Morgunblaðið - 25.06.1989, Blaðsíða 10

lí 3__________ ______esei múi .ss auoAQUMMUB gAMUAflT88=»gJMUIA»VI QIQAjaMUOHOM
10 C' MORGUNBLADID MAMINIUFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 25. JUNI 1989
LÆKNISFRÆÐI /Aldrei meirf
Bólusótt
ÍSLENDINGAR eru hreyknir
af því að hafa gert sullaveiki
og holdsveiki landrækar og
sem betur fer þurfa þeir líklega
aldrei framar að horfast í augu
við vágesti eins og berkla,
mænusótt og taugaveiki í
líkingu við það sem áður gekk
og gerðist. Svo er Iæknavís-
indum, dugnaði góðra manna
og skilningi almennings fyrir
að þakka.
Víða um heim heija þessir sjúk-
dómar enn og ekki er fyrirsjá-
anlegt að þjóðum hans öllum
auðnist að hrista þá af sér á
næstunni. En fyrir tíu árum urðu
þau stórfenglegu
jjmskipti í heil-
brigðismálum
mannkyns að
bólusótt var úr-
skurðuð endan-
lega útdauð. Al-
þjóðaheilbrigðis-
stofnunin hóf
miklaerferð
gegn henni 1967 og árangurinn
varð svo glæsilegur að slíks eru
fá eða engin dæmi og verða
kannski ekki mörg í náinni
framtíð heldur, því miður.
Bólusótt, hvað er nú það?
Hljómar það ekki líkt og dauf
klukknahringing aftan úr hallær-
isöldum íslandsbyggðar? Var hún
ekki stundum kölluð stórabóla?
Jú, þegar hún var stórtækust í
upphafi átjándu aldar og lagði
meira en fjórðung landsmanna í
gröfina á tveimur árum. Talið er
að bólusótt hafi fyrst borist hing-
að 1240 og síðast gekk hún 600
árum seinna. Auk stórubólu mun
veikin hafa heimsótt okkur tutt-
ugu sinnum á þessum sex öldum
og lætur þá nærri að til jafnaðar
hafi þrír áratugir liðið milli far-
aldra. í sumum fjölmennum og
þéttbýlum heimshlutum var bóla
landlæg, en hingað í fámenni og
einangrun frá öðrum þjóðum kom
hún sem farsótt. Hún mjakaðist
venjulega yfir byggðir landsins á
2—3 árum og skildi eftir sig
ónæmi hjá nægilega mörgum sem
lifðu hana af til þess að hún átti
ekkert erindi aftur fyrr .en ný
kynslóð væri vaxin úr grasi.
Annálar herma að stórabóla
hafi borist með Eyrarbakkaskipi
snemma í júní 1707. Námsmaður
úr Holtunum flúði heim vegna
bólusóttar sem gekk í Kaup-
mannahöfn en veiktist og dó í
hafi. Hann var jarðsettur í Noregi
en fatakista hans var send áfram
með skipinu. Systir unga manns-
ins tók við kistunni, opnaði hana
og þvoði plöggin, en veiktist
skömmu síðar. Hún lifði af sjúk-
dóminn en hann breiddist þegar
út um nágrennið.
Lesanda kann að finnast þessi
frásögn ótrúleg og minna um of
á þjóðsöguna um svartadauða sem
rauk eins og blá gufa upp úr klæð-
Bólusjúklingur í Afríku um 1960.
isstranga og dreifðist síðan svipað
og þokuslæðingur yfir hálfar og
heilar sveitir. En síðari tíma
læknavísindi hafa sýnt fram á að
bólusóttarveiran er býsna lífseig
og getur tórt lengi í ýmsum varn-
ingi, meðal annars álnavöru.
Þetta var skömmu fyrir alþing
sem var haldið 8.-26. júlí og að
því loknu fór sóttin eins og logi
yfir akur um mestan hluta lands-
ins. Arni Magnússon og Páll
Vídalín voru á Snæfellsnesi að
undirbúa útgáfu jarðabókar
sinnar þegar bólan gekk þar. Þeir
félagar komu að Staðarstað og
þar stóðu tvö lík uppi. Þeir gengu
tii kirkju og gerðu bæn sína og
var þá komið með það þriðja.
Prófastur var að
heiman að þjón-
usta sjúka en
maddaman var
nýstigin upp úr
bólunni og harla
máttfarin. Hún
kom þó til móts við
gesti sína og fylgdi
þeim til bæjar. Þá
var komið með
fjqrða líkið, og um
leið og gestimir
gengu út eftir
skamma viðdvöl
kom fimmta líkið
til kirkjunnar og, á
meðan þeir stigu á
hestbak, hið
sjötta. — Til Aust-
Ijarða náði drep-
sóttin ekki fyrr en
um veturinn og
var þá hvorki jafn-
skæð né hrað-
skreið og í fyrstu.
Manntal þeirra
Árna og Páls frá
1703 gerir nútí-
ðarmönnum kleift
að átta sig betur á því tjóni sem
þjóðin varð fyrir af völdum stóru-
bólu heldur en af fyrri tíðar drep-
sóttum. Fólkið í landinu losaði 50
þúsund áður en bólan kom en
ekki nema 34 þegar hún hafði
lokið sér af. Jón prófessor Stef-
fensen, sem manna mest hefur
athugað samtimaheimildir og
spáð í spilin sem þær gefa, álítur
að bólan sjálf hafi banað ríflega
fjórðungi þjóðarinnar. Auðvitað
dó fólk líka á bóluárunum af öðr-
um orsökum; einnig fæddust böm
á íslandi á þessum ámm, þó senni-
lega færri en almennt gerðist
vegna þess að vanfæram konum
var bólan skeinuhætt og auk þess
virðast fósturlát hafa verið mun
tíðari en venjulega. Sextán þús-
unda fækkun á bóluáranum er
vafalítið heildarfækkun og ekki
aðeins bóludauði. Sumar heimildir
geta um átján þúsundir fallnar í
stórabólu eða þriðjung þjóðarinn-
ar en þá mun að flestra dómi ofta-
lið. Þótt ekki séu nema tæp þijú
hundrað ár umliðin reynist torvelt
að komast að ákveðinni niður-
stöðu um bóludauðann, og ætti
það eitt að nægja sem skýring á
því hve þykk hula hjúpar þau
svöðusár sem þjóðin hlaut af völd-
um fyrri drepsótta, svartadauða
og bólufaraldra liðinna alda svo
að fátt eitt sé nefnt.
Það var enski læknirinn Ed-
ward Jenner sem skömmu fyrir
aldamótin 1800 skýrði frátilraun-
um sínum með kúabólu. Hann
hafði veitt því athygli að útbrot á
júgrum og spenum mjólkurkúa
líktust kaunum bólusóttarsjúkl-
inga og ennfremur hafði hann
tekið eftir að mjaltakonur sem
fengu kúabólur á hendurnar sýkt-
ust ekki af bólusótt. Þetta varð
kveikjan að kúabólusetningunni
og Jenner var því í reynd upphafs-
maður alls þess sem síðar hefur
verið nefnt bólusetningar. Þessi
varnarráðstöfun var fljótlega tek-
in upp víða um heim; hér á landi
árið 1802 en eitthvað mun hafa
skort á að farið væri eftir settum
reglum, því að enn einn bólufar-
aldur átti eftir að sækja okkur
heim 1839 og 40. Hann náði aldr-
ei að breiðast um landið allt og
varð ekki tiltakanlega mannskæð-
ur.
Fyrir nokkrum dögum barst
fregn sem glæðir vonir um að
bóluefni kunni að stemma stigu
við þeirri drepsótt sem heims-
byggðin hræðist nú mest. Það
mundi gleðja gamla Jenner ef
hann væri ekki dauður.
Andaðu djúpt!
Njóttu hreina loftsins — jafht úti í náttúrunni sem
inni í tjaldinu þínu. Láttu okkur þvo og hreinsa
viðleguútbúnaðinn - tjaldið þitt og svefnpokann
svo að hann verði hreinn og ilmandi í útilegum
sumarsins. Eitt enn; Smáleki má ekki verða að
stórmáli. Þess vegna er heillaráð að láta okkur
vatnsverja tjaldið. Þú tekur aðeins stögin úr
og kemur með tjaldið til okkar. Vatnsvarið
tjald ver þig gegn vætu.
Skeifunni 11
Slmi: 82220
— fyrir ferðalanga