Morgunblaðið - 03.09.1989, Blaðsíða 11

Morgunblaðið - 03.09.1989, Blaðsíða 11
mqrqumbmto foJPEHBMBgB iMm ih_I&í brezka ráðamanna, segir Howard. Þeim hafi skilizt æ betur að Evrópa stæði ekki andspænis nýjum Tall- eyrand, sem reyndi að koma Frökk- um aftur til vegs og valda eftir auðmýkjandi ósigur, heldur nýjum Napoieoni, sem stefndi að heims- yfirráðum og var ákveðinn í að beita öllum tiltækum ráðum til að ná takmarki sínu. Grimmd Hitlers Bretar neyddust til að horfast í augu við þennan óþægilega veru- leika þegar hættuástand skapaðist í álfunni 1938 og boðað var til ráð- stefnu í Múunchen. Howard segir að ástæðan hafi ekki fyrst og fremst verið krafa Hitlers um að Tékkar létu Súdeta-héruðin af hendi, enda hafi Hitler getað bent á meginreglur um „sjálfsákvörðun- arrétt þjóða" máli sínu til stuðn- ings. Ástæðan hafi öllu heldur ver- ið sú að Hitler hafi beitt hrottaleg- um aðferðum til að fá kröfum sínum framgengt. Hitler hataði Tékka vegna þess að þeir höfðu lýðræðislega stjórn Farþegar af Athenia: Fyrsta stríðsfórn Breta. og ríki þeirra hafði verið komið á fót samkvæmt Versala-samningn- um. Tortíming Tékkóslóvakíu var líklega liður í þeirri stefnu hans að afla Þjóðveijum „lífsrýmis". Súd- eta-Þjóðveijr héldu uppi skefjalaus- um áróðri fyrir sameiningu við Þriðja ríkið með stuðningí þaðan og til átaka kom milli þeirra og Tékka. Tékkar óttuðust innrás, en Bretar og Frakkar óttuðust Evrópu- stríð og lögðu fast að þeim að láta undan Þjóðveijum. Þjóðveijar fengu Súdeta-héruðin á ráðstefnunni í Munchen, en Þjóð- veijar, Bretar, Frakkar og Italir ábyrgðust fullveldi leifa Tékkóslóv- akíu. „Friður um okkar daga,“ sagði Chamberlain þegar hann var hylltur við heimkomuna til Lundúna. „Frið- ur með sóma.“ Ófriði virtist hafa verið afstýrt. Eins og Howard bend- ir á létti Bretum mikið fyrst, en þegar frá leið urðu þeir yfirleitt sammála um að til stríðs hlyti að koma. í marz 1939 kastaði Hitler grímunni og hertók leifarnar af Tékkóslóvakíu. í það skipti reyndi almenningsálitið í Bretlandi ekki að halda aftur af stjórn Chamberl- ains, segir Howard, og rak hann þvert á móti áfram. Sjálfur hafi hann viljað fara hægt í sakirnar, en ekki fengið það. Howard bendir á að Chamberlain og margir starfsbræður hans í . Lundúnum töldu stríð mestu ógæfu, sem fyrir gæti komið, og að þeir vildu forðast stríð „næstum því hvað sem það kostaði. En nú varð jafnvel honum Ijóst að hafi það verið hægt á annað borð var það ekki hægt með því að reyna að kaupa frið og að í staðinn yrði að beita fyrirbyggjandi ráðum“. Flugherinn, RAF, hafði verið stofnaður einmitt í því skyni að fæla óvini Breta frá styijöld, en hann gat ekki orðið alvarleg ógnun við Þýzkaland fyrr en að þremur árum liðnum. Bretar tóku því aftur upp þá hefðbundnu stefnu að mynda bandalag á meginlandinu og koma þar með á „valdajafn- vægi“. Rætt við Rússa Bretar tóku upp nána hernaðar- samvinnu við Frakka og hétu þeim sambærilegum hernaðarstuðningi og í heimsstyijöldinni 1914-1918. Herskylda var innleidd. Reynt var að afla bandamanna í Austur- Evrópu til að ógna Hitler á tvennum vígstöðvum. Síðan innlimaði Hitler hafnar- borgina Memel í Litháen 22. marz og uggvænlegar fréttir bárust um að hann væri í þann veginn að láta til skarar skríða gegn Póllandi og Rúmeníu. Því tiíkynnti Chamberlain í Neðri málstofu brezka þingsins 31. marz: „Ef til þess kemur að gripið verður til einhverra aðgerða, sem greinilega ógna sjálfstæði Pól- lands, og afleiðingin verður sú að pólska stjórnin telur nauðsynlegt að veita viðnám með herafla sínum mun stjórn Hans hátignar telja sig skuldbundna til að veita pólsku stjórninni þegar í stað allan þann stuðning, sem hún getur.“ Með öðr- um orðum: Þýzk árás á Pólland mundi sjálfkrafa leiða til styijaldar yrði gert varð stefna þeirra Ijós og þeir fylgdu henni án þess að iðrast." Loforðið við Pólveija hafði heldur ekki fyrirbyggjandi áhrif: það espaði Hitler í stað þess að draga úr honum kjarkinn. í apríl hóf hann mundu standa við loforðið við Pól- veija vegna hlutleýsis Rússa. En loforðið við Pólveija var í samræmi við vilja almennings í Bretlandi og Howard telur að það hafi þjónað langtíma-hagsmunum Breta. „Það Hitler lýsir yfir styrjöld í þýzka þinginu 1. sept- ember 1939: vildi stríð. við Bretland. (Bretar og Frakkar ábyrgðust einnig sjálfstæði Rúm- eníu og Grikklands.) „Hernaðarlega séð var ákvörðun- in nánast óveijandi," segir How- -ard.„Hafi verið hægt að hjálpa Pól- landi á annað borð var það aðeins hægt með aðstoð Sovétríkjanna, en óljóst var hvað fyrir Sovétríkjunum vakti og Pólveijar og allir nágrann- ar þeirra í Áustur-Evrópu van- treystu þeim af skiljanlegum ástæð- um.“ Viðræður við herráð Rússa voru teknar upp, en lítill áhugi var á þeim og ekki búizt við miklum árangri. „Um það má déila hvort Rússar hafi sjálfir tekið viðræðurn- ar alvarlega," skrifar Howard. „Loforðið við Pólverja hafði þegar fært þeim einn mikilvægan ávinn- ing: það gat orðið tilefni til stríðs milli hugsanlegra óvina þeirra í vestri. Hvað sem öðru leið gátu þeir ekki náð því lokatakmarki sínu að fá rússnesku landamærin færð aftur í sama horf og 1914 nema á einum stað: Berlín. Þegar Hitler bauðst til að stuðla að því að það Churchill: „Winston er kominn aftur.' „Allt sem ég hef barizt fyrir er hrunið til grunna." Chamberlain fer irá Dow- ning-stræti 10 til fundar í Neðri málstof- unni rétt fyrir hádegi 3. september 1939 eftir að hafa tilkynnt brezku þjóðinni í útvarpi að „þetta land eigi i stríði við Þýzkaland". Með honum er aðstoðarmað- ur hans, Dunglass lávarður (síðar Sir A'ec Ðouglas-Home forsætisráðherra; nú Home lávarður). baráttu fyrir því að Pólveijar skil- uðu þýzku borginni Danzig (Gdansk) og Þýzkaland og Austur- Prússland yrðu tengd með vegi og járnbraut um „Pólska hliðið“ (milli þeirra að Eystrasalti). Pólveijar voru ófáanlegir til tilslakana og ollu Chamberlain vonbrigðum. Um leið hóf Hitler augljósan undirbúning styijaldar gegn Pólveijum og þegar nazistar og sovétstjórnin gerðu með sér griðasamning 23. ágúst 1939 vissi hann að honum var algerlega óhætt að láta til skarar skríða. Stríð Hitlers Hlutleysi Stalíns reið baggamun- inn. Hitler trúði því ekki að Bretdr var skýr og augljós bending til Hitl- ers: hingað og ekki lengra.“ „Hitler hundsaði þessa bend- ingu,“ skrifar hann. „Úrslitakost- irnir komu honum í opna skjöldu. En þá var svo komið að hann taldi stríð við Breta óhjákvæmilegt og hafði látið gera meiriháttar flota- áætlun til undirbúnings því. Stríðið hófst nokkrum árum fyrr en hann hafði búizt við, en það var aðeins til óhagræðis og ekkert stórslys." Hitler vildi stríð. Hann taldi stríð nauðsynlegt hlutskipti fyrir þýzku þjóðina og hafði vísvitandi búið hana undir stríð. Hann taldi stríð ekki „mestu ógæfuna" eins og Chamberlain. Þetta segir Howard að Bretum hafi gengið illa að skilja og sama máli gegni með nokkra brezka sagnfræðinga, þeirra á með- al A.J.P. Taylor, sem olli fjaðrafoki þegar hann hélt því fram fyrir 30 árum að Hitler hefði ekki ætlað að koma af stað stórstyrjöld og í mesta lagi búizt við stuttu stríði við Pói- veija. Þar sem Hitler vildi stríð brugð- ust fyrirbyggjandi aðgerðir á sama hátt og tilraunir tii að kaupa frið. ■ „Þetta er mikill sorgardagur fyrir okkur alla, en engan eins og mig,“ sagði Chamberlain þegar Neðri málstofan kom saman á hádegi 3. september, einum klukkutíma eftir að hann hafði tilkynnt brezku þjóð- inni í útvarpsávarpi frá Downing- stræti 10 að ekkert svar hefði borizt frá Berlín og „þar af leiðandi ætti þetta land í styijöld við Þýzka- land“. „Allt sem ég hef barizt fyrir, allt sem ég hef gert mér vonir um, allt sem ég hef trúað á í opinberu lífi er hi'unið til grunna,“ sagði Cham- berlain í þinginu. Hann minnti suma á lækni, sem hafði ekki átt nógu sterk lyf. „Fimmtíu árum síðar,“ segir Michael Howard, „getum við kannski fellt miidari dóm um þenn- an mann, sem vann mikið og heiðar- legt starf til að varðveita frið, sem aðeins hefði verið hægt að tryggja með algerri uppgjöf, ef allt annað hefði brugðizt. Af þeim sökum varð að heyja stríð, þótt lítil von kynni að vera um sigur.“ Winston snýr aftur Á þingfundinum flutti þingmað- urinn frá Epping, Winston Churc- hill, fyrstu hvatningarræðu sína í stríðinu. Chamberlain skipaði hann flotamálaráðherra þegar hann end- urskipulagði stjórn sína síðdegis. Churchill hafði gegnt sama emb- ætti í upphafi fyrri heimsstyijaldar, aldarfjórðungi áður, og flotamála- ráðuneytið í Lundúnum tilkynnti öllum herskipum: Winston is back (Winston er kominn aftur). Stór floti sigldi til Ciyáe ög Liv'erpGOÍ tli að heija orrustuna um Atlantshaf. Um kvöldið bárust fréttir um fyrstu fórn Breta í stríðinu. Far- þegaskipið Athenia, sem var á leið frá Liverpool til Montreal með 1.400 farþega innanborðs, varð fyrir tundurskeyti frá þýzka kafbátnum U-30, 200 mílur vestur af Skot- landi, og sökk. Hundrað og tólf fórust. Teningunum var kastað. Óviss- unni var lokið og Bretar fundu til undarlegs léttis. Væl í loftvarna- flautum staðfesti að stríð var haf- ið.„Algert stríð. Hefjið hernaðar- átök strax," sagði í stríðstilkynn- ingum í útvarpinu. Brottflutningi barna frá stór- borgum og dreifingu gasgríma var hraðað. Orrustuflugmenn voru til- búnir við vélar sínar á Suðaustur- Englandi og biðu nánari fyrirmæla. Könnunarflugvélar hófu sig til flugs frá bækistöð RAF í Wyton til að taka ljósmyndir af þýzka flotanum í Wilhelmshaven. Fleiri brezkar flugvélar voru sendar til Þýzkalands — en ekki til að varpa sprengjum, heldur dreifi- ritum, þar sem Hitler var kennt um að stríð var skollið á. Einn flugmað- urinn sneri aftur til stöðvar sinnar löngu á undan áætlun. „Ég fleygði bögglunum út og hæfði í mark!“ sagði hann þegar yfirmaður hans grennslaðist fyrir um ástæðuna. „Tókstu ekki upp úr þeim fyrst?“ spurði liðsforinginn. „Nei, átti ég að gera það?“ svaraði flugmaður- inn. Liðsforinginn sagði: „Guð minn góður, þú hefðir getað drepið ein- hvern!“ Nákvæmlega 2.163 dagar voru þangað til kjarnorkusprengju var varpað á Hiroshima. „Síðasta Evrópustríðið“, sem svo hefur verið kallað, hafði hafizt með innrásinni í Pólland 1. september. Eftir fall Frakklands í júní 1940 stóðu Bretar einir. Rússar drógust inn í átökin eftir innrás Þjóðvetja réttu ári síðar og Bandaríkjamenn eftir árás Japana á Pearl Harbor 7. desember 1941. K-ínveijar höfðu átt í höggi við japanskt innrásarlið síðan 1937. Ef stríðið hefði ein- skorðazt við Evrópu er talið næstá víst að Hitler hefði sigrað.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.