Morgunblaðið - 21.06.1990, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 21. JÚNÍ 1990
Morgunblaðið/Guðjón Guðmundsson
Sigurður Sigurðsson, verkfræðingur hjá Haftiamálastofiiun, fylgist með fyllingu í
skarðið í SuðurQörutanga.
Morgunblaðið/Guðjón Guðmundsson
Á SuðurQörutanga sem fór í sundur skammt frá Hvanney í óveðri í vetur. Unnið
er að fyllingu tangans með sanddæluskipi og stórvirkum vinnuvélum. Frá vinstri
eru á myndinni Gísli Viggóson, yfirmaður rannsóknardeildar Haftiamálastoftiunar,
Halldór Ásgrímsson sjávarútvegsráðherra, og Hermann Guðjónsson hafnamála-
stjóri.
Þá voru dalir firðir
Landris í Hornafirði og rannsóknir á Vatnajökli
FYRIR fjórum árum var Karl Sigurðsson, sjómaður á Höfti, var
á leið heim úr róðri á bát sínum, eins og hann hefur gert frá því
hann var ellefú ára strákpatti, og hafði hann fengið einhvern
slatta af fiski. Allt gekk eins og í sögu þar til hann kom að sker-
inu við Bjargstanga þar sem bátur hans hefúr haft viðlegu.
Skyndilega tók báturinn niðri á klöpp sem hann hafði aldrei orð-
ið var við áður.
unni eru fremstu jökulgarðarnir á Breiðamerkursandi en þar lá
jökuljaðarinn 1894. Ekki eru til nýrri mælingar á jökuljaðrinum
en frá 1965.
Skýringanna á þessum óvæntu
kynnum Karls og klapparinnar er
ef til vill að leita í því að land við
Hornafjörð er að rísa. Páll Ims-
land jarðfræðingur telur litlum
vafa undirorpið að landið hefur
risið á þessum slóðum, jafnvel
allt að einum metra frá því um
miðja þessa öld. Karl er sömuleið-
is sannfærður um að breytingar
hafi orðið á landinu og landgrunn-
inu og hann sat eftir með sárt
ennið sökum dynta fósturjarðar-
innar og reikning upp á 45.000
krónur vegna skemmda sem urðu
á gír bátsins þegar hann steytti
á klöppinni.
Höfti á Stokksnesi?
En það er meira í húfi en bátur-
inn hans Karls því á ráðstefnu á
Hótel Höfn um náttúrufar Horna-
fjarðar snemma í júní var meðal
annars rætt um hvað væri til úr-
bóta í innsiglingunni í Horna-
fjarðarósi sem á síðastliðnum vetri
reyndist mörgum sæfarendanum
farartálmi hinn mesti. Páll Ims-
land sagði í erindi sínu á ráðstefn-
unni að „ef land er á hreyfingu
upp eða niður, þá þurfum við að
komast að hinu sanna í því máli
og þá þarf að taka tillit til þess
við hönnun allra hafnarmann-
virkja og við allar endurbætur á
siglingaleiðinni inn á höfnina.
Þetta verður að gera ef endurbæt-
ur sem hugsaðar eru til langs tíma
eiga ekki að reynast skammtíma-
lausn þegar á reynir."
Svo virðist sem orð hans eigi
hljómgrunn því sjávarútvegsráð-
herra, Halldór Ásgrímsson sem
tók þátt í ráðstefnunni á Hótel
Höfn um náttúrufar við Horna-
fjörð, telur að hefja eigi rannsókn-
ir á hentugu hafnarstæði fyrir
Homfirðinga á Stokksnesi sem
fyrst.
Kræklingar við Hoffellsjökul
Óvíða á byggðu bóli er land í
jafnmikilli mótun og við Horna-
fjörð en þær breytingar sem nú
eiga sér stað eru þó aðeins smá-
vægilegar miðað við það umrót
sem þarna hefur orðið frá lokum
ísaldar. Páll Imsland segir að jök-
uilinn hafi hopað hratt fyrir
10.000 árum og sjórinn fylgt fast
á eftir og lá þá um stund inn við
fjöll. Þá voru dalir firðir og fjalis-
hlíðarnar sem fram að láglendinu
vita voru þverhníptir sjávarhamr-
ar. Þegar sjórinn lá inni í dölunum
var þar venjulegt sjávardýralíf og
því má þar finna í dag öðuskeljar
og krækling fylltan jökulleir í jök-
ulöldunum fyrir framan Hoffell-
sjökul. Þessi háa sjávarstaða varði
frekar stutt því landið fór strax
að lyftast þegar jökullinn hvarf
og leitaði jafnvægis. Þessa jafn-
vægis er landið alltaf að leita og
því mega jöklamir ekkert breytast
að ráði eða önnur röskun verða á
jarðmassanum án þess að landið
svari breytingunum með breyttri
landhæð.
Flestir, sem á annað borð hafa
á málinu skoðun, telja að land
hafi risið við Homafjörð í kjölfar
minnkandi jökla. Ekki em þó allir
á einu máli um að vandræða-
ástandið í innsiglingarrennunni sé
af völdum landriss, þar leiki veð-
urfarsþættir og hafstraumar stórt
hlutverk. Einn þeima sem gerst
þekkja til aðstæðna við Horna-
fjarðarós sagði, að yfiriýsingar
um að verið væri að kasta miklum
fjármunum á glæ í hafnarfram-
kvæmdir í Homafirði vegna fyrir-
sjáanlegs landriss, væru runnar
undan rótum „hamfaraiðnaðar-
ins“, eins og hann nefndi það.
Landrisið hefði ekki stórvægileg
áhrif á innsiglinguna inn í Horna-
fjarðarós.
5-10 mm landris á ári við
Hornafjörð
Orsakir landsigs og landriss við
Hornafjörð eru af sama toga en
fyrirbærin verða samfara breyt-
ingum á Vatnajökli, þykkt hans
og útbreiðslu. Á þessari öld hefur
Vatnajökul verið að rýma, lang-
mest á árabiiinu 1920-1960. Jök-
ulfarginu hefur létt af landinu og
það risið. Ýmsar ábendingar í
náttúrunni gefa til kynna landris-
ið á þessum slóðum. Páll Imsland
segir helstu ábendingarnar vera
ýmis sker sem hafa komið í ljós
á síðustu áratugum innan Horna-
fjarðar, vaxandi gróður í víkum
innanfjarðar, lækkandi grunn-
vatnsstaða í mýmm og skurðum
og fjörumór sem nýlega hefur
fundist í Homsvík, skammt aust-
an Stokksness. Þá hefur Breiða-
merkurjökull hopað umtalsvert,
eins og sést á kortinu. Þar sem
jaðar jökulsins er nú var jökullinn
um 300 metra þykkur um alda-
mótin síðustu.
Freysteinn Sigmundsson, 24
ára gamall jarðeðlisfræðingur og
sá eini sem stundar magisternám
í þessum fræðum í Háskóla ís-
lands, hefur áætlað landris með
stærðfræðilíkani. Útreikningana
byggir hann á þeim ófullkomnu
heimildum sem til eru um rýrnun
Vatnajökuls. Freysteinn áætlar
að jarðskorpan undir Vatnajökli
sé 10 km þykk og jarðlög undir
skorpunni hafi svipaða seigju og
rúðugler. Niðurstöður Freysteins
eru þær að land hafi risið um
tæpan 1 metra á jaðri jökulsins á
þessari öld og 0,5 metra í Homa-
firði. Land rísi með öðrum orðum
um 5-10 mm á ári við Horna-
fjörð. Þetta gerist á sama tíma
og landsig á suðvesturhorni lands-
ins er 1 mm á ári, líklega vegna
hækkandi sjávarstöðu. Freysteinn
segir að einstætt sé í heiminum
að hafa svo stóran jökul og jafn-
framt svo þunna jarðskorpu, en
undir meginlöndum er jarðskorp-
an um 100 km þykk. Þessi óvenju-
legu skilyrði leiði til landrissins
við Homafjörð. En Freysteinn
reiknar einnig út hugsanlegt
landris ef jarðskorpan er 20 km
þykk. Samkvæmt því verður
heildarris undir miðjum jöklinum
minna, eða um 2,5 metrar, vegna
aukins styrks jarðskorpunnar en
risið nær lengra út fyrir jaðar
jökulsins vegna þess að skorpan
á erfiðara með að svigna. Kemst
hann að þeirri niðurstöðu að
landris í Hornafirði er heldur
meira en 0,5 metri ef jarðskorpan
er 20 km þykk. Freysteinn segir
að hafa verði í huga að til að
meta landris vegna rýrnunar
Vatnajökuls þurfi þó mun víðtæk-
ari rannsóknir á þykkt og út-
breiðslu Vatnajökuls og eiginleik-
um jarðar. Þykktarmælingar hafa
verið framkvæmdar með svo-
nefndri íssjá sem er uppfinning
Helga Björnssonar jöklafræðings.
60% af jöklinum hefur verið
þykktarmældur á þennan hátt og
enn er eftir að mæla það svæði
sem einkum hefur áhrif á landris
í Hornafirði, þ.e. suðurhluta jök-
ulsins. Talið er að Vatnajökull sé
um 4.000 rúmkílómetrar að stærð
og áætlað flatarmál um 8.300
ferkílómetrar. Talið er að jökull-
inn hafi verið 8.600 ferkílómetrar
1890 og því hefur orðið umtals-
verð rýrnun á jöklinum á þessari
öld.
Hlýnandiveðurfar
Vísindamenn eru almennt sam-
mála um að sjávarborð í heiminum
rísi um 1-2 mm á ári og ef hita-
stig hækkar vegna gróðurhúsa-
áhrifa má gera ráð fyrir að sjávar-
borð rísi enn hraðar á næstu ára-
tugum. Rýrni jöklar meira vegna
hlýnandi veðurfars má búast við
enn meira landrisi. Trausti Jóns-
son, veðurfræðingur, segir að
flestar veðurspár geri ráð fyrir
hlýnandi veðráttu næstu 30-50
ár, allt frá 0,7-4 gráðum á Cels-
ius. Hann segir að taka beri öllum
slíkum spám með fyrirvara þar
sem margir aðrir þættir spili inn
í hér við land, eins og t.a.m. haf-
straumar. „í fyrra fengum við
allt í einu líkön sem gefa til kynna
að veðráttan fari hér kólnandi til
að byrja með um -2 til -4 gráður
að vetrarlagi. En ég tel að taka
eigi slíkum spám með mjög mikl-
um fyrirvara,“ sagði Trausti.
Hann sagði að hækkun á sjávar-
borði gæti komið fram hér á landi
þó veður myndi ekki hlýna hér.
Auk þess sé talið að landsig eigi
sér stað á Suðvesturlandi en til
að ganga úr skugga um hvort
hækkandi sjávarborð þar stafi af
gróðurhúsaáhrifum eða landsigi
þurfi að koma til nákvæmar
mælingar með GPS-siglingkerf-
inu.
GPS-mælingar
GPS stendur fyrir Global positi-
oning system og aðferðin byggist
á merkjum sem send eru frá gervi-
tunglum GPS-siglingakerfisins.
Nú þegar eru tólf slík tungl á
braut umhverfis jörðu en alls
verða þau 18. Viðtækjum fyrir
merkin er stillt upp á nokkrum
landmælingapunktum samtímis
og merki frá nokkrum tunglum
skráð um tíma. Með tölvuúr-
vinnslu og samanburði milli
punktanna má reikna út innbyrðis
afstöðu þeirra með mikilli ná-
kvæmni. Með þessari aðferð er
unnt að mæla útbreiðslu jökla,
sjávarborð, mæla langar vega-
Iengdir án þess að nákvæmni
minnki að ráði og síðast en ekki
síst ákvarða hreyfingar á jarð-
skorpunni. Páll Einarsson jarðeðl-
isfræðingur hefur unnið mest að
framgangi GPS-mælinga hér á
landi og hefur hann starfað ásamt
fleirum með erlendum jarðv-
ísindamönnum að umfangsmikl-
um mælingum á umbrotasvæðum
landsins. Páll segir að íslendingar
verði fyrst um sinn að treysta á
samvinnu útlendinga á þessu sviði
þar sem tækjabúnaður til að nema
merki frá gervitunglum GPS-
kerfisins eru ekki til hér á landi
enn sem komið er. Tækjabúnaður-
inn kostar um 15 milljónir króna.
Steingrímur Sigfússon, sam-
gönguráðherra og jarðfræðingur
sem einnig var á ráðstefnunni í
Höfn, segir að full ástæða sé til
að koma upp slíkum tækjum hér
á landi á næstunni. í sumar verða
gerðar mælingar á íslandi í sam-
vinnu við vísindamenn frá Þýska-
landi og Bretlandi. Verða þá end-
urteknar mælingar frá 1987 til
að finna hreyfingar síðustu
þriggja ára.
Morgunblaðið/KGA
Freysteinn Sigmundsson jarðeðlisfræðingur.