Morgunblaðið - 08.10.1988, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. OKTÓBER 1988
Fontenay-tríóið.
Góð byrjun
Tónlist
Egill Friðleifsson
Háskólabíó 6. okt. 1988
Flytjendur: Sinfóníuhljómsveit ts-
lands
Einleikarar: Fontenay-tríóið
Efnísskrá: Leifur Þórarinsson,
För (frumfl.).
L.v. Beethoven, konsert
fyrir píanó, fiðlu, selló
og hyómsveit.
J. Sibelius, Sinfónfa nr.
1 í e-moll op. 89.
Sinfóníuhljómsveit íslands hóf
vetrarstarfsemi sína með fyrstu
áskriftartónleikum í Háskólabíói sl.
fimmtudagskvöld. Á efnisskránni var
nýtt verk, „För“ eftir Leif Þórarins-
son, tríókonsert Beethovens og
fyrsta sinfónía Sibeliusar. Um stjóm-
völinn hélt nýráðinn aðalhljómsveit-
arstjóri, Finninn Petri Sakari. Raun-
ar hefur hann áður komið við sögu
hjá hljómsveitinni og eru bundnar
við hann miklar vonir. Vonandi hefur
hann hæfni, dugnað og metnað til
listrænna átaka og stórvirkja. Hljóm-
sveitin hefur um tíma verið án aðal-
hljómsveitarstjóra og ber þess nokk-
ur merki. Það þarf haga hönd og
stérkan vilja til að leiða hljómsveitina
okkar í þær hæðir, sem kröfuharðir
tónlistarunnendur óska eftir.
Þegar efnisskrá vetrarins er skoð-
uð kemur I ljós að þar er af ýmsu
að taka. Það vekur m.a. athygii að
nú á að flytja alla einleikskonserta
Beethovens þar sem íslenskir einleik-
arar verða í aðalhlutverkunum. Það
er langt síðan hlutur þeirra hefur
verið jafti stór. Hins vegar má telja
þau íslensku verk á fingrum annarr-
ar handar, sem frumflutt verða á
misserinu og mætti huga betur að
þeim málum.
Annars var það „För“ Leifs Þórar-
inssonar, sem fyrst hljómaði í Há-
skólabíói sl. fimmtudagskvöld og var
þetta frumflutningur verksins. Leifur
fer í eigin smiðju í leit að efniviði
og nýtir stef úr tónlist er hann samdi
við leikritið „Til Damaskus" eftir
Strindberg, en það fjallar um hjóna-
bandið eins og kunnugt er. Það er
kannski þess vegna sem Leifur vitn-
ar einnig í frægan brúðarmars. Ann-
ars er verkið í einum þætti er skipt-
ist í þijá kafla eða „einfalt vað form“
svo notuð séu orð höfundar sjálfs.
Þetta er hressilegt verk og litríkt og
hér snaggaralega flutt af hljómsveit-
inni þar sem Sakari var vel með á
nótunum.
Þá heyrðum við tríókonsert Beet-
hovens. Þar fékk hljómsveitin Font-
enay-tríóið til liðs við sig. Tríóið skipa
þeir Wolf Harden, píanó, Michael
Mucke, fiðla, og Niklas Schmidt,
selló. Þrátt fyrir ungan aldur hafa
þeir félagar náð óvenjulegum þroska
og fágun í samleik sírium og var
samspil þeirra og hnökralítil sam-
vinna við hljómsveitina einkar
ánægjuleg áheymar í þessu einstæða
og rismikla verki Beethovens.
Tónleikunum lauk svo með fyrstu
sinfóníu Sibeliusar, viðamikið og ró-
mantískt verk, sem sver sig í ætt
við tónmál Tjajkovskfjs með tilheyr-
andi tilfinningahita. Þama var Petri
Sakari á heimavelli og leiddi hljóm-
sveitina til átaka. Þó flutningur væri
ekki gallalaus er óþarfi að vera með
sparðatíning að þessu sinni. Heildar-
blær var góður og sannfærandi. Petri
Sakari lofar góðu og á sjálfsagt eft-
ir að sanna ágæti sitt enn betur.
911 cA 91 97A LÁRUS Þ. VALDIMARSSON solustjori
L I I0U ■ L Iv5/U LARUS BJARMASOM HDL. LÓGG. FASTEIGNASALI
Til sýnis og sölu auk annarra eigna:
Gott steinhús - tvœr íbúðir
í Hvömmunum í Kópavogi. Á hseð er nímgóð 5 herb. íbúð með stórum
sólsvölum. Á jarðhÁj. er 2ja herb. ib„ þvottahús, rúmg. geymslur og
stór bflsk. RúmgóA lóð með fallegum trjágarði. Arkitekt: Sigvaldi Thord-
arson. Ýmiskonar eignaskipti koma til greina.
Nýlegt steinhús í Garðabæ
Efri hasð, tvaar ib. rúmir 200 fm með 50 fm sólsvölum.
Neðri hasð, gott verslunar- og atvhúsn. um 300 fm.
Qóður bflskúr um 45 fm. Lóð frág. 1250 fm.
Fjölbreyttlr nýtingarmöguleikar. Hentar t.d. sem fólagsheimili.
Ýmlskonar eingaskipti mögul.
Góð eign á góðu verði
Steinhúa austast ( Fossvogi, Kópavogsmegin. Samtais 184,2 fm. Á
haað er rúmgóð 4ra herb. Ib. Rlshaaðin getur verið fjögur ibherb. m.m.
Nokkuð endumýjað. Faliegur trjógarður á 1150 fm leigulóð. Qóð ián
um kr. 2,5 millj. Margskonar algnaak. mögul.
Bjóðum ennfremur til sölu
4ra harfo. fb. á 2. hæð f Háaleitisbraut. Sórhiti. Útsýni. Laus.
2ja herb. giæsil. suðurib. í lyftuhúsi við Átftahóla.
3ja herb. endum. þakhæð i gamla Austurbænum. Svalir. Gott verð.
4ra herfo. n.h„ 100 fm (tvíb. Kóp. Sórhiti. Góð lón.
3ja-4ra herb. ib. í suðurenda við Hvassaleiti. Góður bflsk.
2Ja herfo. Iftil samþ. kjib. f gamla bænum. ódýr.
Til leigu eða kaups
100-160 fm gott húanaaði óskast ó götuhaað. Helst í Skeifunni,
Bfldahöfði kemur til greina. Traustur kaupandi. Nánari uppl 6 skrifst.
Opið f dag laugardag ALMENNA
FASTEIGNASAtAN
LAUGAVEG118 SÍMAR 21150-21370
lÍQamíM mM
i lystigarði Ijófra kála,
lítil skríkja var þar hjá,
fagurt galaði fugiinn sá,
týrar þá við timbri ijála
á tóia smíða fundL
Listamaðurinn lengi þar við undi.
Elliblíður bömum sínum
byggði Iaup af hagieik fínum,
eins og dísar manm mínum;
margur naut þess útífiá,
fágurt galaði fugiinn sá,
er stóð á þaki stólpa fiýnu,
steinninn kvað þar undir.
Listamaðurmn lengi þar við undl
Þessar vísur (2-3) eru úr hinu
fræga Lysthúskvæði eftir Egg-
ert Ólafsson. Hann notar hér
orðið laupur í merkingu sem
nú mun ekki algeng: húsgrind,
„det samlede Tömmerværk i et
Hus under Opförelse", segir í
Blöndal. „Reisværket i en Bygn-
ing, Kirkebygning", segir Johan
Fritzner.
í Ólafs sögu Tryggvasonar í
Flateyjarbók segir frá athöfn-
um Gissurar hvíta Teitssonar og
Hjalta Skeggjasonar „Lentu
þeir Hjalti við Hörgaeyri og
skutu þar á land kirkjuviði þeim,
er Ólafur konungur hafði látið
öxa og fengið þeim, og mælti
svo fyrir, að þá kirkju skyldi
reisa nær því, er þeir tæki fyrst
land. Og var þá hlutað hvorum
megin vógsins kirlgan skyldi
standa. Síðan reistu þeir Gissur
og Hjalti fyrir norðan vóginn,
því að svo bar þá hlut til. Þar
var áður hof heiðingja og blót-
skapur mikill, brutu þeir það
allt niður. En er þeir Gissur
höfu dvalist fímm daga í eyjun-
um [Vestmannaeyjum] og reist-
an laup kirkjunnar, þá fóru þeir
þaðan og tóku Eyjasand þann
sama dag sem menn riðu á al-
þingi."
En laupur merkir sem kunn-
ugt er margt fleira. Orðabók
Menningarsjóðs gefur þessar
merkingan meis, kláfur, mæli-
ker (t.d. laupur smjörs), hrafns-
hreiður, gamall og slitinn hlutur
(skrapalaupur), óáreiðanlegur
maður (lygalaupur). í Flóres
sögu og Blankiflúr er þess og
getið að „dyrvörður lét taka 12
laupa stóra og fylla með alls
kyns blóm“. Um uppruna orðsins
kann ég ekki margt merkilegt
að segja. Einhvern veginn finnst
mér að eitthvað sé óheilt og laus-
gangaralegt við laupinn, en í
bókum greinir að orðið muni
vera skylt lauf og ló (á fati).
Til var orðið leypa sem virðist
hafa merkt smjörskaka.
★
Orðtakið að leggja upp laup-
ana merkir að farast, deyja,
sökkva, gefast upp. í bókinni
Við sólarlag eftir Guðbjörgu
Jónsdóttur á Broddanesi (1952)
segir svo: „Síðasta sunnudaginn
sem hann lifði sagði hann við
þá sem hjá honum voru: „Er nú
nokkuð til í kistu utan um mig,
ef jeg fer að leggja upp laupana
núna.““ Um þetta orðtak segir
Halldór Halldórsson prófesson
„Orðið laupur merkir „rimla-
kassi (kláfur, meis)“, en er jafn-
framt notað um slitna hluti, sem
eru í þann veginn að liðast í
sundur. Að leggja upp mun
tákna hér „hætta að nota,“ sbr.
t.d. leggja upp árar.“ Þá lætur
Halldór þess getið, að til sé af-
brigðið að leggja niður laupana
í svipaðri merkingu.
í Formannsævi í Eyjum eft-
ir Þorstein Jónsson í Laufási
(1950): „Dálítill kvikusúgur var
í vestri lendingunni. Ekki hafði
Háski fyrr kennt grunns, en
hann lagði alveg niður laupana
og kæfði niður.“
★
Hlymrekur handan kvað:
Aldrei rak Sveinn upp bofs eða bupp,
þó hann bólgnaði um síðu og bupp.
En svo lá bann í kvefi
eins og lakkrís í bréfi,
uns lauparnir lagðir voru’ upp.
456. þáttur
„Karfa heitir á ísl. vandlaup-
ur (vöndr=tág),“ segir í 8. ár-
gangi Fjölnis, undirritað H.F.
[Halldór Kr. Friðriksson?] í
Gylfaginningu lcemur fyrir orð-
ið vandahús, en það er hús flétt-
að úr tágum, sbr. vöndur og
þýsku die Wand=veggur. Vand-
laupurinn er allvíða í bók-
menntum okkar góðum. Svein-
bjöm Egilsson segir í þýðingu
sinni á Odyssei&kviðu: „Hann
hleypti helming hinnar hvítu
mjólkur, lét ólekjuna í riðna
vandlaupa, og geymdi handa
sér, en helminginn setti hann í
kimur." Steingrímur Thor-
steinsson í þýðingu sinni á Þús-
und og einni nótt: „En þegar
hann loksins hafði komið því upp
á ströndina með mestu fyrir-
höfii, sá hann ekkert í því, nema
einn stóran vandlaup, fullan af
sandi."
í sjálfri Heilagri ritningu
(Matt 15,37) stendur (í útgáf-
unni frá 1912 og flestum síðan),
þegar segir frá því, er Kristur
mettaði mannijöldann með fáum
fiskum og brauðum: „Og allir
neyttu og urðu mettir. Og þeir
tóku upp afganginn af brauð-
brotunmn, sjö vandlaupa fulla."
Á sama stað í Guðbrands-
biblíu og öllum útgáfum Biblf-
unnar fram að 1912 stendur
karfír (flt. af körf, lat. corbis)
í stað vandlaupa, en í nýjustu
útgáfunni er vandlaupurinn á
brottu úr guðsorðinu og nútíma-
orðið körfúr komið í staðinn.
Sfst má gleyma vandlaupum
hjartans í sögu Jóns byskups
helga: þar segir frá nemendum
Hólaskóla, að þeir kostgæfðu að
„fylla vandlaupa síns hjarta af
þeim molum viskubrauðs, er
þeirra kennifeðui- brutu þeim til
andligrar fæðu.“
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
Laufa byggja skyldi skála,
skemmtibga sniðka’ og mála,
VARMABÚSKAPUR
HÚSSINS ÞÍNS
Raunvígincli
Egil Egilsson
Húsið þitt er hitakerfi sem má
skilja með lögmálum eðlisfræð-
innar. Inn í það streymir orka í
líki heits vatns, rafmagns o.fl.
Jafnmikið streymir út aftur, nema
svo sé, að húsið sé að kólna eða
hitna. Örfáar einfaldar athuganir
sem byggðar eru á almennri at-
hyglisgáfu, grundvallarskilningi á
varmafræði og skoðun á orku-
reikningum þínum verða til þess
að þú getur lært að átta þig á
einfoldum staðreyndum um orku-
búskap húss þíns.
Forsendur
Sé húsið meðaistjórt og vel ein-
angrað og á veitusvæði Hitaveitu
Reykjavíkur, eyðir það sennilega
2 tonnum heits vatns á sólar-
hring. Miðað er við að vatnið komi
inn 85°C heitt og fari út um 35°C
heitt (góð nýting í oftium). Þetta
jafiigildir þvf að 5 þúsund vatta
rafinagnsplötur séu á fullum
straum til að hita húsið upp. Það
væri dýrt spaug. Skýringin á að
hitunin kostar ekki meira er vita-
skuld sú að vöttin frá hitaveitunni
eru miklu ódýrari en vöttin frá
rafmagnsveitunni. Enda er miklu
ódýrara að afla þeirra. En stærsta
virlg'un landsins í vöttum talið er
ekki Þjórsárvirkjun við Búrfell,
heldur Hitaveita Reykjavíkur.
Þessi hitunarþörf, 5 kW, er
meðaltal yfir árið, og þar með
jöfn hitunaiþörfinni í meðalveðri
við meðalhita ársins, 4°C. Það
sem ræður að mestu hitunarþörf-
inni er hitamunurinn úti og inni
sem er um 16°C. Hitunina í mesta
kulda (t.d. -f16°C) má reikna út
frá þessu. Þá er hitamunurinn
“/16 sinnum munurinn við meðal-
hita úti og orku-
þörfin 5 kW -f|eðauml3kW.
Færi sú upphitun fram með raf-
magni á almennum heimilistaxta
myndi það kosta 1.500 kr. á sólar-
hring.
Aukahitun
í venjulegum júlímánuði má
venjulega komast nokkum veginn
hjá upphitun hitaveitunnar.
Ástæðan er að ýmislegt annað
verður til að hita upp húsið, þótt
það sé ekki beinlínis til þess ætl-
að. Sé kveikt á 10 sextíu vatta
perum, framleiða þær hita á við
um 10% af upphituninni. Venjuleg
rafmagnsljós og heimilistæki eru
ekki fjarri því að skila 20% af
hitunarþörfinni. Þar með er heild-
arupphitunin að meðaltali um 6
kW í stað 5, ef heita vatnið er
eitt reiknað með. Auk þessa er
það ekki hverfandi varmi sem
kemur frá mannfólki.
Sú aukahitun sem oft munar
mest um er geislun inn um glugga
þann hluta árs sem sól er á lofti
að marki. Jafnvel munar um hana
þótt ekki sjái til sólar.
Mat á aukahitun
Gerum ráð fyrir að upphitunar
hitaveitu sé ekki lengur þörf ef
hitinn nær 13°C. Við höfum séð
að við 4°C (16°C hitamun inni
og úti) þurfti alls 6 kW-7/is eða
um 2,6 kW. Um 1,2 kW af þessu
koma frá upphitun raftækja og
fólks. Afgangurinn er geislun inn
um glugga, og nemur hún þá um
1,4 kW. Tekið skal fram að húsið
jafnar nokkum veginn hitasveifl-
ur sólarhringsins, svo að 1,4 kW
eru meðalgeislun sólarhringsins.
Hún ætti að fara upp í um 3 kW
yfir hádaginn.
Þetta er mat á meðaltölum
meðalhúss, byggt á frumlögmál-
um varmafraíðinnar, eða því einu
að hitatap húss sé í réttu hlut-
falli við hitamun úti og inni, hita-
reikningum yfirritaðs og þeirri
staðreynd að 1 g vatns gefur frá
sér 4,2 joule við 1° kólnum. En
vattið er 1 J/sek.