Morgunblaðið - 03.09.1989, Blaðsíða 10

það yrði lagt að velli?
Howard bendir á að ákvörðunin
hafí verið þeim mun merkilegri
vegna þess að Bretar voru illa und-
ir stríð búnir. Þeir höfðu að vísu
hafið endurvígbúnað fimm árum
áður, en efnahagur þeirra var bág-
borinn eftir kreppuna. Hjálpar var
ekki að vænta frá Bandaríkjunum
eins og 1917. Bretar yrðu að bjarga
sér sjálfir, ef til stríðs kæmi, og
líklega að hjálpa samheijum sínum.
í ársbyijun 1939 var gert ráð fyrir
að þeir yrðu gjaldþrota eftr tvö ár,
ef herútgjöld lækkuðu ekki.
„Friðkaupastefiia“
Auk þess var ólíklegt að stríð við
Þjóðveija mundi einskorðast við
Evrópu. Bretar þurftu líka að veija
heimsveldi sitt. Búast mátti við að
keppinautar þeirra, Japanar og Ital-
ir, réðust á nýlendur þeirra í Asíu,
Austurlöndum nær og við Miðjarð-
arhaf.
Athygli landhers og sjóhers
Breta beindist að ótryggu ástandi
á Indlandi og í Palestínu og varnir
heimsveldisins höfðu algeran for-
gang. Einungis flughernum, RAF,
var ætlað að skerast í leikinn í
Evrópu, ef til stríðs kæmi, og hann
gekk fyrir þegar endurvígbúnaður-
inn hófst 1935.
En yfirmenn RAF höfðu eins
mikinn beyg af nýrri heimsstyijöld
og félagar þeirra í hinum greinum
heraflans. Illa gekk að koma á fót
öflugum flota sprengjuflugvéla.
Árásargeta þýzka flughersins óx
yfirmönnum RAF í augum og þeir
voru vantrúaðir á að takast mætti
að veija brezka lofthelgi.
Yfirmenn brezka heraflans og
ijármálaráðuneytið hvöttu til þess
að friður yrði varðveittur. Almenn-
ingur í Bretlandi vildi líka að styij-
öld yrði afstýrt. Blóðbaðið á vígvöll-
unum við Somme og Passchendale
í fyrra stríði var flestum enn í fersku
minni. Loftárásir voru lítt þekkt
fyrirbæri og flestir hugsuðu með
hryllingi til áhrifa þeirra í framtíð-
inni. „Friðkaupastefna“ Nevilles
Chamberlains forsætisráðherra
naut því almenns stuðnings, enda
kom það ekki í ljós fyrr en síðar
að ekki var hægt að kaupa frið við
Hitler.
Hataður samningur
Fram til 1939, segir Howard,
gátu Bretar jafnt sem Þjóðveijar
litið þannig á 'ástandið að með að-
gerðum sínum væri Hitler einungis
að leiðrétta „ranglæti" Versala-
samningsins frá 1919. Endurvíg-
búnað Þjóðverja mátti réttlæta á
þeirri forsendu að fyrrverandi óvin-
ir þeirra hefðu ekki afvopnazt eins
og þeir hefðu lofað. Þegar Þjóðveij-
ar sendu her inn í Rínarhéruðin
1936 var hægt að afsaka það með
því að þeir væru komnir aftur inn
á svæði, sem þeir ættu — eigin
„baklóð“. Innlimun Austurríkis
1938 vakti svo mikla hrifningu í
Vín að ekki þýddi að reyna að
hnekkja þeirri ákvörðun, þótt það
hefði verið hægt.
Tékkar og Slóvakar voru að vísu
ofurseldir Þjóðveijum með innlimun
Austurríkis og þeir voru banda-
menn Frakka, samheija Breta. En
Hitler virtist aðeins krefjast þess
að 3,5 milljónir Súdeta-Þjóðveija í
landamærahéruðum Tékkóslóvakíu
fengju kost á að sameinast Þýzka-
landi, sem þeim hafði verið meinað
1919. Þetta voru háþróuðustu hér-
uð landsins, en þetta gat virzt eðli-
legt Og sanngjarnt.
„Þeim mun sanngjarnara virtist
þetta vegna þess,“ segir Howard,
„að Hitler ógnaði ekki beinlínis
neinum tilteknum, brezkum hags-
munum með aðgerðum sínum.
Hann lét í ljós einlæga virðingu á
Brezka heimsveldinu. Jafnvel þeir
sem vantreystu honum mest gerðu
aðeins ráð fyrir að hann rnundi
sækja inn í Austur-Evrópu og kynni
að lenda í árekstrum við Rússa.
Sumir fögnuðu því meira að segja,
því að þeir töldu jafnvel enn meiri
hættu stafa frá „bolsévisma“ en
fasisma og að því væri gott að Þjóð-
veijar efldust og mynduðu varnar-
vegg gegn hættunni úr austri.“
Yfirleitt var þetta þó ekki skoðun
ld€il 1 MORGUNBLADIP SUNNUDAGUR 3. SEPTEMBER 1989
Þýzkar Stuka-steypiflugvélar: „Leifturstríð“ gegn Póllandi.
Eftir Guðmund Halldórsson
KLUKKAN níu fyrir hádegi sunnudaginn 3. septem-
ber 1939, fyrir nákvæmlega hálfi’i öld, kom Sir Nev-
ile Henderson, sendiherra Breta í Berlín, í þýzka ut-
anríkisráðuneytið til að afhenda Þjóðverjum úrslita-
kosti ft*á brezku ríkissljórninni. Joachim von Ribb-
entrop utanríkisráðherra hafði boðað að hann yrði
ekki við og yfirtúlkur ráðuneytisins, dr. Paul Otto
Schmidt, átti að taka á móti honum.
chmidt hafði sofið
yfir sig þennan
örlagaríka morg-
un. Þegar hann
kom til ráðuneytis-
ins í leigubíl sá
hann Henderson
ganga upp tröpp-
urnar, en hann skauzt inn um hlið-
ardyr og var mættur á skrifstofuna
í tæka tíð til að taka á móti gestin-
um.
Sendiherrann og Schmidt heils-
uðust hátíðlega með handabandi.
Henderson neitaði að fá sér sæti
og las úrslitakostina fyrir dr.
Schmidt, hægt og virðulega. Því
var lýst yfir að Bretar mundu líta
svo á að styijaldarástand ríkti milli
þeirra og Þjóðveija, ef þeir lýstu
því ekki yfir innan tveggja klukku-
stunda að þeir væru reiðubúnir að
binda enda á innrás sína í Pólland,
sem hafði hafizt tveimur dögum
áður.
Dr. Schmidt flýtti sér til kanzl-
arahallarinnar. Eins og venjulega
var margt manna í herberginu fyrir
framan skrifstofu Foringjans, en
það eina sem Schmidt fékkst til að
segja var: „Það verður engin önnur
Munchenar-ráðstefna. “
Hitler og Ribbentrop biðu
óþreyjufullir eftir Schmidt. Hann
las þýðingu sína hægt og rólega.
Þegar hann hafði lokið lestrinum
ríkti alger þögn. Hitler sat hreyfing-
arlaus og starði fram fyrir sig. Eft-
ir andartakshlé, sem virtist heil
eilífð, sneri hann sér að Ribbentrop
og sagði: „Hvað tekur nú við?“
Svipurinn var illilegur og hann virt-
ist gefa í skyn að Ribbentrop hefði
veitt honum villandi upplýsingar um
hugsanleg viðbrögð Breta.
Þegar Schmidt kom út og sagði
tíðindin þögnuðu allir. Göring sneri
sér að Schmidt og sagði: „Megi guð
hjálpa okkur, ef við töpum þessu
stríði!" Göbbels stóð einn úti í horni,
hnípinn og í djúpum þönkum. Allir
voru áhyggjufullir og alvarlegir.
Loforðið við Pólverja
„Þjóðveijar höfðu greinilega ekki
búizt við stríðsyfirlýsingu,“ skrifaði
Schmidt seinna. „Hitler og yfir-
menn landhers hans og sjóhers
höfðu heldur ekki átt von á slíku.
Innrás í Pólland: Tilelhi til stríðs milli Þjóðverja og Breta.
Þýzkir fótgönguliðar „einhvers staðar í Póllandi11: Pólverjum hafði verið heitið stuðningi.
Enginn leiðtogi nazista, nema ef
vera kynni Ribbentrop, hafði trúað
því að Bretar og Frakkar færu í
stríð út af Póllandi. Hitler hafði
fyrirskipað árásina á Pólland í þeirrí
bjargföstu trú að það mundi ekki
gerast og þýzka þjóðin var sam-
mála Foringjanum um að Þjóðveijar
mundu fá frið til að leysa Póllands-
málið að eigin geðþótta."
En Bretar og Frakkar höfðu
ábyrgzt fullveldi Póllands og litu
svo á að ef Þjóðveijar réðust á
landið yrði það tilefni stríðs. Ef
þeir hefðu ekki tekið þessa afstöðu
hefði Hitler gleypt Pólland á sama
hátt og Tékkóslóvakíu hálfu ári
áður án þess að það hefði leitt til
allsheijarstyijaldar. Ekki hafði
komið til stríðs út af Tékkóslóvakíu
eða Austurríki þegar Þjóðveijar
innlimuðu það 1938 eða Rínar-
héruðunum, þar sem vígvæðing var
bönnuð, þegar þeir hernámu þau
1936.
„Ákvörðun um stríð eða frið var
ekki i höndum ráðamanna í Berlín,
heldur Lundúnum og París,“ sagði
brezki sagnfræðingurinn Michael
Howard í grein í The Times nýlega.
„Hvernig stóð þá á því að þegar
brezka stjórnin hafði sleppt hveiju
tækifærinu á fætur öðru lagði hún
út í tvísýnu í september 1939 og
lýsti yfir styijöld fyrir hönd lands,
sem hún stóð í engum sögulegum
tengslum við og gat enga öfluga
aðstoð veitt samkvæmt öllum hern-
aðarlegum útreikningum, áður en
ÞEGAB HEIMIKIW
HOF STRID
Hvers vegna skall á heimsstyr jöld 1939?