Morgunblaðið - 17.09.1989, Qupperneq 10

íö e
tóM^OTiö MANNUFS^fMAIIIVfœaiyMWA^SGHTEMBER iffiSH
LÆKNISFR/EÐI///'z;c’r tók efnafrœöi
íþjónustu lcekninga?
Fyrsta sýktatyfiö
SÝKLALYFIN sem núlifandi
kynslóðir leggja sér til munns
og vilja þannig vernda og tryggja
sína góðu heilsu eru öll tilkomin
á tuttugustu öld.
Einatt er því haldið fram að við
hámum í okkur of mikið af
þessari munaðarvöru, allt sé best
í hófi, og mörg hv'rsdagsleg um-
gangspest láti sér rátt um finnast
og styttist hvorki
né lengist fyrir
áhrif súlfalyfja
eða penisillíns.
Auk þess hafi
lyijaneysl^a stund-
um fléiri og
eftir Þórorin óheppilegri áhrif
Guónason á heilsu manna en
til var ætlast og
síðast en ekki síst kosti lyf pen-
inga; sum þeirra eru rándýr og
þjóðin kvartar undan þeim dráps-
klyfjum sem heilbrigðiskerfið
leggur á hennar lúnu herðar. En
vandfundinn mun sá sem ekki vill
njóta bestu meðferðar sem völ er
á þegar í harðbakka slær enda
lagaskylda að veita hana.
Maðurinn sem fyrstur bjó til
sýklalyf, með öðrum orðum lyf
sem granda sóttkveikjum í lifandi
líkama var þýskur og hét Paul
Ehrlich. Hann fæddist árið 1854,
nam læknisfræði og fékk fljótlega
mikinn áhuga á veíjalitun til undir-
búnings smásjárskoðun og gerði
sjálfur tilraunir með litunarað-
ferðir. Hann tók eftir því að sum-
ir litir settust að í frumukjarnanum
en aðrir í fryminu í kring. Líka
sá hann að litir skiptu sér furðu-
misjafnlega niður á hvítu blóð-
kornin og áttu athuganir hans á
því fyrirbrigði mikinn þátt í eflingu
nýs kapítula í læknisfræði, kapít-
ulans um blóðsjúkdóma.
í framhaldi af þessu braut
Ehrlich lengi heilann um hvaða
lögmál væru að verki milli þess
eiturs sem sýklar gefa frá sér og
þess móteiturs sem myndast í
blóðinu þegar sýking á sér stað.
Margir smitsjúkdómar geta ekki
heijað nema einu sinni á sömu
manneskjuna og það var þetta
ónæmi sem gerði það að verkum
að blóðvatnslækningar komu ein-
att að góðum notum, t.d. við
barnaveiki.
Krabbamein var einn þeirra
sjúkdóma sem mönnum lék for-
vitni á að kynnast nánar þegar á
þessu bernskuskeiði nútíma-lækn-
isfræði og Ehrlich var meðal þeirra
sem sökktu sér niður í þess háttar
rannsóknir í nokkur ár. En smám
saman hneigðist hugur hans meir
og meir að efnafræði og þeirri lið-
veislu sem hún kynni að geta veitt
í stríðinu við sjúkdóma af völdum
'sýkla. Hann tók að dreyma stóra
drauma um lyf sem megnaði að
útrýma algerlega og undantékn-
ingarlaust sýklum úr líkama sjúkl-
ingsins, helst í einu vetfangi, með
einum skammti. Gömul reynsla af
tilhneigingu litarefna að velja sér
ákveðna aðsetursstaði í líkams-
vefjum kveikti hjá honum þá hug-
mynd að ef til vill mætti brugga
eitthvað banvænt handa sýklum
þótt það hefði ekki skaðleg áhrif
á líffæri sjúklinganna. Hann hélt
áfram að vinna með litarefni og
tengdi þau við eitruð efnasam-
bönd, einkum arsenik sem lengi
hafði vérið eftirlætisduft morð-
ingja og svæft margan dándis-
mann svefninum langa eftir að því
hafði verið blandað í diykkinn
hans. En Ehrlich kunni sína efna-
fræði og gerði mörg hundruð próf-
anir með mismunandi blöndur á
sýktum tilraunadýrum. Blanda
númer 606 reyndist skeinuhætt
þeim sýklum sem valda kynsjúk-
dómnum sárasótt og hlaut nafnið
salvarsan eða Hata 606. Hata var
japanskur aðstoðarmaður Ehrlichs
og gárungarnir gerðu sér mat úr
því og bjuggu til slagorðið “fyrst
elska, svo hata“.
Salvarsan reyndist ekki það
allsheijar sýkileyðandi lyf sem
Ehrlich hafði gert sér vonir um.
Stóri draumurinn hans rættist
ekki og mun sennilega aldrei ræt-
ast en lyfið hans læknaði marga
Paul Ehrlich verður lengi í minn-
um hafður sem frumkvöðull lyfja-
tilbúnings í beinum tengslum við
eftiafræði nútímans.
af sárasótt, einkum á frumstigi,
og dró oft og einatt úr einkennum
sjúkdómsins á síðari stigum hans
líka. Það hélt velli sem sárasóttar-
lyf þangað til penisillín leysti það
af hólmi.
Ehrlich fékk nóbelsverðlaun
fyrir vísindastörf í læknisfræði
1908, tveimur árum áður en hann
gerði heyrinkunnugt hveiju sal-
varsan fengi áorkað. Hann dó
1915 þegar styijöldin í Evrópu var
í algleymingi. Það fór víst ekki
mikið fyrir dánarfregn þessa vel-
gjörðamanns heimsbyggðarinnar
mitt í fréttum af vopnabraki og
manndrápum, en hann verður
lengi í minnum hafður sem frum-
kvöðull lyfjatilbúnings í beinum
tengslum við efnafræði nútímans.
Eftir hans dag og löngu seinna
kom annar litameistari, Gerhard
Domagk, með rauðu töflurnar sem
hétu prontosíl og hin súlfalyfin í
halarófu á eftir. Síðan verða eins
konar þátta'skil. Næstu sýklalyf
urðu penisillín og frændur þess,
vaxin upp úr öðrum jarðvegi í
bókstaflegri merkingu, en efna-
fræðin var komin inn í lyfjafram-
leiðslu og lækningar og lætur þar
æ meira til sín taka. Salvarsan og
súlfa leiddu hana góðu heilli inn
í lyijabúrin. Hver veit nema hún
eigi eftir að leggja að velli suma
þá dreka sem nú æða um löndin
og spúa eldi og eimyiju?
j
MATVR OG DRYKKURÆ/ saltfiskur
eitthvaö merkilegur?
Græna gullið
HÉR á landi hefú yfirleitt ekki
verið litið á saltfisk sem neitt
hnossgæti, heldur venjubundna,
freinur hvimleiða soðningu, enda
höfiim við lengst af matreitt þetta
ágæta hráefiii á afar hugmynda-
snauðan hátt. Suður í Evrópu
þykir saltfiskur aftur á móti
herramannsmatur og uppskrift-
irnar legíó. Einhveija kann að
undra hvers vegna sá græni, salti
er svo eftirsóttur þar um slóðir,
hvers vegna Frakkar lögðu t.d.
á sig skútuhark á Islands- og
Nýfúndnalandsmiðum í aldarað-
ir, og máttu búa við hreint ótrú-
legt harðræði á sex mánaða ver-
tíðum — ekki til heilsubótar að
stærsti liluti fæðisins um borð var
kex og áfengi — til að geta sótt
„græna gullið“ í greipar hafsins.
Um þetta geta landsmenn brátt
fræðst af væntanlegri bók Elínar
Pálmadóttur, Fransí, biskví, sem
er í senn átakanleg og hrífandi.
eftir Jóhönnu
Sveinsdóttur
Þorskveiðar eiga sér langa hefð
meðal íbúa norðurstrandar
Frakklands. Eftir að kristin trú
hélt innreið sína mátti ekki bragða
kjöt á hinni 40 daga löngu föstu,
wammm—mmmm né heldur á föstu-
dögum. Því varð
að tryggja mann-
skapnum annars
konar fæðu, ríka
af prótíni. Löngu
áður höfðu íbúarn-
ir á norðurströnd-
inni lært af víking-
unum, sém _ heij-
uðu á þá um það leyti sem ísland
byggðist, að geyma fisk saltaðan,
og höfðu jafnvel komið sér upp
söltunarstöðvum um 1200.
En þorskurinn kláraðist fljótt úr
Ermarsundi og þegar Frakkar fóru
að sækja lengra á haf út, taka þeir
líka að þurrka hann, líklega um
1550. Saltaður og þurrkaður þorsk-
ur var hentugur til geymslu og
flutnings út um landið og líka fyrir
herinn, bæði heima og úti í nýlend-
unum. Auk þess var hluti aflans
seldur á erlendum mörkuðum, m.a.
til Spánar og Portúgals.
Sagt er að Spánveijar og Portúg-
alir, einkum þeir síðarnefndu, lumi
á saltfiskuppskrift fyrir hvern dag
ársins, og nokkrum fyrir hvern dag
föstunnar. Þykir þeim saltfiskurinn
alveg jafn gómsætur ósoðinn sem
soðinn eins og eftirfarandi upp-
skriftir bera með sér.
Saltfisksstappa frá
Provence — Brandade
Saltfiskréttir eru í hávegum
hafðir í Suður-Frakkandi, einkum
í Provence. Áttu norskir miðalda-
kaupmenn ríkan þátt í að kynna
fyrir Suður-Frökkum bæði saltfisk
og skreið, skiptu á honum og vefn-
aðarvöru og víni. Frakkar nota salt-
fiskinn mikið í plokkfiskrétti —
stöppur og jafnvel eins konar súpur
— eins og þessi uppskrift og sú
næsta ber með sér. Þessi uppskrift
nægir í forrétt handa fjórum, en
aðalrétt handa tveimur.
400 g afvatnaður saltfiskur / 50 g
skorpulaust franskbrauð / 1 hnjólk
/ 2 hvítlauksrif / 4 msk. sítrónu-
safi / 4 msk. ólífuolía / nýmalaður
svartur pipar.
1. Hellið mjólkinni í pott, látið suð-
una koma upp, bætið út í 2 msk.
af sítrónusafa og nýmöluðum pipar.
Setjið fiskstykkin út í og sjóðið við
vægan hita í 10 mín. Látið fiskinn
kólna í mjólkinni. Látið síðan dijúpa
vel af honum, Ijarlægið roð og bein.
Stappið hann síðan með gaffli.
2. Bleytið brauðið í 4 msk af soðinu
og meijið það milli fingranna. Setj-
ið í skál og stappið með gaffli.
Bætið fiskinum út í og hrærið vel
saman.
3. Meijið hvítlaukinn út í plokk-
fiskinn og hellið því sem eftir er
sítrónusafans saman við. Blandið
vel saman, hrærið því næst olíunni
saman við í smáskömmtum með
trésleif. Piprið eftir smekk. Setjið
lok á skálina og látið standa a.m.k.
klukkustund í kæliskáp.
4. Berið plokkfiskinn fram vel kald-
an með kapers, súrum gúrkum, rist-
uðu brauði og smjöri.
Próvensaiskur pottréttur —
■ Stoficado
Þessi uppskrift er handa sex.
Algengast er að sjóða með salt-
fiskinum kartöflur og lauk, en púrra
er eiginlega enn betri en laukur í
þessu tilfelli.
TILBOÐ OSKAST
í Ford Mustang LX árgerð ’87 (ekinn 7 þús. mílur), Ford Bronco II 4x4
árgerð ’84, ásamt öðrum bifreiðum er verða sýndar á Grensásvegi 9,
þriðjudaginn 19. september kl. 12-15.
Tilboðin verða opnuð á sama stað kl. 16.
Sala varnarliðseigna.
ANNÁLAR
1400-1800
Lokið er útgáfu annála 1400-1800 með út-
komu sjötta heftis við 5. bindi (1988) og með
útkomu 6. bindis (1987) (í einu lagi).
Takmarkað upplag er enn til af eldri heftum,
stökum og í heilum settum.
Ritverkið er 6. bindi (31 hefti).
Verð til félagsmanna Bókmenntafélagsins er kr.
20.200,- fyrir allt ritverkið.
Hið íslenska
bökmenntafélag
Þingholtsstræti 3, s.21960.