Morgunblaðið - 20.11.1988, Blaðsíða 16

16 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. NÓVEMBER 1988
PINOCHET: setzt hann að á eyju
Róbinsons Krúsós?
Seiona hafði Jonathan Swift ævin-
týri Dampiers til hliðsjónar þegar
hann skrifaði bók sína Ferðir Gúlli-
vers, sem kom út sjö árum eftir að
sagan um Róbinson Krúsó sá fyrst
dagsins Ijós. Sjálfur fékk Defoe
hugmyndina að Róbinson Krúsó
þegar hann kynntist frásögn Woo-
des Rogers skipstjóra.
Þegar Selkirk kom aftur heim til
Bretlands var honum innilega fagn-
að, en hann gleymdist fljótt. Hann
reisti sér kofa nálægt Largo, svip-
aðan þeim sem hann hafði búið í á
eyðieyjunni. Þar sat hann öllum
stundum og syrgði „horfna
paradís.“ Seinna fluttist hann til
Lundúna, kvæntist afgreiðslustúlku
á krá og gekk í flotann. Hann lézt
af hitasótt 1721 og líki hans var
sökkt í sæ út af strönd Vestur-
Afríku, tveimur árum eftir að Defoe
sendi frá sér söguna um Róbinson
Krúsó.
Uppreisnarmaður
Defoe, sem var fæddur 1659,
hafði rætt við Selkirk í Bristol.
Seinna sagði Selkirk að hann hefði
DEFOE (1706): hagnaðist
lítið á Róbinson Krúsó.
Paradísarmissir
Selkirk var fæddur í Largo í Fife
og hljóp ungur að heiman, því að
vildi fara á sjóinn. Ástæðan til þess
að hann var settur í land á hinni
frægu eyðieyju 1704 var sú að hann
og skipsfélagar hans urðu sundur-
orða. Hann var þá undirforingi á
Cinque Ports, skipi sem stundaði
misheppnaðan ránskap á Kyrrahafi
(1702-1704) undir stjóm Williams
Dampiers, eins þeirra sæfara sem
fyrstir fundu Vestur-Ástralíu.
Dampier var drykkfelldur, kenj-
óttur og hikandi yfírmaður og þrál-
átar deilur voru um borð. Selkirk
fann að því við skipstjórann að skip-
ið væri ekki sjóhæft og sagðist
ekki vilja sigla með því lengur. Það
var þetta rifrildi, sem leiddi til þess
að Selkirk var settur í land á eyði-
eyjunni og skilinn þar eftir. (Seinna
strandaði Cinque Ports).
Þessi afskekkta eldfjallaeyja á
Kyrrahafi, sem er um 600 km vest-
ur af meginlandi Suður-Ameríku,
hét Más-a-Tierra („Nær landi“) á
þessum sjóræningjaárum og allt þar
til nafni hennar var breytt fyrir
réttum 20 árum og hún var skírð
Isla Robinson Crusoe. Sama ár var
skógiklædd eyja 160 km lengra í
vestri, sem hafði verið kölluð Más-
a-Fuera, („Fjær landi“), skírð Isla
Alexander Selkirk. Þriðja eyjan í
Juan Femandez-eyjaklasanum er
Santa Clara, sem er suðvestur af
Más-a-Tierra.
Selkirk var bjargað af eyðieyj-
unni þegar Dampier kom aftur til
Más- a-Tierra 2. febrúar 1709, fjór-
um áram og fjórum mánuðum eftir
að hann hafði verið settur þar á
land. Dampier var þá leiðsögumað-
ur Woodes Rogers, skipstjóra á
Duke, í annarri ránsferð. (1708-
1711). Sá leiðangur bar meiri
árangur en fyrri ferð Dampiers,
enda var strangari agi um borð.
RÓBINSON KRÚSO (á titilsíðu framútgáfunnar, 1719): verðureyja
hans fjármálamiðstöð og skattaparadís?
EYJA
ROBHfSONS
KRUSOS
■■ERLENDH
HRINGSJÁ
eftir Gudm. Halldórsson
Eitt fyrsta kjördæmið, sem
úrslit bárust frá í
þjóðaratkvæðagreiðslunni í
Chile í haust, var eyjaklasinn
Juan Femandez á Kyrrahafí,
sem er frægastur fyrir það
að aðaleyjan er kennd við
Róbinson Krúsó, hina þekktu
skáldsagnapersónu Daníels
Defoes. Þótt meirihluti
kjósenda landsins í heild
greiddi atkvæði gegn því að
Augusto Pinochet
hershöfðingi gegndi embætti
forseta átta ár í viðbót vann
hann mikinn sigur í þessu
afskekktasta kjördæmi Chile
og hlaut 204 atkvæði gegn
37.
SlBISli IHffHF
FWXIS?
Fyrir kosningarnar hafði
Pinochet gælt við þá hug-
mynd um skeið að setjast
að á eyju Róbinsons Krús-
ós, ef hann missti völdin.
Þá óttuðust foringjar í
heraflanum, kaupsýslu-
menn og fleiri að Chilebú-
ar mundu gera uppreisn, þar sem
ekkert virtist geta komið í veg fyr-
ir að hann sæti í embætti átta ár
til viðbótar. Síðan beið Pinochet
ósigur í þjóðaratkvæðinu, en
kjÖrtímabili hans lýkur ekki fyrr en
í marz 1990 og ef hann kynni að
neyðast til að flýja í skyndi frá
Santiago væri eyja Róbinsons Krús-
ós tilvalinn griðastaður. Þangað er
aðeins klukkustundar flug í þotu
frá Santiago, höfuðborg Chile og
ef hann settist þar að væri ekki
hægt að halda því fram að hann
væri að flýja land, en slíkt vill hann
helzt ekki vera sakaður um. Einnig
má vera að hann kjósi að búa á
afskekktum stað þegar og ef hann
sezt í helgan stein.
Eyja Róbinsons Krúsós hefur
einnig komizt í fréttirnar vegna
hugmynda um að gera hana að fjár-
málamiðstöð og skattaparadís. Ef
þær verða að veraleika munu lúxus-
hótel, spilavíti og bankar rísa við
Cumberland-flóa, þar sem brezkir,
franskir og hollenzkir sjóræningjar
leituðu vars forðum daga, tóku vatn
og grófu fjársjóði. Og óttazt er að
þessar ráðagerðir muni ógna frægri
hæð, þar sem hinn frægi skozki
skipbrotsmaður Alexander Selkirk,
fyrirmynd Defoes að Róbinson
Krúsó, sat og starði á haf út í von
um að sæi skip, sem mundi koma
og bjarga honum.
fengið Defoe ýmis gögn. Nafnið
Róbinson Krúsó sá Defoe á leg-
steini, þegar hann tók þátt í upp-
reisn hertogans af Monmouth gegn
Jakobi konungi II 1685 og leitaði
skjóls í kirkjugarði. Jakob var óvin-
sæll vegna óstjórnar og ofsókna
gegn utankirkjumönnum (dissent-
ers). Þegar uppreisnin fjaraði út og
Monmouth var hálshöggvinn furð-
uðu margir sig á því af hvetju Defoe
var ekki tekinn af lífi.
Árið 1703 sendi Defoe frá sér
bækling um utankirkjumenn
(Shortest Way With Dissenters),
sem virtist lýsa fyrirlitningu hans
á þeim, en var í rauninni nöpur
háðsádeila þeim til varnar. Hann
hafði fengið nokkra valinkunna
hákirkjumenn til að lýsa yfir stuðn-
ingi við bæklinginn og þegar kirkj-
an sá að hann hafði dregið dár að
henni var ritið brennt. Defoe var
sektaður um 200 mörk, dæmdur til
fangelsisvistar og þrívegis settur í
gapastokkinn.
Enginn grýtti Defoe f gapa-
stokknum. Almenningur hafði sam-
úð með honum og færði honum
mat og drykk. Aðdáendur hans
fengu hann til að semja „Sálminn
um gapastokkinn“, eitt hans bezta
verk, létu blómum rigna yfir hann
og hylltu hann ákaft. Robert Har-
ley, aðalráðgjafi Önnu drottningar,
lét sleppa honum úr fangelsi einu
ári eftir að honum var stungið inn
og drottningin sendi konu hans
peninga.
Leigxipenni
Defoe hafði fengizt við kaupsýslu
með litlum árangri áður en sneri
sér að blaðamennsku um fertugt.
Hann vár ritstjóri vikublaðs, The
Review, eins fyrsta tímaritsins sem
hafði verið gefið út fyrir almenning,
en hafði meira upp úr því að skrifa
um stjórnmál fyrir hæstbjóðendur,
hvort heldur íhaldsmenn eða fijáls-
lynda. Þó var hann oftar en einu
sinni lýstur gjaldþrota vegna pésa-
skrifa, en hann hafði oft öfluga
stuðningsmenn. Hann var m.a.
pólitískur spæjari tveggja valda-
mikilla ráðherrai
Þótt því hafi verið haldið fram
að Defoe hefði varla skrifað meist-
araverk sitt um Róbinson Krúsó,
ef hann hefði ekki kynnzt ofsókn-
um, heilsuleysi og fátækt virðist
hann ekki hafa verið fjárhagslega
illa staddur þegar Life and Strange,
Surprizing Adventures of Robinson
Crusoe kom út 25. ágúst 1719.
Raunsannar lýsingar hans féllu les-
endum vel í geð og hann virtist
gæddur miklu hugmyndaflugi, því
að hann hafði aldrei farið lengra
út fyrir landsteina en til Spánar,
þótt hann væri orðinn sextugur
þegar bókin kom út. Hún var endur-
prentuð fjórum sinnum á nokkrum
mánuðum og gerði hann að virtum
rithöfundi, en hann hagnaðist lítið
á henni. Framhaldið, Serious
Reflections, kom út ári síðar, en
hefur síðan sjaldan sézt á prenti.
Síðustu 12 ár ævinnar samdi
Defoe fleiri skáldsögur, m.a. um
gleðikonuna Moll Flanders, Single-
ton skipstjóra og Roxana. Hann
skrifaði einnig sannfærandi, skál-
daða frásögn í dagbóksformi um
pláguna miklu í Lundúnum 1665
og merka Bretlandslýsingu og ótal
margt fleira, m.a. um svarta galdur
og drauga.
Þegar Defoe lézt, 1731, hafði
hann þjáðst af ólæknandi sjúkdómi
í þijú ár. Andlát hans var að ýmsu
leyti dularfullt. Lánadrottinn út-
deildi eignum hans, þar sem engin
erfðaskrá fannst. Hann lézt ekki
heima hjá sér og margir töldu að
hann hefði neyðzt til að flýja lána-
drottinn sinn. Þó virtist hann ekki
búa við fátækt. Aðrir töldu að hann
hefði farið í felur til a,ð forðast jak-
obíta, sem áttu honum grátt að
gjalda. Hann var þá fyrir löngu
orðinn heimsfrægur fyrir söguna
um Róbinson Krúsó og hún nýtur
enn mikilla vinsælda.
Humarveiðar
Nú er eyja Róbinsons Krúsós
ekki lengur í eyði og nútímabreyt-
ingar ógna paradís Alexanders Sel-
kirks. Ibúarnir á Juan Fernandez
era um 600 og lifa aðallega á hum-
arveiðum. Humar má heita gjald-
miðill þeirra, allir geta lifað á veið-