Morgunblaðið - 21.08.1988, Qupperneq 25

886
JTJMMT18 .(jmAJaMUOflOl/
■'NUDAGUR 21. AGUST 1988
REIKISTJÖRNUR
FJARLÆGRA SÓLNA
Vísindi
Sverrir Ólafsson
Stjamfræðingar hafa löngum
velt vöngum yfir því hvort stjörn-
ur Vetrarbrautarinnar búa yfir
eigin reikistjömum eða hvort slík
tilhögun er einstök hjá sólinni.
Nýlegar rannsóknir stjamfræð-
inga í Bandaríkjunum og Kanada
benda eindregið til þess að fleiri
stjömur Vetrarbrautarinnar séu
umkringdar eigin reikistjömum,
sem hreyfast umhverfis móður-
stjömuna eftir svipuðum brautum
og reikistjömur sólarinnar.
Reikistjömur senda ekki frá sér
ljós og því er engin leið að greina
þær með beinum athugunum.
Aðferðimar sem vísindamennirnir
notuðu byggja á því að greina
hliðrun í bylgjulengd nokkurra
skarpra litrófslína í ljósi viðkom-
andi stjömu. Ef ljósgjafi (stjama)
ferðast í átt að ljósnema (sem
staðsettur er á jörðinni) er hliðr-
unin til styttri bylgjulengda, en
til lengri bylgjulengda ef ljósgjafi
og ljósnemi fjarlægjast hvor ann-
an. Stjama sem ekki er umkringd
reikistjömum ferðast með jöfnum
hraða, sem kemur fram í stöðugri
hliðrun bylgjulengdar. Ef stjaman
á sér hins vegar reikistjörnu veld-
ur hún smávægilegri röskun á
hreyfingu stjömunnar. Stjarnan
og reikistjaman ferðast umhverfís
sameiginlega þungamiðju og því
kemur röskunin fram í síendur-
tekinni breytingu á hliðrun í
bylgjulengd ljóssins frá stjörn-
unni.
Bandarísku vísindamennirnir,
en forsvarsmaður þeirra var
David Latham, athuguðu stjörn-
una HD 114762, sem er í stjör-
numerkinu Berenikuhaddur í 90
ljósára fjarlægð frá sólinni.
Stjarna þessi er svipuð sólinni að
þyngd og ljósstyrk, en hún er
u.þ.b. 10 þús. milljón árum eldri.
Þeir fundu allt að því 726 m/sek
frávik í hraða stjömunnar. Oná-
kvæmni þessara mælinga er af
stærðargráðunni 500-1000
m/sek, en til samanburðar má
geta þess að röskunin sem Júpíter
veldur á hreyfmgu sólarinnar er
ekki nema 12 m/sek! Þrátt fyrir
ónákvæmni af þessari stærðargr-
áðu hafa kerfísbundnar mælingar,
sem gerðar hafa verið á síðastliðn-
um sjö árum, eindregið bent til
þess að hraði stjörnunnar tekur
breytingum sem hegða sér í sam-
ræmi við sínuslagaða kúrfu. Lat-
ham telur að eðlilegt sé að túlka
niðurstöðumar þannig að reiki-
stjama hreyfíst umhverfís HD
114762 og valdi „tifí“ í móður-
stjömunni sem orsakar reglulega
breytingu á hreyfíngu hennar.
Þetta er ekki í fyrsta skipti sem
vísindamenn hafa tilkynnt upp-
götvun reikistjama umhverfis
fjarlægar sólir, en hingað til hefur
ætíð komið í ljós að niðurstöðum-
ar vom byggðar á ónákvæmum
mælingum eða orsökuðust af
áhrifum annarra himinhnatta.
Það styrkir stöðu bandarísku
vísindamannanna að stjarnfræð-
ingar í Genf hafa komist að sömu
niðurstöðu eftir að vinna úr niður-
stöðum ljósfræðilegra mælinga
sem gerðar vom á stjömunni HD
114762.
Jafnvel þó það virðist augljóst
að HD 114762 eigi sér „félaga“
em ekki allir sammála um það
hvers eðlis hann er. Félaginn er
u.þ.b. tíu sinnum þyngri en Júpit-
er, en fjarlægðin frá stjömunni
er svipuð fjarlægðinni á milli sól-
arinnar og Merkúrs. Með tilliti til
þyngdar er hann því á mörkum
þess að geta verið „brúnn risi“,
en það em himinhnettir sem em
ekki nægjanlega þungir til þess
að kjamahvörf geti átt sér stað í
iðmm þeirra, en geta þó náð allt
að því 1000° K hitastigi fyrir til-
stuðlan þyngdarþjöppunar.
Bmce Campbell við Victoríu-
háskólann í Kanada hefur þróað
mæliaðferðir sem em nákvæmari
en þær sem Latham og félagar
notuðu. Þær hafa þó þann ókost
að einungis er hægt að beita þeim
á stjörnur sem em talsvert bjart-
ari en HD 114762. Campbell hef-
ur gert margar mælingar og telur
sig hafa vísbendingu um allt að
því 9 nýjar reikistjömur sem hafa
massa á bilinu 1—10 sinnum
þyngd Júpíters. Mælingar Camp-
bells spanna langtum styttra
tímabil en þær sem Latham hefur
gert og því er ólíklegt að menn
trúi niðurstöðum hans fyrr en
hann hefur fýlgt braut reikistjarn-
anna í nokkum tíma.
Stjarna (A) og reikistjarna (B) hreyfast umhverfis sameiginlegá
þungamiðju (M). Þegar stjarnan nálgast jörðina (1) hliðrast ljós
hennar til styttri bylgjulengda, en til lengri bylgjulengda þegar
stjarnan fjarlægist jörðina (2). Þessi síendurtekna breyting í hliðr-
un ljóssins gefur til kynna að reikistjarna hreyfist umhverfis
stjörnuna.
„Landlð sem allir þra
að sjá“
Fá lönd eru jafn hrífandi og
Indland. Hin mörg þúsund ára
gamla menning er litrík og
framandi í augum vesturlanda-
búa og óvíða gefur að sjá aðrar
eins andstæður. Menning og
minjar sem eiga sér engar
hliðstæður. Fólkið, dýralífið,
ævagamlar borgir, einstæð
listaverk og menningarfjár-
sjóðir sem láta engan mann
ósnortinn.
Flogið er með AIR INDIA frá
London til Delhi, höfuðborgar
Indlands. Þaðan liggur leið til
Kathmandu, Nepal og Pok-
hara. Því næst sigling á Ganges-
fljótinu og heimsóknir í hinar
frægu hallir og musteri, til
dæmis í Kajuraho, Agra,
Amber, Jaipur og Fathepur
Sikri, Udaipur og Ellora.
(Mark Twain)
Ferðinni lýkur svo í Bombey,
viðskiptahöfuðborg Indlands.
Gisting í hæsta gæðaflokki.
Aukavika í Góa,
eða Suður-Indlandi.
Indíafarar Sögu geta fram-
lengt dvölina við sólgylltar
strendur Góa, einum þekktasta
baðstaðnum við Indlandshaf,
Hafðu samband strax í dag í
síma 91624040, eða líttu við á
skrifstofunni.
Indland: Brottför 5. nóv-
ember. Fararstjóri Sigurður A.
Magnússon, 22 dagar.
FERDASKRIFSTOFAN
Metsölublað á hverjum degi!