Morgunblaðið - 12.10.1990, Blaðsíða 27

26
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. OKTÓBER 1990
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. OKTÓBER 1990
27
itergmnM&Mí
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúarritstjóra
Fréttastjórar
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson..
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122.
Áskriftargjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Hið einstaka
frelsi smáþjóðanna
Vytautas Landsbergis, for-
seti Litháens, bindur
vonir við að íslendingar verði
fyrstir til að viðurkenna form-
lega sjálfstæði lands hans og
veita því þannig ómetanlegan
stuðning í baráttunni gegn oki
Sovétríkjanna og binda enda
á hina löglausu innlimun í
skjóli einræðisherranna Stal-
íns og Hitlers. Er gleðilegt,
að forsetinn skuli láta þessar
vonir í ljós eftir að hafa rætt
við íslenska ráðamenn undan-
fama daga. Morgunblaðið
hefur margsinnis hvatt til þess
í forystugreinum, að Litháen
hlyti formlega og afdráttar-
lausa viðurkenningu íslenskra
stjómvalda. Þetta hefur verið
á stefnuskrá sjálfstæðis-
manna á Alþingi, formaður
þeirra Þorsteinn Pálsson ferð-
aðist nýlega um Eystrasalts-
löndin til að kynnast ástand-
inu þar og árétta stefnu
flokksins og ríkisstjórnin hef-
ur verið að þokast til þessarar
áttar á undanförnum vikum.
Á vettvangi Atlantshafs-
bandalagsins og víðar hafa
ýmis ríki lýst efasemdum um
réttmæti þess að viðurkenna
Litháen og jafnvel talið að það
myndi koma Míkhaíl S. Gorb-
atsjov, forseta Sovétríkjanna,
í koll. Vandamálin innan Sov-
étríkjanna em svo hrikaleg
meðal annars vegna þess
skorts sem allur almenningur
má þola, að það verður frekar
hann en þræta út af viður-
kenningu á sjálfstæði Lithá-
ens sem ræður úrslitum um
framtíðarsetu Gorbatsjovs í
Kreml og áhrif hans á þróun
mála í Sovétríkjunum. Hingað
til hefur honum tekist að sigla
á milli skers og bám. Hve
lengi hann megnar að halda
völdum með því, ræðst að
minnsta kosti ekki af ákvörð-
unum á Alþingi Islendinga.
í ávarpi sem Landsbergis
flutti til íslensku þjóðarinnar
á miðvikudag færir hann sjálf-
ur ágæt rök fyrir því, hvers
vegna íslensk stjórnvöld eiga
að taka ákvarðanir sínar um
viðurkenningu á sjálfstæði
Litháens á öðrum forsendum
en þau ríki sem meira mega
sín. Hann vísaði til forsjár
drottins og sagði:
„Sú verndarhönd sem alvit-
ur Guð heldur yfir hinum
smáu birtist í takmarkaðri
getu þeirra til að tortíma og
vinna skaða. Okkur, litlu þjóð-
irnar, hefur Guð gert smáar
en hann hefur einnig falið
okkur mikið ábyrgðarhlutverk
— hann hefur skyldað okkur
til að vera vegvísa mannkyns
í gjörbreyttum heimi við dag-
renningu nýrrar aldar.
Örlög heimsins verða ráðin
á vogarskálum annars vegar
þröngra sérhagsmuna og hins
vegar réttlætis. Nú um stund-
ir fer því fjarri að jafnvægi
ríki; hagsmunagæsla vegur
mun þyngra en grundvallar-
réttindi.
Vegna þess að smáþjóðir
ógna engum og eru, að mati
margra, veikburða, hafa þær
meira svigrúm til að láta til
sín taka. Stór og öflug ríki
hafa á hinn bóginn orðið þræl-
arjeigin hagsmunagæslu.
í stað þess að horfa til eig-
inhagsmuna, pólitískrar
hentisemi og hagsýni geta
smáþjóðir, öðrum fremur, tek-
ið ákvarðanir út frá grundvall-
arsjónarmiðum, því sem er
réttlátt og siðferðilega óum-
deilanlegt.
Þetta eru forréttindi okkar,
smáþjóðanna. í þessu felst hið
einstaka frelsi sem við njótum
og þarna er fundinn grund-
völlur fyrir því sérstaka hlut-
verki sem okkur er ætlað að
gegna; að græða sárin.
Takist að bjarga heiminum
ber að þakka það verk smá-
þjóðunum og hjálparstarfi
þeirra.“
Einlægur málflutningur
Landsbergis og hinn sanni
tónn í honum höfðar sterkt
til okkar íslendinga. Er
óvenjulegt að stjórnmálamenn
kveði að vorði með þessum
hætti og mættu þeir gjaman
feta í fótspor Landsbergis.
Fjarlægðin frá yl hugsjóna-
eldsins gerir rökin köld og
málsmeðferðina kalda.
Við íslendingar höfum oft
nýtt okkur frelsi smáþjóðanna
og risið upp gegn öflugum
nágranna- og vinaþjóðum og
nægir að nefna landhelgisdeil-
una í því sambandi. Hafréttar-
sáttmáli Sameinuðu þjóðanna
hefði aldrei verið saminn, ef
smáþjóðirnar hefðu ekki stað-
ið þar sameiginlega vel að
verki. Nú eigum við að nota
frelsi okkar til að viðurkenna
Litháen.
Fjármálaráðherra kynnir fjárlagafrumvarpið:
Hornsteinn í áfram-
hald jafnvægis og stöðug-
leika í efnahagsmálum
„MEGINTILGANGUR þessa fjárlagafrumvarps er að vera horn-
steinn í áframhald þess jafnvægis og stöðugleika sem við Islending-
ar höfum nú náð í efnahagsmálum," sagði Olafur Ragnar Grímsson
þegar hann kynnti frumvarp til fjárlaga ársins 1991 á blaðamanna-
fundi í gær. Eitt höfuðeinkenni frumvarpsins sagði hann vera að-
hald í ríkisútgjöldum, það væri því ekki kosningafrumvarp, eins
og margir hefðu spáð. Hann sagði góðar Iíkur vera á að forsendur
frumvarpsins haldi og að takast mætti í meðförum Alþingis að
varðveita helstu markmið þess.
Ólafur sagði að fyrir tveimur
árum, þegar kynnt var fjárlaga-
frumvarp, hafi það verið við aðrar
aðstæður. Verðbólga hafi verið
mikil, útflutningsatvinnuvegirnir
hafi verið að stöðvast og ójafn-
vægi hafi verið í peningamálum.
„í reynd blasti við slíkt erfiðleika-
ástand í okkar efnahagsmálum að
það þurfti að fara mörg ár aftur
í tímann til að fínna hliðstæðu. Á
síðustu tveimur árum höfum við
náð þeim árangri í stjórn efna-
hagsmála að við getum nú kynnt
fjárlagafrumvarp sem í eðli sínu
er hornsteinn í þá stefnu að halda
áfram þeim stöðugleika sem við
höfum nú náð,“ sagði hann.
Ólafur nefndi nokkur atriði, sem
hann sagði vera grundvallarein-
kenni fjárlagafrumvarpsins. I
fyrsta lagi að hallinn á ríkissjóði
lækki frá fyrra ári. Hann sagði
þeirri stefnu vera haldið, sem sýnd
hefði verið undanfarin tvö ár, að
ríkissjóðshallinn minnki ár frá ári.
í öðru lagi nefndi hann aðhald að
útgjöldum ríkissjóðs, sem hann
sagði hafa verið eitt meginein-
kenni í glímunni við ríkisfjármálin
undanfarin tvö ár. „I reynd
minnka útgjöld ríkissjóðs eða nán-
ast standa í stað, samanborið við
fyrri ár.“
Pjármálaráðherra lagði áherslu
á að hér væri ekki um kosninga-
frumvarp að ræða. „Gagnstætt því
sem margir hafa búist við, að í
þessu fjárlagafrumvarpi væri boð-
uð gífurleg útgjaldaaukning vegna
væntanlegra kosninga er haldið
áfram því aðhaldi sem sett hefur
svip sinn á stjórn ríkisfjármála á
síðustu tveimur árum,“ sagði
hann.
„Þriðja höfuðeinkenni þessa
frumvarps er að skattar eru ekki
auknir. Hlutfall heildarskatta á
íslandi verður óbreytt á næsta ári
samkvæmt þessu frumvarpi miðað
við árið í ár. Hins vegar er haldið
áfram á braut kerfisbreytinga í
skattamálum og næsti áfangi
þeirra breytinga felst í alþjóðlegri
aðlögun skattgreiðslna atvinnulífs
á íslandi," sagði Óiafur.
Hann sagði lánsfjárþörf ríkisins
minnka og að alls lánsfjár eigi að
afia innanlands og að ljóst væri
nú, að á þessu ári tæk.ist í fyrsta
sinn um langt árabil að afla ríkis-
sjóði alls lánsfjár á ftjálsum inn-
lendum markaði.
Þá sagði Ólafur að í frumvarp-
inuværi gert ráð fyrir auknu sjálf-
stæði ríkisstofnana, þannig að þær
fái ákveðna heildarfjárhæð á fjár-
lögum, en þær fái sjálfar vald til
þess að skipta þeim upphæðum
milli hinna ýmsu tegunda útgjalda.
Fyrsta stóra stofnunin sem þetta
sjálfstæði hlýtur, sagði Ólafur vera
Háskóla ísdlands. I stað þess að
Háskólinn fengi margar upphæðir
á fjárlögum og Alþingi ákvæði til
hvers þær renni, fái Háskólinn nú
tvær megin upphæðir sem Háskól-
aráð og deildir skipti á milli ein-
stakra rekstrar- og kennsluþátta,
alls rúman milljarð króna.
„Það er ætlun okkar að halda
áfram á þessari braut og láta þessa
Ólafur Ragnar Grímsson skýrir fjárlagafrumvarpið á blaðamannafundi í gær. Honum til hægri handar
eru Svanfriður Jónasdóttir, aðstoðarmaður ráðherra, og Már Guðmundsson efnahagsráðgjafi.
stefnu gilda um fleiri svið ríki-
skerfisins og ríkisstofnanir," sagði
ráðherra.
Niðurstöðutölur fjárlagafrum-
varpsins fela í sér tekjur upp á
rétt tæpa hundrað milljarða króna
og útgjöld upp á rúma hundrað
milljarða króna. Hallinn er þvi
3.650 milljónir, eða um 1% af
landsframleiðslu. „Eg held að það
sé nokkuð einsdæmi í efnahags-
stjóm ríkja af sömu tegund og við
Islendingar búum hér við, að tek-
ist hafi með þessúm hætti að
minnka halla ríkissjóðs á sam-
dráttartímum í þjóðartekjum og
þjóðarframleiðslu. En þessi árang-
ur, að minnka hallann úr 2,8% af
landsframleiðslu í 1,5% nú og 1%
á næsta ári er auðvitað ein megin-
forsenda þess að árangur hefur
náðst í glímunni við verðbólguna
og jafnvægi hefur náðst á pen-
ingamarkaði," sagði Ólafur.
Ólafur sagði allar forsendur
vera fyrir því að það markmið eigi
að nást að verðbólga verði 7% og
að kaupmáttur aukist um 1% á
næsta ári. „Þannig felur frum-
varpið í sér nýtt ár, þar sem með
hægum en öruggum skrefum,
efnahagsbatinn fer að skila sér til
fólksins í landinu."
Útgjöld ríkisins verði 103 milljarð-
ar króna og tekjur 99 milljarðar
Áætlaður halli 3.650 milljónir króna. Helstu óvissuþættir eru olíuverð og álverssamningar
TEKJUR ríkissjóðs eiga að verða 99.563 milljónir króna á næsta ári,
samkvæmt fjárlagafrumvarpinu, sem kynnt var í gær. Útgjöld eiga
að verða nokkru hærri, eða 103.213 milljónir króna. Áætlaður halli
á ríkissjóði er því 3.650 milljónir. Gert er ráð fyrir að hallinn verði
1% af landsframleiðslu, en í ár er hann áætlaður verða 1,5% af lands-
framleiðslu. í forsendum frumvarpsins er gert ráð fyrir 7% verð-
bólgu 1991 og að kaupmáttur launa aukist um 1%. Byggt er á þjóð-
hagsáætlun um að verg landsframleiðsla verði 363.600 milljónir
króna, eða 8,5% hærri en á þessu ári. Helstu óvissuþættir frumvarps-
ins lúta að olíuverði og samningum um byggingu álvers. Miðað er
við 26 dollara meðalverð á olíutunnu á heimsmarkaði, sem er 40%
hærra en meðalverð 1989. Ekki er gert ráð fyrir álversframkvæmdum.
Tekjur ríkissjóðs eru áætlaðar
99.563 milljónir króna. Það er um
9,2 milljörðum hærra en í frum-
varpi til fjárlaga þessa árs, eða
10,2% hærra. Miðað við áætlaðar
niðurstöðutölur þessa árs er hækk-
unin minni, eða um 7 milljarðar
króna, sem er um 7,5%. Miðað við
7% verðlagshækkanir milli áranna
1990 og 1991 eiga því áætlaðar
tekjur ríkissjóðs á næsta ári að
vera um 0,5% hærri að raungildi
en áætlaðar niðurstöðutölur þessa
árs.
Beinir skattar 20 milljarðar
Beinir skattar eru áætlaðir
19.332 milljónir króna, sem er
hækkun um 4,1 milljarð frá síðasta
frumvarpi, eða sem nemur 27,1%.
Óbeinir skattar eru áætlaðir 73.928
milijónir króna.
■ Tekju- og eignarskattar einstakl-
ínga eru áætlaðir 14,4 milljarðar
króna á næsta ári. Tekjuskattur er
þar fyrirferðarmestur, 12,2 millj-
arðar og hækkar um 17,9% frá
síðasta frumvarpi, eignarskattur er
áætlaður 1,4 milljarðar og hækkar
um 16,2% frá síðasta frumvarpi,
eignarskattsauki er áætlaður 140
milljónir og hækkar um 40% frá
síðasta frumvarpi, gjald í fram-
kvæmdasjóð aldraðra er áætlað 370
milljónir, hækkar um 60,9% frá
síðasta frumvarpi og loks er erfða-
fjárskattur áætlaður 260 milljónir
króna, sem er hækkun um 30% frá
síðasta frumvarpi.
Fyrirtækjaskattar eru áætlaðir
skila tæpum 5 milljörðum á næsta
ári, þar af er tekjuskattur félaga
3.365 milljónir sem er 92,3% hækk-
un frá síðasta frumvarpi.
Hlutur innflutningsgjalda í tekj-
um ríkissjóðs hefur minnkað á und-
anförnum árum. I greinargerð
frumvarpsins segir að á fyrri helm-
ingi síðasta áratugar hafi þau skilað
um fimmtungi ríkissjóðstekna, en
nú sé hlutur þeirra um 8%.
Gert er ráð fyrir að jöfnunar-
gjald hverfi í áföngum á næsta ári
og skili alls 700 milljónum króna,
innflutningsgjöld af bifreiðum skili
svipuðu og á þessu ári og að í heild
verði innflutningsgjöld um 7,9 millj-
arðar á næsta ári.
Virðisaukaskattur er áætlaður
skila 40.500 milljónum króna, sam-
anborið við áætlaða innheimtu á
þessu ári um 38 miiljarða. Sem hlut-
fall af tekjum ríkissjóðs er virðis-
aukaskattur áætlaður 40,7% sam-
anborið við áætluð 41,4% á þessu
ári.
32 milljarðar í laun
Útgjöld ríkissjóðs eru áætluð
103.213 milljónir króna, sem er
hækkun um rétt rúma 10 milljarða
frá síðasta frumvarpi, eða sem nem-
ur 10;7%. Hækkunin frá áætluðum
niðurstöðutölum þessa árs er minni,
eða tæpir 6 milljarðar króna, sem
jafngildir tæpum 6%.
Áætlað er að 40,4 milljarðar fari
í rekstrarkostnað, þar af 31,7 millj-
arðar í laun. Tryggingagreiðslur,
niðurgreiðslur og framlög eru áætl-
uð 41,5 milljarðar. Þar af fari 13,8
milljarðar í lífeyristryggingar, 10,1
í sjúkratryggingar, tæpir 5 milljarð-
ar í niðurgrejðslur á vöruverði og
tæpir 2 milljarðar í framlag til
Lánasjóðs íslenskra námsmanna.
Vaxtagreiðslur eru áætlaðar 9,4
milljarðar króna.
Til viðhalds er áætlað að fari 2,5
milljarðar, þar af tæpir 2 milljarðar
til Vegagerðarinnar.
Framlög til fjárfestinga eru áætl-
uð 9,4 milljarðar. Þar af fái Vega-
gerðin 3,1 milijarð og flugvellir 333
milljónir. Framlög til hafnamála eru
áætluð 474 milljónir, til bygginga-
sjóðanna 700 milljónir og í Fram-
kvæmdasjóð aldraðra 240 milljónir.
Minnkandi ríkissjóðshalli
Ríkissjóðshallinn verður sam-
kvæmt niðurstöðutölum frumvarps-
ins 3.650 milljónir króna. í frum-
varpi til fjárlaga þessa árs var
áætlaður halli tæpum 800 milljón-
um króna lægri, um 2.855 milljón-
ir. Hækkunin nemur 27,9%. í grein-
argerð frumvarpsins kemur fram
að áætlaðar niðurstöðutölur þessa
árs sýni 4.960 milljóna króna ríkis-
sjóðshalla á verðlagi þessa árs. Sé
sá halli reiknaður á verðiagi 1991,
verður hann 5.300 milljónir. Fram
kemur að samanlagður halli áranna
1988 til 1991 er áætlaður 26.850
milljónir króna, á verðlagi 1991.
Hallinn 1988 varð 2,8% af lands-
framleiðslu, 1989 2,1% af lands-
framleiðslu, áætlað er að hann verði
I, 5% af landsframleiðslu á þessu
ári og 1% á því næsta.
Heildarlánsfjárþörf A-hiuta ríkis-
sjóðs er í frumvarpinu áætluð
II. 650 milljónir króna, þar af af-
borganir af teknum lánum 6,9 millj-
arðar, þannig að hrein lánsfjárþörf
er áætluð 4.750 milljónir króna og
er gert ráð fyrir að hægt verði að
afla alls lánsfjár á innlendum lána-
markaði.
Ýmsar breytingar
í greinargerð frumvarpsins eru
raktar forsendur þess og helstu
breytingar. Þar kemur fram að á
tekjuhlið verði breytingar bæði til
hækkunar og lækkunar. Reiknað
er með vaxandi þjóðarútgjöldum
sem skili sér í auknum tekjum ríkis-
sjóðs. Hlutfali tekna ríkissjóðs af
landsframleiðslu er áætlað verða
27,4%, sem er nokkru lægra en í
ár og lítillega hærra en 1989.
í greinargerðinni segir að útgjöld
ríkissjóðs hafi nánast staðið í stað,
að raungildi, síðan 1988. Þau hafi
aukist um 0,6% í fyrra miðað við
landsframleiðslu, gert sé ráð fyrir
að þau dragist saman um 1% á
þessu ári og aukist um 1,1% á
næsta ári, miðað við landsfram-
leiðslu. Á þessum tíma urðu tölu-
verðar breytingar á milli einstakra
gjaldflokka. Um 40% heildarút-
gjalda fara tii svokallaðrar sam-’
neyslu, sem er fyrst og fremst
launa- og rekstrarkostnaður. Þessi
þáttur hefur lækkað nokkuð að
raungildi frá árinu 1988, segir í
greinargerðinni, en í frumvarpinu
er reiknað með að hann hækki lítils
háttar umfram almennt verðlag,
einkum hjá stofnunum mennta-
mála, fatlaðra og heilsugæslu.
Vægi svonefndra tilfærslna hefur
farið vaxandi og er sagt að þær
nemi um 40% heildarútgjalda nú,
eftir að hafa vaxið um 10% að raun-
gildi undanfarin tvö ár. í frumvarp-
inu er gert ráð fyrir að tilfærslur
minnki hlutfallslega, en það er sagt
háð því að settum markmiðum um
hagræðingu og breytt skipulag í
heilbrigðiskerfínu verði náð.
Óvissuþættir
Fjárlagafrumvarpið er byggt á
þeirri forsendu, segir í greinargerð-
inni, að meðalverð á olíu verði
kringum 26 dollarar á næsta ári,
en það er rúmlega 40% hækkun frá
meðalverðinu 1989, sem var um 18
dollarar hvert olíufat. Þetta er sagt
svipuð forsenda og Alþjóðagjaldeyr-
issjóðurinn leggur til grundvallar í
nýjustu efnahagsspá sinni, þó held-
ur hærri. „Haldist verðið á næsta
ári hins vegar jafnhátt og síðustu
skráningar gefa tii kynna verður
ekki hjá því komist að endurskoða
forsendur fjárlagafrumvarpsins,"
segir í .greinargerðinni.
Annar óvissuþáttur eru hugsan-
legar álversframkvæmdir. Forsend-
ur fjárlagafrumvarpsins eru miðað-
ar við almennar þjóðhagshorfur án
tillits til álversframkvæmda, þar
sem samningar um álver liggja enn
ekki fyrir. „Verði ráðist í byggingu
álvers og virkjana er nauðsynlegt
að fylgja mjög aðhaldssamri stefnu
í útgjaldamálum hér innanlands til
þess að hamla gegn þenslu og aukn-
um viðskiptahalla. Ákvörðun um
byggingu álvers kallar því á endur-
mat ýmissa framkvæmdaáforma,
jafnt hjá opinberum aðilum sem
einkaaðilum," segir í greinargerð-
inni.
I
Skattkerfisbreytingar
í frumvarpinu eru boðaðar skatt-
kerfisbreytingar, en ekki allar tíma-
settar. Þar segir að undirbúningur
að samræmdri skattlagningu fjár-
magnstekna einstaklinga hafí verið
í gangi nokkurt skeið. „Það er í
senn réttlætismál og liður í alþjóð-
legi'i samræmingu skattakerfísins
að raunvaxtatekjur einstaklinga
séu skattlagðar eins og aðrar tekj-
ur,“ segir þar.
Skattlagning fyrirtækja er einnig
til endurskoðunar og er ætlunin að
samræma skattlagninguna því sem
gerist .í samkeppnislöndunum. Þó
er boðað að fyrir endanlega af-
greiðslu frumvarpsins á þingi sé
stefnt að því að færa saman í eitt
gjald önnur fímm, lífeyristrygg-
ingagjald, slysatryggingagjald, ið-
gjald til Atvinnuleysistrygginga-
sjóðs, vinnueftirlitsgjald og 3,5%
launaskattur. Hið nýja gjald nefnist
tryggingaiðgjald. Gert er ráð fyrir
að gjaldið verði lagt á öll fyrirtæki
og það verði í tveimur þrepum til
að byija með, 3% og 6%. Nú eru
landbúnaður, sjávarútvegur og iðn-
greinar undanþegnar launaskatti.
Gert er ráð fyrir að þessar greinar
greiði 3% gjaldið en aðrar greinar
6% gjald. í þessu felst 0,5% hækkun
á meðalgjaldi allra atvinnugreina.
Þá er gert ráð fyrir sérstöku álagi
á iðgjaldsstofninn, sem skili 800
milljónum króna. í heild er gert ráð
fyrir að tekjur ríkisins af hinu nýja
tryggingaiðgjaldi nemi 9,1 milljarði
króna á næsta ári að meðtöldu hinu
sérstaka álagi.
Þá er sagt vera til skoðunar að
breyta tekjuskatti einstaklinga með
það að markmiði að aukajöfnunar-
hlutverk tekjuskattsins. „I því sam-
bandi er m.a. til skoðunar með
hvaða hætti megi taka upp húsa-
leigubætur til tekjulágra einstakl-
inga,“ segir í greinargerð frum-
varpsins. Meðal annarra þátta
skattamála sem eru til skoðunar
eru nefnd tollalög, þungaskattur,
lög um stimpilgjöld og lög um auka-
tekjur ríkissjóðs.
Maður,
tré mynda
Um Octavio Paz
eftir Jóhann
Hjálmarsson
Hjá þeim sem fylgst hafa með
mexíkóska ljóðskáldinu Octavio
Paz (f. 1914) eru viðbrögðin á
þessum degi þegar hann hefur
hlotið Nóbelsverðlaun í bók-
menntum:
Það hlaut að koma að því!
Langt er síðan tvö ung skáld,
við Ari Jósefsson, settumst niður
þrátt fyrir óróleik æskunnar og
þýddum í sameiningu eitt mark-
verðasta ljóð Paz, Lofsöng meðal
rústa. Þýðingin birtist síðan í Sam-
vinnunni (mars 1962) ásamt ítar-
legri kynningargrein eftir undirrit-
aðan. Ritlaunin gerðu þessi blönku
skáld rík hluta dags.
Þegar ég nú les þýðinguna yfir
í tilefni dagsins get ég ekki varist flókinna hugmynda, en sem slíkur
stolti því að hún hijómar alls ekki rökvís, hefur vakið mikla athygli
Octavio Paz
svo illa. Lofsöngur meðal rústaer
„ástríðuþrungið ljóð með víðan
sjóndeildarhring" svo gripið sé til
greinargerðar Sænsku akade-
míunnar um Paz.
um allan heim, stundum svo að
skyggt hefur á skáldið.
Búddismi er víða í ljóðum Paz.
Einfaldar lausnir eru honum ekki
að skapi og ljóð hans þess vegna
Eitt ljóð eftir Paz hafði Einar margræð. Heimspeki hans sem
Bragi þýtt og birt í Erlendum nú-
tímaljóðum (1958). Þettaljóð, Gat-
an, minnir töluvert á tómhyggju-
ljóð Steins, er um mann sem.ekki
getur flúið skugga sinn.
mótast af glímunni við lífið og
dauðann, sífelldri opinberun dauð-
ans í lifandi myndum, má skýra
með orðum hans sjálfs: „Líf og
dauði eru ekki tveir andstæðir
Ljóðlist spænskumælandi þjóða heimar; við erum. ein jurt með
gnæfir einna hæst á öldinni og er
Octavio Paz verðugur fulitrúi
hennar. Til Spánar sótti Paz áhrif
og uppörvun, en Frakkland og
Austurlönd hafa einnig auðgað
skáldskap hans. Á Spáni hefur
hann lengi (við hliðina á Jorge
Luis Borges sem ekki fékk Nóbels-
verðlaun) verið talinn meðal höfuð-
skálda. Árið 1982 voru Paz veitt
helstu bókmenntaverðlaun Spánar:
Cervantes-verðlau’ .in, kennd við
höfund Don Quijote.
Spænskumælandi skáld hafa
löngum heillast af súrrealisma og
að því leyti er Octavio Paz engin
undantekning. I anda súrrealis-
mans yrkir Paz í Lofsöng meðal
rústa þegar hann dregur upp eftir-
farandi mynd, einkennilega og
ógnvekjandi:
Nóttin fellur yfir Teotihuacán.
Á tindi pýramídans reykja drengirnir
marihuana,
hljóma strengdir gítarar.
Hvaða jurt hvaða lífsvatn gefur okkur líf,
hvar fáum við grafið upp orð,
hlutfallið er stjórnar sálminum og ræð-
unni,
dansinum, borginni og vogarskálunum?
Mexíkanski söngurinn tvístrast í formæling-
ar,
litfögur stjama sem hrapar,
steinn sem varnar okkur dyranna.
Jörðin bragðar aldurhnigna jörð.
Ljóðinu lýkur aftur á móti á
sáttargjörð, þegar draumur og
veruleiki fallast í faðma, verða eitt:
Dagur, kringluleiti dagur,
glóandi appelsína: tuttugu og fjögur hólf,
öll gagntekin gulum sætleika!
Vitsmunirnir holdgast í myndir að lokum,
tveir fjandsamlegir helmingar sættast
og vitundarspegillinn breytist í vökva,
verður gosbrunnur, sagnalind:
Maður, tré mynda,
orð sem eru blóm, sem eru aldin sem eru
gjörðir.
Mönnum hefur orðið tíðrætt um
það sambland tilfinninga og vits-
muna sem ljóð Octavio Paz spegla.
Öll meiriháttar ljóð einkennast af
þessu nábýli eða réttara sagt sam-
býli. En Paz hefur ritað mikið um
heimspeki og ekki síst stöðu Mex-
íkó í samfélagi þjóðanna, sérkenni
mexíkóskrar menningar.
í Völundarhúsi einmanaleikans
(1950) koma viðhorf Paz í ljós, en
bókin er eins konar gegnumlýsing
þjóðarsálar Mexíkómanna. Heim-
spekingurinn Paz, kenningasmiður
tveimur tvíburablómum.“ Og
„Enginn deyr af völdum dauðans,
öll deyjum við af völdum lífsins."
í kunnu ljóði spyr hann án þess
að svara: „Er dauðinn eina leiðin
burt?“
Súrrealismi, módernismi, hafa
mótað skáldskap spænskumælandi
þjóða eins og fyrr segir. Nauðsyn
þess að breyta til, bylta, gerast
ekki sporgöngumaður staðnaðrar
hefðar, orðaði mexíkóska skáldið
Enrique González Martinez á þessa
leið 1915:
„Snúið svaninn úr hálsliðnum."
Þótt segja megi að Octavio Paz
hafí farið að ráðum Martinez, að
minnsta kosti í upphafi, hefur hon-
um verið umhugað um að Mexíkó
og allur heimurinn eignaðist söng,
úr ösku risi fugl lífsins og.vonar-
innar, hinn ósigrandi Fönix, nýr
svanur hertur í reynslu mótsagna
og skelfinga mannkyns.
í samtali blaðamanna við Oc-
tavio Paz 1983 var hann spurður
um framtíð langra ljóða, ljóða-
flokka sem hann hefur öðrum
fremur ort, samanber t.d. Árst-
íðina miklu (1958). Paz telur ljóð-
um af þessu tagi til tekna að þau
fái lesandann til að íhuga og þau
séu leikræn, skyld leiklist, í þeim
sé söngur og ævintýri.
Hann getur þess að hætta sé
aftur á móti á að þeir sem yrki
löng ljóð verði of margorðir, eigi
erfitt með að setja punkt. En stutt
ljóð geta orðið of myrk og dular-
full. Það er þeirra vandi. Paz segir
takmark sitt vera að yrkja meðal-
löng ljóð.
Það sem ekki má forsmá í skáld-
skap er ákaflyndið, bætir Paz við.
Skáldið og ritgerðahöfundurinn
eru engar andstæður hjá Paz. Rit
gerðir hans bera mikilli þekkingu
vitni og þær eru skrifaðar af leikni
og sannfæriiigarkrafti þar sem
gagnrýnin er leiðandi afl og hvatn-
ing.
Eg nefndi áður Völundarhús
einmanaleikans. Önnur og ekki
minna kunn bók með ritgerðum
Paz er Boginn og harpan (1956)
þar sem umræðuefnin eru skáld-
skapurinn, sagan og málið.
í Boganum og hörpunni rek-
umst við á eftirfarandi:
„Skáldið er ekki sá sem ljær
hlutunum nafn heldur sá sem
sviptir þá heitum sínum, sá sem
uppgötvar að hlutimir era nafn-
lausir og þau heiti sem við höfum
valið þeim eru ekki þeirra nöfn.