Morgunblaðið - 18.09.1988, Blaðsíða 36

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1988
36
ÞINGBRÉF
STEFÁN FRIÐBJARNARSON
Smæð og eyðsla
Hvað kostar þriðja stjórnsýslustigið?
Við íslendingar erum ein
fámennasta fullvalda þjóð heims, aðeins tvöhundruð og
fimmtíu þúsund talsins. Við byggjum stórt land — og þurfum
að byggja það allt eða að drjúgum hluta — til að nýta auðlind-
ir þess og fiskimiðanna umhverfis það. Og strjálbýlið er kostn-
aðarsamt.
Smæðin setur þjóðinni eyðslumörk. Spurning er hvort „yfir-
bygging" samfélagsins sé ekki ofviða undirstöðunni. Engu
að síður þenst ríkisbáknið út — að hluta til sjálfvirkt — ár
frá ári. Og samt tala menn um „nýja hæð“ ofan á þessa yfir-
byggingu: þriðja stjórnsýslustigið.
Við sækjum lífskjör og efnahagslegt sjálfstæði þjóðarinnar í sjáv-
ardjúp. Sjávarútvegur, veiðar og vinnsla, er drýgsta vopn þjóðar-
innar í lifsbaráttunni. Það vopn verður að varðveita. Yfirbygging-
in má ekki sliga undirstöðuna. — Myndin sýnir góðan feng í endað-
an róður: lúður af stærri gerðinni!
I
Strjálbýlið er dýrt. Þjóðvegir
og flutningur raforku, svo tvö
dæmi séu nefnd, eru fámennri
þjóð í stóru og stijálbýlu landi,
eins og íslendingum, verulega
þyngri baggi — kostnaðarlega —
en milljónaþjóð í litlu landi, eins
og t.d. Dönum.
Það er hins vegar trú okkar
flestra, að kostir þess að vera ís-
lendingur geri meir en að réttlæta
umframkostnaðinn.
Helft þjóðarinnar er vinnandi.
Fjórðungur í námi. Vinnandi
landsmenn eru sum sé um eða
innan við 125.000 talsins. Þar er
því fámenni en ekki fjölmenni sem
stendur að baki verðmætasköpun-
inni í þjóðarbúskapnum, þjóðar-
tekjunum, sem lífskjör þjóðarinn-
ar og efnahagslegt sjálfstæði
hvfla á.
Við búum, þrátt fyrir fámennið,
við velferð. Höfum byggt upp
nútíma samfélag: ríki, sveitarfé-
lög, atvinnuvegi, samgöngur, al-
mannatryggingar, skóla, heil-
brigðisstofnanir og allt annað er
heyrir til nútíma þjóðfélagi. Aðbúð
fólks, hvers konar, þolir saman-
burð við það sem bezt þekkist
annars staðar í veröldinni.
II
Sérstaða íslendinga felst ekki
í fámenninu einu saman. Þeir
sækja lífskjör sín í sjávardjúp í
ríkara mæli en aðrar þjóðir.
Sveiflur í sjávarafla og sveiflur í
verði sjávarvöru á mörkuðum
heims stjórna „hæðum" og því
miður einnig og oftlega „lægðum"
í efnahagslífí og þjóðarbúskap.
Þrennt ræður öðru fremur
lífskjörum í landinu: aflabrögð,
söluverð fískafurða og kaupmátt-
ur útflutningstekna. Um þessi
„þungavigtarmál" verður hins-
vegar og því miður ekki samið í
karphúsi þjóðarinnar. „Lægðir"
efnahagslífsins verða heldur ekki
§arlægðar með slagorðum eða
kröfuspjöldum. Menntun, þekking
og tækni hafa á hinn bóginn drýgt
þjóðartekjumar meir en margur
hyggur.
Lélegur þorskárgangur þriðja
árið í röð spáir ekki góðu um
næstu framtíð. Fréttir Hafrann-
sóknastofnunar um þetta efni
draga ekki úr almennum áhyggj-
um landsmanna, sem tengjast
taprekstri í sjávarútvegi, undir-
stöðugrein atvinnulífs okkar, og
hugsanlega rýmandi skiptahlut
þjóðarinnar. Innlend verðbólga,
þ.e. hækkandi framfærsla fólks
sem og rekstrarkostnaður fyrir-
tækja, fellur illa að minni sjávar-
afla og lægra söluverði afurða
erlendis.
Sveiflur af þessu tagi eru að
vísu gamalkunnar. Lægðin er
hinsvegar verri viðureignar nú
vegna hliðarvanda: erlendra
skulda og viðskiptahalla (þjóða-
reyðslu umfram þjóðartekjur),
ríkissjóðshalla (ríkisútgjalda um-
fram skatta) og að hluta til heima-
tilbúinnar verðbólgu.
III
íslendingar em harðduglegir
og vinnusamir. Þeir hafa t.a.m.
lengri vinnudag en flestar aðrar
þjóðir. Því veldur fámennið en
jaftiframt aðrar aðstæður.
Frá fomu fari hefur fólk í sveit
og við sjó þurft að vinna í skorp-
um, þegar aðstæður kröfðu: þegar
mikill afli barst á land — eða þeg-
ar tíð gafst til heyskapar. Verð-
mætum varð að bjarga, hvað sem
klukkunni leið. Enn í dag er það
svo að ýmis skyldustörf, s.s. mjalt-
ir hjá kúabændum, falla ekki að
hefðbundnum skrifstofutíma.
Hin síðari árin hefur eftirspum
eftir vinnuafli verið langt umfram
framboð, öfugt við atvinnuleysi í
grannríkjum. Breyttir þjóðlífs- og
atvinnuhættir kalla á fleiri og
fleiri, konur jafnt sem karla, út í
atvinnulífíð. Þá gerir sá lífsmáti,
sem við höfum tamið okkur, oftar
en ekki kröfu til tveggja fyrir-
vinna á heimilum landsmanna.
Þrátt fyrir velmegun, vinnu-
semi og menntun fólks höfum við
oftlega rasað um ráð fram í
eyðslu, bæði sem einstaklingar og
þjóð, samanber viðskiptahallann,
erlendu skuldimar, verðbólguna,
hmn innlends peningaspamaðar
1971-1983 og viðvarandi og allt
að því sjálfvirkan vöxt ríkisút-
gjalda. Smæð þjóðarinnar hefur
ekki sagt til sín í eyðslu hennar.
rv
Við getum kennt ytri aðstæðum
um sitt hvað í vandamálum líðandi
stundar. Þau em hinsvegar að
hluta til heimatilbúin, máske all-
stómm.
Stjómvöld eiga sinn hlut í þess-
um heimagerðu erfíðleikum (óarð-
bær fjárfesting, erlendar skuldir,
ofnýting fískistofna, verðbólga).
Fjölflokka ríkisstjómir hafa ekki
búið að þeirri samstöðu og stefnu-
festu sem þörf var fyrir. Stjóm-
málaflokkar em of margir, of
smáir og of kraftlitlir. Það er stað-
reynd sem kjósendur verða að
hafa í huga — og geta bætt úr.
Sökin er einnig svokallaðra
samningsaðila á vinnumarkaði
(stéttarfélög ekki undanskilin),
fyrirtækja og einstaklinga. Valdið
í samfélaginu er að dijúgum hluta
hjá hagsmunasamtökum, bæði
atvinnugreina og Iaunafólks.
Hagsmunasamtökin hafa meiri
áhrif á framvinduna í samfélaginu
en margur hyggur. Ábyrgðin er
þeirra ekkert síður en stjóm-
málamanna.
Samkvæmt hefð og venju kenn-
ir hver hagsmunahópurinn eða
stjómmálaflokkurinn öðmm um.
Enginn lítur í eigin barm. Þó er
mergurinn málsins sennilega sá
að takast verður sameiginlega á
við vandann. „Litla þjóð sem átt
í vök að veijast, vertu ei við sjálfa
þig að beijast."
V
Það er hinsvegar ekki ein báran
stök í vexti kerfísins, yfírbygging-
arinnar á þjóðarskútunni, þótt
þrengt sé að undirstöðunni, sem
allt byggist á, atvinnugreinum og
skattborgumm. Eitt dæmið af
mörgum er krafan um þriðja
stjómsýslustigið: fylki, fylkisþing,
fylkisstjómir, fylkisskrifstofur,
nýja stétt embættismanna, með
öllum tilheyrandi kostnaði.
Ekki dregur „ný hæð“ í kerfís-
byggingunni úr samfélagskostn-
aði eða skattheimtu á fólk og fyr-
irtæki. Ofan í kaupið liggur það
hvergi ljóst fyrir hvað á að vinn-
ast með þessari kerfisaukningu.
Er reynslan af þessu stjómsýslu-
stigi, þar sem upp hefur verið
tekið, kostnaðarins virði? Er ekki
hægt að ná sömu eða svipuðum
markmiðum með sameiningu og
stækkun sveitarfélaga í stijálbýli
og færslu verkefna og tekna frá
rfki'til sveitarfélaga? Þarf endi-
lega að fara yfír lækinn til að
sækja vatnið?
Vinnandi íslendingar em að-
eins stórt hundrað þúsunda. Það
em takmörk fyrir því hvað hægt
er að leggja á ekki fleiri skatt-
greiðendur í samfélagsgjöldum.
Þessvegna verða ríki og sveitarfé-
lög að hafa hóf á eyðslu, aðhald
í útgjöldum, ekki sízt þegar harðn-
ar á dalnum vegna ytri áfalla.
Nýr eyðslufarvegur (þriðja stjóm-
sýslustigið) er naumast leiðin út
úr vandanum!
FRYSTIKISTUR
SPAÐU I VERÐIÐ
SPÁÐU í VERÐIÐ
SPÁÐU í VERÐIÐ
SPÁÐU í VERÐIÐ
1S2 lítra kr. 27.000
101 lítra kr. 28.000
230 lítra kr. 30.000
205 lítra kr. 31.000
342 lítra kr. 32.000
300 lítra kr. 30.000
480 lítra kr. 41.000
587 litra kr. 47.000
fAlki n n
SUÐURLANDSBRAUT 8, SÍMI 91-84670 ÞARABAKKA 3, SÍMI 670100
L.
Innrabyrði úr
hömruðu áli
Lok meö ljósi,
læsingu, jafn-
vægisgormum
og plastklætt
Djúpfrystihólf
Viðvörunarljós
Kælistilling
Körfur
Botninn er
auðvitað frysti-
flötur ásamt
veggjum