Morgunblaðið - 12.06.1988, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. JÚNÍ 1988
Tímasetning eldgossins á
Thera á síðmínóskum tíma
Vísindi
Sverrir Ólafsson
í ódysseifskviðu Hómers segir
(þýðing Sveinbjöm Egilsson):
„Mitt úti á hinu dimma hafi er
land nokkurt sem heitir Krítey,
það er fagurt land og fijósamt,
og umflotið af sjó. Þar búa svo
margir menn að varla verður tölu
á komið, þar eru níu tigir borga."
Þetta er ritað rúmlega áttahundr-
uð árum fyrir timatal okkar og
a.m.k. 500 árum eftir að stórkost-
leg menning þessarar fögru eyju
leið undir lok. Hrun þessa menn-
ingarríkis hefur hingað til verið
óleyst gáta. Nýlegar rannsóknir
danskra, írskra og bandarískra
vísindamanna koma til með að
varpa nýju ljósi á þessar spuming-
ar þar sem þær tímasetja með
áður óþekktri nákvæmni náttúru-
hamfarir sem trúlega áttu þátt í
hmni Kríteyjar sem menning-
arríkis.
Fomleifarannsóknir á undan-
fömum árum benda til þess að
eldsumbrot á eyjunni Thera (Sant-
orini), 120 kílómetra norður af
Krít, hafi leitt til mikillar eyðilegg-
ingar á svæðinu og átt stóran
þátt í hmni mínóskrar menning-
ar. Gosið lagði margra metra þykk
hraunlög yfír byggðarsvæði eyj-
unnar, en gosmöl þess barst yfir
stóran hluta Austur-Miðjarðar-
hafsins. Trúlegt er að eldgos þetta
marki merkileg tímamót í menn-
ingarsögu svæðisins og því er það
áhugavert bæði fyrir fomleifa-
fræðinga og jarðfræðinga.
Sumir fræðimenn hafa freistast
til að tengja atburði þessa frásögn
Platóns af hvarfi Atlantis og eins
nokkmm viðburðum sem varða
brottför ísraelsmanna frá Egypta-
landi og plágunum tíu sem sagt
er frá í annarri bók Móses. Þar
segir um nfundu pláguna (II.
Mósebók 10,21): „Því næst sagði
Drottinn við Móse: Rétt hönd þína
til himins og skal þá koma þreif-
andi myrkur yfir allt Egyptaland.
Móse rétti þá hönd sína til himins
og varð þá niðamyrkur í öllu
Egyptalandi í þijá daga.“
Helsta vandamálið í þessu sam-
bandi er að hingað til hefur ekki
tekist að aldursgreina með nægj-
anlegri nákvæmni eldgosið á
Thera eða endalok menningar á
Krít. Reynt hefur verið að tíma-
setja gosið á gmndvelli fomleifa-
rannsókna á svæðinu og eins hef-
ur verið notast við aldursgrein-
ingu með geislakoli. Aðferðir
þessar gefa mismunandi niður-
stöður sem sýna allt að því 150
ára frávik.
Venjulega hefur verið talið að
mínósk menning hafi liðið undir
lok á ámnum um 1500 f. Kr. og
að eldgosið á Thera hafí átt sér
stað á milli 1626 og 1390 f. Kr.
Margir telja trúlegt að brottför
ísraelsmanna hafi átt sér stað um
Gömul tré hafa
aðstoðað fom-
leifafræðinga
til nákvæmrar
aldursgreining-
ar fomra
menja.
1400
1500-
1600-
1700-
1800.
Mike Baillie, einn af höfundum
aldursgreiningarkerfis sem
byggir á staðalmynstri ei-
kartijáa. Með kerfi þessu er
mögulegt að aldursgreina rúm-
lega 7270 ára gamlan eikarvið.
Línuritið sýnir árlegt meðal-
sýmstig ískjarna sem teknir
vom úr borholu á Suður-
Grænlandi. Hámarksgildið
(merkt með stjörnu) einkennir
trúlega áhrif af völdum gossins
á Thera á Santorini.
1446 f. Kr., jafnvel þó sumir
fræðimenn hallist að árinu 1250
f. Kr. Tímaóvissan útilokar ekki
að atburðina þijá hafi borið upp
á sama tíma.
Nýlega hafa þrír hópar vísinda-
manna notað mismunandi aðferðir
til að tímasetja gosið á Thera og
eru niðurstöður þeirra mjög svip-
aðar jafnvel þó nokkur ár beri á
milli. Danskir vísindamenn hafa
gert athuganir á sýrustigi niður-
falls sem mælst hefur í íslögum
Grænlandsjökuls. Þeir tóku sýni
úr borholu á Suður-Grænlandi á
dýptarbilinu 1145,49—1280,47
metrar, en ísinn á þessu dýpi er
myndaður af snjó sem féll á árun-
um 1900—1300 f. Kr. Með því
að gera nákvæmar athuganir á
breytingum sem hafa átt sér stað
á sýrustigi íssins telja dönsku
vísindamennimir að gosið á Thera
hafi átt sér stað árið 1645 f. Kr.
Á undanfömum árum hafa vís-
indamenn við Queen’s-háskólann
í Belfast unnið að umfangsmiklum
Loftmynd af
Thera eins og
eyjan lítur út f
dag.
athugunum á árhringamynstri
ævagamals viðar og eikartijáa.
Öll tré einnar tegundar, sem vaxa
á sama svæði, sýna mjög svipað
mynstur árhringa. Breidd hring-
anna er háð árferði og kemur
lítill vöxtur fram í þunnum hring-
um. Eftir langt og kerfisbundið
starf hefur þeim tekist að setja
saman nk. staðalmynstur fyrir
árhringi eikartijáa, sem gerir
þeim kleift að aldursgreina allt
að því 7272 ára gamlan eikarvið.
Aldursgreiningarkerfið sem þeir
hafa sett saman gengur undir
nafninu „oak-tree-ring-chrono-
logy“ (OTRC).
Vísindamennirnir í Belfast not-
uðu OTRC til nákvæmrar aldurs-
greiningar á viðarsýnum sem eru
frá því á 17. öld f. Kr. Þeir athug-
uðu sérstaklega tvö sýni frá Ant-
rim, 30 km norðvestur af Belfast,
sem sýndu mjög fátæklegan vöxt
árið 1628 f. Kr., þannig að ár-
hringar þeirra frá þessum tíma
greindust ekki. Vísindamennimir
telja að þetta sé afleiðing veður-
farsbreytinga sem áttu sér stað
vegna eldgossins á Thera. Það er
vel þekkt staðreynd að aflmikil
eldgos geta haft veruleg áhrif á
veðurfar í fjarlægum löndum og
nægir í því sambandi að nefna
gosin í Tambora 1815 og Kraka-
toa 1883.
Rétt er að geta þess að starfs-
hópurinn í Belfast hefur greint
veilur í árhringum sem þeir telja
afleiðingu eldgoss í Heklu frá því
u.þ.b. 1150 f. Kr., en á grund-
velli öskulagarannsókna er vitað
að eldgosasaga Heklu nær a.m.k.
6600 ár aftur í tímann. Þeir fundu
að 90% af þeim tijám sem þeir
athuguðu höfðu óvenjulega rýra
árhringi á árunum um 1150 f.
Kr. Hjá 43% tijánna voru þetta
þrengstu hringir á allri ævi þeirra.
Belfast-hópurinn er sannfærður
um að orsökin fyrir þessum þreng-
ingum í lífí tijánna sé s.k. H„
Heklugos sem venjulega er talið
að hafí átt sér stað fyrir 2800
ámm. Ef tilgáta þeirra er rétt er
augljóst að gosið hefur átt sér
stað nokkrum öldum áður, eða
fyrir u.þ.b. 3135 árum.
Rannsóknir sem gerðar hafa
verið í Bandaríkjunum sýna að
gamall viður þar í landi sýnir einn-
ig mjög takmarkaðan vöxt á árun-
um 1628 f. Kr. til 1626 f. Kr. og
telja viðkomandi vísindamenn að
ástæðumar séu veðurfarsbreyt-
ingar sem orsökuðust af gosinu á
Thera.
Niðurstöður þessar koma til
með að endurlífga umræður um
gosið á Thera og endalok mínó-
skrar menningar. Árið 1967 hóf
fomleifafræðingurinn Spyridon
Marinatos uppgröft á. borginni
Akrotiri á Thera. Á grandvelli
rannsókna hans hafa flestir fræði-
menn komist á þá skoðun að borg-
in hafi eyðst í eldgosi um 1500
f. Kr. sem er talsvert frábragðið
nýju niðurstöðunum. Trúlegt er
að einhver hluti af niðurstöðum
hans þarfnist endurskoðunar.