Morgunblaðið - 10.08.1988, Síða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. ÁGÚST 1988
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir ÁSDÍSI INGÓLFSDÓTTUR
Sjávarmengun:
Brýn þörf aðgerða áð-
ur en í óefni er komið
Stokkhólmi, Bastad, New York. Reuter.
LÖNGUM hefur verið litið á úthöfin sem risastóran rusladall þar
sem hægt er að koma fyrir öllum þeim úrgangi sem losna þarf
við. í ljósi atburða síðustu ára hallast sífellt fleiri að því að brýnt
sé að skera upp herör gegn sjávarmengun. Visindamenn víða um
heim telja að grípa verði til aðgerða nú þegar ella verði það of
seint. Röskun á vistkerfum sjávar hefur valdið því að plágur og
sjúkdómar hetja á strandsvæði víða um heim. Mengun hefur
valdið óbætanlegu Ijóni í fiskeldisstöðvum i Noregi og Japan. I
Svíþjóð fljóta dauðir selir innan um baðstrandargesti í Skeijagarð-
inum og í New York er notuðum sprautum frá sjúkrahúsum og
tilraunastofum varpað beint í hafið.
Gleggsta dæmið um ranga
mynd mannsins af stærð og
þoli sjávar er ef til vill umræða
sem varð fyrir nokkrum árum um
hvað gera ætti við geislavirkan
úrgang. Töldu menn að um
nokkra möguleika væri að ræða
til að losna við þessa vá. Einn
þeirra kosta sem talinn var væn-
legur var að koma upp „rusla-
haug“ í óravíddum himingeimsins.
Annar kostur var að demba „rusl-
inu“ í sjóinn. Sú hugmynd að
henda í sjó eða senda út í geim
sýnir að. sjónarmiðið um að lengi
taki sjórinn við er enn við lýði og
að menn gera sér rangar hug-
myndir um stærð sjávar. Að auki
sýnir þetta ljóslega skammsýni
manna þegar um er að ræða þá
náttúruauðlind sem hefur til þessa
verið talin undirstaða alls lífs á
jörðinni.
Undirstaða mannlífs
Djúphafssvæðin virðast að
mestu vera ómenguð þrátt fyrir
að áætlað sé að 20 milljörðum
tonna af úrgangi, allt frá gos-
dósum til geislavirks úrgangs,
hafi verið dælt í hafið. Sú stað-
reynd að djúpsævið er enn ómeng-
að þarf þó ekki að þýða að óhætt
sé að halda skolpaustrinum í sjó-
inn áfram. Þeir þættir sem. hafa
áhrif á vistkerfi djúpsjávar eru
engan veginn fullkannaðir. Clifton
Curtis, yfirmaður hafrannsóknar-
stofnunarinnar í Bandaríkjunum,
segir það aðeins spurningu um
hvenær vistkerfin á djúpsævi
bregðast við röskuninni.
Segja má að strandsvæði jarðar
séu undirstaða mannlífs. Fram-
leiðni strandsvæða er mikil og
stór hluti mannkyns býr við
strendur og byggir afkomu sína
á sjónum. Yfirvöld í Bandaríkjun-
um hafa áætlað að árið 1990
muni 75% þjóðarinnar búa í innan
við 80 kílómetra íjarlægð frá
ströndum landsins. Eystrasalts-
löndin og Japan hafa nánast þak-
ið strandlengjur með iðnaðarfyrir-
tækjum og hafsvæðin líða vegna
mengunarinnar frá þeim.
Sjávarlífverur breg-ðast
við röskuninni
Að undanförnu hefur hver plág-
an á fætur annarri heijað á
strandsvæðum í vestrænum iðn-
ríkjum. Mengun strandsvæða er
nokkuð sem mönnum hefur verið
fullkunnugt um lengi. Nú virðist
svo komið að lengra sé ekki hægt
að ganga. Vistkerfl sjávar hafa
raskast svo að sumar tegundir
lífvera hafa dáið út. Það gerir
öðrum kleift að blómstra þannig
að afleiðingar Qölgunarinnar
valda óbætanlegu tjóni á öðru lífi
í sjónum. Plágur sem gengið hafa
yfir að undanförnu hafa margar
haft svo alvarlegar efnahagslegar
afleiðingar að þeim hefur verið
jafnað við náttúruhamfarir eða
stórslys.
Norðursjór er eitt þeirra inn-
hafa sem er í mikilli hættu sökum
mengunar. Stórámar þijár sem
renna til sjávar í Norðursjó, Rín,
Maas og Saxelfur, bera á ári
hveiju með sér yfir 38 milljón
tonn af zinki, 13.500 tonn af blýi,
5.600 tonn af kopar auk mikils
magns af arseni, kadmíum, kvika-
silfri og geislavirkum efnum. Skip
dæla árlega 145 milljón tonnum
af úrgangi í Norðursjó. Auk þess
eru á hafsvæðinu 150 olíuborpall-
ar sem allir eru tengdir megin-
landinu með leiðslum sem eru
samanlagt 8.000 kílómetrar að
lengd. Talið er að frá þessum
leiðslum leki um 30.000 tonn af
hráolíu í sjóinn árlega.
Áhrifin láta ekki á sér standa
hvarvetna hefur vistkerfi strand-
svæða umtumast.
Árlegar þörungaplágur
í Japan
Á hverju sumri litast sjórinn
Sjófuglar við strendur Norðursjávar deyja í hundraðavís vegna
olíumengunar.
við strendur Japan rauður vegna
þömnga sem um hábjargræðis-
tímann fjölga sér í svo miklum
mæli að þeir kæfa allar lífverur
sem verða fyrir torfunum sem
fljóta að ströndinni. Við Japans-
strendur er fjöldi lítilla fiskeld-
isstöðva, sem talið er að framleiði
sjávarafurðir fyrir um fjóra millj-
arða dollara (um 180 milljarða
ísl. kr.) á ári. Á síðasta ári dráp-
ust allir fiskar í á þriðja tug fisk-
eldisstöðva. Fjölgun þörunganna
er að hluta til af náttúrulegum
Notaðar sprautur sem rak á
strendur við New York.
orsökum, þeim fjölgar síðsumars
vegna hækkandi hitastigs sjávar
á sumrin. Þörungagróskan síðast-
liðin ár hefur þó engan veginn
verið í samræmi við það sem telj-
ast má eðlilegt. Ástæðan er talin
vera að árlega skolar í hafið frá
iðnfyrirtækjum og landbúnaðar-
svæðum miklu magni af efnum
sem þörungamir nærast á. Það
er þó ekki eingöngu iðnaður og
landbúnaður sem veldur aukinni
næringu fyrir þörungana, fískeld-
isstöðvarnar bera einnig ábyrgð á
því. Japanir byggja fiskeldi að
mestu á hafbeit, það þýðir að
daglega er fæðu mokað í kvíamar
þar sem hluti hennar er étinn af
fískinum en afgangurinn berst
burt og talið er að stór hluti fiska-
fóðursins falli til botns. Þörung-
amir njóta góðs af þessu næring-
arríka fóðri. Tilraunir standa nú
yfir í Japan til að kanna hvort
ekki sé hægt að gera fiskifóðrið
þannig úr garði að það fljóti leng-
ur og nýtist því betur. Önnur ráð
sem gripið hefur verið til er að
reyna að hreinsa strendumar,
Dauðir selir hreinsaðir upp við strendur Svíþjóðar.
Reuter
moka sandi yfír þörungana og
draga kvíar lengra út á sjó til að
veijast, en allt kemur fyrir ekki.
Þömngaplágan er orðin árviss
viðburður við Japansstrendur.
Seladauði í Eystrasalti
Norðmenn urðu fyrir miklu
tjóni af völdum þömnga í vor og
plága heijar nú á selastofninn í
Eystrasalti. Fundist hafa yfir eitt
þúsund dauðir selir við strendur
Svíþjóðar. Óttast er að stofninn,
sem telur um 6.000 dýr, sé í
hættu. Talið er að selimir deyi
vegna veimsjúkdóms sem líkist
alnæmi. Veiran ræðst á ónæmis-
kerfi selanna sem flestir deyja
vegna lungnasjúkdóma. Þegar
selina rekur að ströndinni em
þeir útblásnir þar sem öndunar-
færi þeirra hætta að starfa eðli-
lega og þeir virðast ekki geta
andað frá sér og fylla lungun lofti
þar til þeir kafna.
Deilt hefur verið um hvort
mengun hafí nokkuð með sela-
dauðann að gera, hér sé aðeins
um sýkingu að ræða. Víst er þó
að mengun gerir selina ekki betur
undir það búna að mæta faraldrin-
um heldur þvert á móti.
Óhugnanlegnr reki
í New York
New York-búar hafa byggt upp
mikið þol gegn mengun. Bæði
menn og skepnur þola orðið ótrú-
legt magn af hættulegum efnum
sem alla jafna em í umhverfinu.
Fyrir skömmu gekk þó fram af
mengunarþolnum borgarbúum
þegar úrgang frá sjúkrahúsum,
rannsóknarstofum og lyfjafyrir-
tækjum rak að ströndum borgar-
innar. Loka varð stómm svæðum
við strendumar vegna þess að til-
raunaglös með blóðsýnum og
sprautum í hundraðatali skolaði á
land. Áhyggjur manna jukust
þegar í ljós kom að sum þeirra
blóðsýna sem rekið hafði á land
reyndust innihalda blóðsýni alnæ-
missjúklinga.
Strandsvæðunum þar sem
þessum óhugnanlega úrgangi
skolaði á land var lokað en þetta
atvik varð ekki víti til varnaðar.
Fáum dögum eftir lokunina var á
fjórða milljón lítra af óhreinsuðum
úrgangi dælt beint í höfnina í New
York frá verksmiðju.
Skolpi hefur löngum verið dælt
í sjóinn og lítt hefur verið gert í
því að koma því burt af strand-
svæðum. I New York er hreinsuðu
skolpi dælt um borð í pramma sem
frá og með áramótum hafa orðið
að sigla 170 kílómetra á haf út
áður en skolpinu er dælt í sjóinn.
Þessi ráðstöfun átti að verða til
þess að skolpið lenti utan land-
grunnssvæða og rynni niður land-
grunnshallann þaðan sem það
bærist á djúpsævi.
Skömmu eftir að reglugerðin,
um að sigla skyldi með skolpið
svo langt út, tók gildi fóru að
berast kvartanir frá fískimönnum
sem sögðu að afli hefði minnkað
og fiskur væri sýktur. Enn er
ekki fullvíst hvort tengsl eru á
milli skolpdælingarinnar við land-
grunnsbrúnina og minnkandi afla.
Hvað er til ráða?
Ógæfan skall ekki yfir á einum
degi. Það gera endurbæturnar
ekki heldur. Þó hætt væri að
henda úrgangi í sjó strax í dag
myndi það taka aldir áður en
plastið sem þegar er þar að fínna
næði að brotna niður. Hingað til
hefur vandamálum vegna sjáv-
armengunar aðallega verið svarað
með því að hætta að dæla úr-
gangi í sjóinn.
Árið 1976 tóku sautján ríki við
Miðjarðarhaf sig saman um að
hreinsa innhafið sem þá var talið
mengaðasta hafsvæði jarðar. í
dag státa upphafsmenn þessa
verkefnis, sem stjórnað er af Sam-
einuðu þjóðunum, af því að þróun-
inni hafi verið snúið við og Mið-
jarðarhaf muni ná sér. Vissulega
hafa verið gerðar úrbætur. I nóv-
ember á síðasta ári var tekin í
notkun í Marseilles fyrsta skolp-
hreinsistöðin þar í borg, önnur
hefur verið tekin í notkun í Barce-
lona og yfírvöld í Grikklandi ráð-
gera að hefja rekstur slíkrar
stöðvar í Aþenu. Enn er þó langt
í land og þeir fiskistofnar sem
hafa verið nær þurrkaðir út í haf-
inu verða lengi að ná sér, ef þeir
nokkum tíma gera það.
Það er kaldhæðnislegt að að-
ferðir til að koma í veg fyrir sjáv-
armengun eru vel þekktar.
Hreinsibúnaður hefur verið þróað-
ur og öllum sem það vilja er kleift
að nýta þessa tækni. Hér, sem
víða annars staðar, er það kostn-
aður sem kemur í veg fyrir að
þessari tækni er beitt. Það er lang
auðveldast og ódýrast að dæla
úrgangi óhreinsuðum beint í sjó-
inn. Ljóst er að þessi stefna mun
fyrr eða síðar koma manninum í
koll ef ekkert verður gert til að
stöðva frekari mengun sjávar.
Umhverfisfræðingar í Banda-
ríkjunum og víðar óttast að ríkis-
stjómir um heim allan muni draga
það í lengstu lög að veita fé til
að koma í veg fyrir frekari meng-
un sjávar. „Það verður að grípa
til aðgerða nú þegar,“ segir Gary
Burris umhverfisfræðingur í
Washington, „ef við bíðum í tíu
til fímmtán ár gæti orðið of seint
að stöðva eyðilegginguna," bætir
hann við. „Ég sé ekki að það sé
önnur leið en að grípa þegar til
aðgerða ef við viljum viðhalda
lífinu í sjónum," segir Edna Gran-
eli, sjávarlíffræðingur við háskól-
ann í Lundi.