í nágrannalöndun-
um láta sér í léttu rúmi liggja hvort
þær em líka tvöfalt betri eða
kannski tvöfalt verri. Það er ekkert
óskráð lögmál sem segir gæði tiltek-
ins fyrirbæris vera í réttu hlutfalli
við magnið, en það er skiljanlegt
að það gleymist í hita leiksins. Og
það er líka ósköp skiljanlegt að leik-
arar taki atvinnuöryggi atvinnuleik-
húsanna framyfir „hugsjónastarf"
leikhópanna. Það verður enginn
ríkur á því að gefa vinnu sína og
það skapar enginn mikla kúnst í
hjáverkum, þó að hann sé svosem
ekkert líklegri til þess í hálfgerðum
statistahlutverkum. En af sjálfu
leiðir að starf fijálsu leikhópanna
svokölluðu, verður ákaflega ómark-
visst og miklum tilviljunum undir-
orpið, því þeir samanstanda yfirleitt
af leiklistarmenntuðu fólki sem hóp-
ast eða er hópað saman kringum
ákveðið verkefni og þegar því er
lokið splundrast þeir. Og hlutverka-
skipanin ræðst fullt eins mikið af
því hveijr eru fáanlegir og því hveija
leikstjórinn hefði helst kosið. Og
sumir leikaranna státa af mikilli
reynslu, aðrir hafa lítið fengið að
gera eða eru nýútskrifaðir og enn
öðrum hlýtur að vera ýmislegt til
lista lagt, annað en að leika. Þegar
allsheijar húsnæðis- og peningabasl
bætist svo við þarf engan að undra
þó að útkoman sé sýning sem gagn-
lýnendur skrifa um, með „þrátt fyr-
ir“ og „miðað við“ í annarri hvorri
setningu, því öllum finnst þeim
framtakið lofsvert.
Marklaus gagurýni
Æi já, aumingja gagnrýnendum-
ir. Þeir erú það eina sem allt leikhús-
fólk getur sameinast um — að for-
dæma, einsog þeir eigi sök á þv(
að meðalmennskan er helst einkenni
íslensks leikhúslífs. Og sé sökin að
einhvetju leyti þeirra er hún í því
fólgin að þeir veita leikhúsunum
ekki nægilegt aðhald í skrifum
sínum, hvort sem það stafar svo af
þekkingar- og/eða skilningsskorti,
eins og leikhúsfólkið vill meina, eða
meðfæddri kurteisi. Því svo kurteis-
ir eru sumir gagnrýnendumir, að
„Er ekki kominn tími
til að þeir sleppi tökun-
um og standi af sjálfs-
dáðum undir þeim kröf-
um sem hægt er að gera
til góðs leikhúss? Það
gerði sýning Pé-leik-
hópsins á Heimkom-
unni eftir Pinter fylli-
lega, þó hún haf i riðað
á stundum."
það er gjörsamlega vonlaust að sjá
hvemig þeim líkaði sýningin og um
hvað leikritið fjallaði, þó að þeir
hafi mörg orð um hvort tveggja og
telji að auki upp með smá komment-
um hvem einsta leikara og aðra þá
sem að sýningunni unnu til að
móðga nú örugglega engan. En allt-
af gleyma þeir samt saumakonunum
og smiðunum. Svo eru þeir sem eiga
í andlegu sambandi við höfunda, lífs
og ekki síður liðna, og em fyrir vik-
ið þess umkomnir að kveða upp úr
um það, í hvaða grundvallaratriðum
leikstjórinn og leikaramir misskildu
verkið. En öllum er þeim sameigin-
legt að taka ekki skapandi afstöðu
til sýninganna og leikhúss yfirleitt.
Það væri nær lagi að tala um já-
kvætt eða neikvætt afstöðuleysi í
skrifum þeirra. Upptalning á stað-
reyndum, ásamt persónulegu mati
á því hvort vel eða illa hafi tekist
til, einkennir skrifin öðm fremur.
Og sá furðu litli munur sem er á
skrifum þeirra um afþreyingu ann-
ars vegar, sem miðast fyrst og
fremst við að hafa ofanaf fyrir
áhorfendum eina kvöldstund, eða
svo skapandi list hinsvegar, sem
krefst skapandi þátttöku áhorfenda
á einn eða annan hátt, að þeir leggi
sinn eigin skilning í það sem fram
fer á sviðinu, stafar fyrst og fremst
af því hvað þeir em slæmir áhorf-
endur.
Það þarf mun beinskeyttari gagn-
rýni, þar sem tekin er raunvemleg
afstaða og hlutimir em nefndir
sínum réttu nöfnum og þar sem
dómamir, sem kvaddir em upp yfir
sýningunum, em studdir rökum. Þó
að óbilgjöm gagnrýni sé slæm er
oflof enn verra. Og þar sem skrif
gagnrýnenda em yfírleitt eini opin-
beri vitnisburðurinn um sýningarnar
á leikhúsfólk heimtingu á því að
þeir búi yfir nægilegri þekkingu á
leikhúsi til að geta lagt óvilhallt
mat á vinnuna sem þar er unnin.
En það er þetta litla samfélag
þar sem allir þekkja alla, eða þekkja
í það minnsta einhvem sem kannast
við einhvem sem er góðvinur ein-
hvers, sem um er rætt. Menn em
skelfing móðgunargjarnir í slíkum
samfélögum og hættir til að taka
allri gagnrýni sem persónulegri ár-
ás. og leikhúsheimurinn er enn
minna samfélag þar sem bókstaf-
lega allir þekkja alla svo það er eins
gott fyrir þá, sem ætla sér einhvem
hlut í honum, að vera ekki með
óþarfa neikvæðni eins og það er
kallað. En þar með er líka búið að
dæma alla leikhúsfræðinga úr leik
sem gagnrýnendur, en eftir sitja
vesalings bókmenntafræðingarnir
með sáran rass útí sal og hafa ekki
hundsvit á því sem er að gerast á
sviðinu. Það held ég nú. En hvað
með hinn almenna áhorfanda, sem
getur ekki skeytt fræði einu eða
neinu aftan við nafn sitt? Ætli hann
vissi nokkuð hvert hann ætti að
beina sjónum sínum í Þjóðleikhús-
inu, ef sætin væm ekki boltuð föst
við gólfið? Og það sem hann sér
verður að vera eitthvað létt og
skemmtilegt. Annað skilur hann
ekki!
Velvild oggóð-
g’erðarstarf semi
En auðvitað mega orð fákunnandi
gagnrýnenda sín lítils ( samanburði
við þá syálfsgagnrýni og þann sjálfs-
aga, sem mótar allt starf metnaðar-
fullra listamanna, þó að hún kunni
að slá eitthvað á sjáifbirgingshátt
meðalskussanna, enda er þeim fyrst
og fremst ætlað að upplýsa hinn
almenna áhorfanda um hvað honum
sé óhætt að sjá. Og vildu þeir rýna
í sýningamar svo það gagnaðist
leiklistinni væri hlutverk þeirra í því
fólgið að gera kröfur og vekja at-
hygli á áhugaverðum hlutum. Leik-
hópamir hafa notið velvildar þeirra
og fjölmiðla á undanfömum ámm
og gengið á lagið. En vei þeim sem
fellur úr náðinni. Honum er kastað
útí ystu myrkur.
Það er engin leið að vera ungur
og efnilegur alla ævi. Hvítvoðungur,
sem aldrei lærir að ganga, verður
aumkunarverður með aldrinum.
Hópamir hafa stólað um of á vel-
vild fjölmiðla, velvild gagniýnenda,
velvild áhorfenda og ráðamanna til
að styðja sig við, í ófullburða tilraun-
um sínum til að standa í fæturna.
Er ekki kominn tími til að þeir sleppi
tökunum og standi af sjálfsdáðum
undir þeim kröfum sem hægt er að
gera til góðs leikhúss? Það gerði
sýning Pé-leikhópsins á Heimkom-
unni eftir Pinter fyllilega, þó hún
hafí riðað á stundum.
Vissulega átti reynsla jafn
ágætra leikara og Róberts og Rúr-
iks þar stóran hlut að máli, en það
er óneitanlega dálitið pínlegt fyrir
Þjóðleikhúsið, sem hefur nýtt sér
hæfileika þeirra heldur illa síðustu
árin, að það skuli vera utan veggja
þess sem þeir fá virkilega verðugt
viðfangseftii að kljást við og þakka
pent fyrir tækifærið, með þvi að
leika sem aldrei fyrr. Frammistaða
þriðja leikarans, sem fenginn var
frá Þjóðleikhúsinu, var reyndar með
þeim hætti að það meira en hvarflar
að manni að það sé að hluta til eins-
konar félagsmálastofnun. Slíkt hið
sama á við um Iðnó. í báðum húsun-
um eru fastráðnir leikarar sem eru
sjálfsagt ágætis fólk, en þegar mað-
ur sér þá á sviði verður manni ljóst
hvað góðgerðarstarfsemi á lítið
skylt við listræna sköpun. En það
er eins með leikhúsin og Himnaríki.
Sá sem einu sinni kemst inn fyrir
Gullna hliðið verður ekki rekinn
þaðan aftur, þó að í ljós komi að
Pétur hafi slegið upp á vitiausum
stað í prótókollinum.
Gott leikhús,
góðir áhorfendur
Auk aðstöðunnar skortir hópana
þá reynslu og þekkingu sem er til
staðar í atvinnuleikhúsunum, en þau
skortir áræðni þeirra og metnað,
því það mega hópamir eiga, að hjá
þeim sér maður bæði góðar og af-
leitar sýningar meðan húsin leggja
allan sinn metnað í gott handbragð.
Það gera auglýsingastofur líka. Þar
er ekkert sem sker í augu, ekkert
ögrandi eða óvænt, allt slétt og fellt
og samt smart og teiknaramir taka
með sér vellyktandi á klóið. Og
kannski er það merkast við sýningu
Pé-leikhópsins, að þar tókst að
virkja þá miklu reynslu og hæfi-
leika, sem margir leikarar stóm
húsanna búa yfir, til átaka um leið
og ullað var á ímynduð markaðslög-
mál sem sögðu verk Pinters lítt til
vinsælda fallin. Fólk sækir góðar
sýningar, svo einfalt er það.
Þessutan em ver hans löngu orð-
in klassísk (leikhúsbókmenntum 20.
aldarinnar og hætt að koma jafn
flatt uppá áhorfendur og þegar þau
birtust fyrst á sviði. En þau em
býsna nærgöngul, ekki aðeins við
leikarana, heldur og við þá sem á
þau horfa. Slíkt er eitur á sviðum
atvinnuleikhúsanna, sem hafa
markað sér þá vonlausu stefnu að
gera öllum til hæfis. Um leið láta
þau leikhópunum eftir alla mark-
tæka tilraunastarfsemi og það sem
verra er, sannfæra áhorfendur um
að þeir vilji helst sjá það sem þau
em sannfærð um að þeir vilji helst
sjá. Og þrátt fyrir þessa fáránlegu
mótsögn leyfa þau sér að kvarta
yfir slæmum smekk áhorfenda og
því að söngleikir uppá amerískan
móð séu það eina sem selji, en líta
framhjá því að smekkur þeiira ræðst
ávallt af því sem boðið er uppá. Það
þarf ekkert síður að rækta hann,
en hæfileika listamannanna sjálfra
og þeir þroska hann ekki nema í
glímu við ögrandi viðfangsefni. Gott
leikhús kaltar á góða áhorfendur og
góðir áhorfendur láta ekki bjóða sér
uppá hvað sem er.
Og leikhópamir reyna þó and-
skotakomið að andæfa gegn sigl-
ingu atvinnuleikhúsanna um logn-
kyrran sjé meðalmennskunnar, en
meðan þeir hafa ekki í vísan stað
að venda með starfsemi sína og
meðan þeim er ekki kleift að vinna