Morgunblaðið - 03.02.1991, Blaðsíða 22

J.
22 C
MORGUNBLAÐIÐ MENNINGARSTRAUMAR SUNNUDAGUR 3. FEBRÚAR 1991
MYNDLISTÆr listin vanmáttug?
Eitt lítið hlutverk
myndlistarinnar
NÚ UM stundir fylla drunur vígfvélanna loftið í ákveðnum heimshlut-
um, og endurómur þeirra dynur á eyrum manna um allan heim í
gegnum gegndarlausar lýsingar fjölmiðlafólks, sem fjallar um hildar-
leiki heilla þjóða sem spennandi íþróttakeppni. Þar skiptir talnaleik-
urinn öllu máli, og fréttafólkið heldur varla vatni yfir fjálglegum
lýsingum á hátæknilegum eiginleikum hinna glitrandi morðtóla.
'’Allir þessir viðburðir hljóta að fylla hugsandi fólk vanmáttarkennd
fyrir hönd þeirrar menningar, sem elur slíka ógn af sér. Hafa hug-
sjónir trúarbragðanna, vonir bókmenntanna og sýnir myndlistarinn-
ar ekkert að segja, þegar á reynir? Slík ályktun virðist eiga fullan
rétt á sér við fyrstu sýn.
Og þó. Menningin hefur nefni-
lega aldrei náð yfirhöndinni í
mannlegu þjóðfélagi, hversu mikið
sem menn vilja láta í það skína á
tyllidögum. Þegar rætt er um hags-
muni þjóða og ein-
stakra hópa er
ætíð gengið út frá
efnahagslegum,
pólitískum ogjafn-
vel trúarlegum
þáttum; menning,
sem erfitt er að
skilgreina, er þar
oftar en ekki
En hinir ýmsu þættir menningar
hafa þó átt drjúgan þátt í að, móta
viðhorfm til mannlegra samskipta,
og halda stöðugt áfram að hafa þar
áhrif; þannig má segja að þrátt
fyrir allt hafi myndlist átt nokkum
hlut í að móta það neikvæða við-
horf til styijalda, sem almennt ríkir
nú meðal siðaðra þjóða. Þetta nei-
kvæða viðhorf er í raun tiltölulega
nýtt'á Vesturlöndum (varla meira
en aldargamalt) og hefur tæpast
unnið sér meira en yfirborðsfylgi
annars staðar, eins og dæmi um
mannskæðar borgarastyrjaldir í
mörgum löndum þriðja heimsins
sanna enn í dag.
Varðandi þetta má nefna nokkur
George Segal: Aftaka (1967).
dæmi. Eftir að ljósmyndun var kom-
in til sögunnar um miðja síðustu
öld, var í fyrstu litið á hana sem
listgrein (og það er góð ljósmyndun
vissulega enn). Með ljósmyndum
úr tveimur illræmdum styrjöldum
þess tíma, Krímstríðinu og Borg-
arastyrjöldinni í Bandaríkjunum,
sýndi þessi listgrein Vesturlandabú-
um svart á hvítu að stríð var ekki
sá tími hetjudáða, riddaramennsku
og háleitra hugsjóna sem róman-
tískar bókmenntir og pólitískar
hvatningaræður vildu vera láta;
stríð var ekki annað en slátrun, lím-
lestingar og þjáningar venjulegs
fólks, sem gat enga björg sér veitt.
Eins og til að hnekkja á þessum
staðreyndum kom út 1863 ein fræg-
asta myndaröð spænska lista-
mannsiníT'Franciseo Goya, „Ógnir
stríðsins", þar sem hann sýndi fram
á þá grimmd sem kemur yfir mann-
skepnuna í stríði, grimmd sem fær
menn og konur til að fremja ódæðis-
verk sem mannleg augu eiga jafn-
vel erfitt með að horfa upp á. Slík-
ur var máttur myndanna að þær
voru aldrei birtar meðan listamað-
urinn lifði, af ótta við að það stríð
sem hann fjallaði um stæði mönnum
enn of nærri. En myndirnar eru
jafn kraftmiklar nú og þær voru
fyrir meira en öld síðan. — Er það
ekki undarleg tilviljun að Rauði
krossinn, fyrstu mannúðarsamtökin
sem stefna að því að lina þjáningar
hinna stríðshijáðu, var stofnaður
sama ár, 1863?
Styijaldir og stríðsrekstur hafa
haft mikil áhrif á myndlist alla tíð
síðaii, og myndlistin síðan á viðhorf
fólks til slíkra viðburða. Fyrri
heimsstyijöldin var mikið afhroð
fyrir vestræna menningu, þar sem
þjóðir sendu í nafni menningarinnar
og trúarinnar magnaðar bombur
og ský af eiturgasi yfir andstæðing-
inn. Viðbrögð myndlistarinnar voru
margs konar; Dada-istar vildu
leggja í rúst þá vestrænu menn-
ingu, sem hafði brugðist mannleg-
um vonum svo hrapallega, á meðan
fylgismenn De Stijl reyndu að finna
grunn að nýjum og betri heimi, og
súrrealistarnir leituðu í innri djúp
persónunnar í von um að finna þar
einhver raunverulegri gildi.
Það er of snemmt að spá fyrir
um hvernig listamenn munu minn-
ast þeirra styijalda sem nú geysa
fyrir allra augum við Arabíska fló-
ann, og í leynd við Eystrasaltið.
Víst er, að sem fyrr eru fórnarlömb-
in að mestu það fólk sem síst skyldi,
þ.e. saklausir borgarar. Það er eitt
hlutverk myndlistarinnar að benda
stöðugt á þetta, og þá fara menn
vonandi ekki jafn glaðbeittir af
stað næst.
En ef til vill hafa slíkar ábending-
ar myndlistarinnar ekki nokkurn
skapaðan hlut að segja í stríðs-
manginu — og þó. Það má alltaf
vona.
eftir Eirík
Þorláksson
aukaatriði.
MYNDBÖND/- þid myndina
„Losti“?
UM NAFNGIFTIR
MYNDBANDA
FYRIR nokkrum árum skrifaði ég aðfinnslugrein um útlit hlífðar-
kápa myndbandahulstra hérlendis og þrátt fyrir að mikið vatn
hafi runnið til sjávar síðan oggæðastuðullinn bráðbatnað, vantar
þó uppá að þar komi ætíð fram þau aðalatriði um innihald sem
Ieigjandanum eru nauðsynlegust. Hinsvegar heyra nú að mestu
leyti sögunni til þær örmu sparnaðaraðgerðir sumra útgefenda að
teikna sjálfir - eða „sá laghenti í fjölskyldunni" - kápuna, þetta
andlit myndarinnari Bæði eru umboðin orðin færri, stærri og metn-
aðarfyllri og flest vinna þau eftir ákveðnum fyrirmælum hinna
erlendu dreifiaðila hvað útlitið snertir sem annað. Sú leið er oft-
ast farin að auglýsingastofa er fengin til að snara texta erlendu
kápunnar á íslensku og er fátt við það að athuga.
Fyrmefnd meginatriði verða þó
jafnan að vera Ijós, einsog
lengd myndarinnar, gerð, fram-
leiðsluland og -ár, að maður tali
ekki um efnisþráð, nafn leikstjóra,
leikara og ann-
arra helstu list-
rænu bakhjarla
myndarinnar -
einkum og sér-
ílagi ef þeir hafa
sett umtalsvert
mark sitt á verk-
ið. A þessu vill
vera nokkur mis-
brestur.
Og þá komum við að aðalatrið-
inu - hinu íslenska heiti myndar-
innar. Á kápuhulstrinu kemur það
yfirleitt ekki fram. I þeirri miklu
og óhjákvæmilegu málhreinsuna-
ramræðu hefur þetta atriði orðið
mikið til utanveltu og gott ef þessi
vinnubrögð era ekki kolólögleg
líka. Rök myndbandaútgefenda
era einkum þau að íslenskt heiti á
kápu yrði villandi fyrir bæði starfs-
fólk og viðskiptavini. Flestallir
þekki nafn myndanna á frammál-
inu af bíóauglýsingum - þar sem
íslenska heitinú er gert mishátt
undir höfði þó það sé í flestum til-
fellum til staðar. Varasamt og
ruglandi að breyta kunnum og
góðum nöfnum þekktrar söluvöra.
Þá hefur komið fyrir að mynd-
bandadreifiaðilinn gefur myndinni
annað íslenskt nafn en það sem
hún gekk undir í kvikmyndahúsi.
Þá vill og brenna við- að þau era
heldur klisjukennd og höfða hvorki
til efnis né frumheitis. Eins gerist
það æ algengara að hreinléga ekk-
ert íslenskt heiti er að finna á
hulstri né bandi (þetta á fyrst og
fremst við um myndir sem frum-
sýndar era á myndbandi), þýðand-
inn og/eða útgefandinn gjörsam-
lega sleppt því!
Þeir myndbandaleigjendur sem
ég ræddi við krossa sig ef minnst
er á íslensk heiti, segja það heyri
til undantekninga ef viðskiptavinur
biðji um mynd samkvæmt íslensku
heiti hennar nema þá helst að spurt
sé um myndir sem enn gangi í
kvikmyndahúsum eða hafa nýlokið
göngu sinni.
Að mínu áliti er hér um nokkra
fordóma að ræða. Lengi vel var
myndbandageiranum til dæmis
mun tamara að nota hið alþjóðlega
orð „video" í stað þess heldur stirða
„myndbands" sem smá vinnur á,
í dag er latínan að hverfa. Og
heilsíðu kvikmyndaauglýsingar í
Morgunblaðinu þar sem hver ein-
asti titill og texti er þýddur á „yl-
hýra málið“ taka sig vel og fag-
mannlega út. Er það hættulegt eða
hallærislegt að komi fram að
„director of photography" sé kvik-
myndatökustjóri, „film editor“ sé
klippari o.s.frv.? En rétt er að
staldra við það að kvikmyndamáli
hefur lítill gaumur verið gefinn í
ensk-íslenskum orðabókum til
þessa, og ósamræmis hefur gætt
hjá þýðendum. Enn hef ég ekki
kynnt mér íslensku alfræðiorða-
bókina, er óskandi að einhver hafí
munað eftir þessari vinsælustu list-
grein samtíðarinnar við samning
þeirrar merkisbókar.
Hér þarf hugarfarsbreytingu.
Meðan afstaða þeirra sem ráða er
á þessum einstefnunótum geta
þeir ekki reiknað með breytingum
hjá viðskiptavininum né starfsfólk-
inu. En einsog þeir hafa breytt
útliti kápanna til hins betra og
bætt upplýsingagildi þeirra til
muna ættu þeir að sjá til þess að
íslenska heitið - það skímarnafn,
sem frómir bíóstjórar hafa veitt
afurðum sínum, komi undantekn-
ingarlaust fram á kápunni og sýni
einnig þann metnað að þýða lista-
mannatitla á „plakötunum", sem
yfir höfuð prýða framhlið kápanna.
Byggja upp nýja hefð sem engan
fælir frá en er rættlætiskrafa sem
hefði tvímælalaust mikil og góð
áhrif, ekki síst á glæsilegu æsku
landsins.
Það þarf ekki að minna neinn á
að við erum íslendingar á Islandi.
Sofandaháttur á varðstöðu í þess-
um geira menningarinnar er graf-
alvarlegur, ekki síst sökum gífur-
legra vinsælda hans og áhrifa. En
einsog málin standa í dag ráðlegg
ég viðskiptavinum að biðja um
„Sea of Love" en ekki „Losta“ útá
næstu myndbandaleigu - ef þeir
vilja ekki koma tómhentir heim!
eftir Sæbjörn
Voldimarsson
BÆIiUR/Vœru bœkur til án lesenda?
Lestur er undirstaða
allrar menntunar
ÞEgSI pistill væri ekki til án bóka. Bækur væru ekki til án les-
enda. Og lesendur væru ekki til án lestrarkennslu. Okkur finnst
það óumdeilanleg réttindi að vera kennt að lesa, svo að við séum
læs á alla þá texta sem prentaðir eru á hverjum degi. í öllum
heiminum. Og af því að okkur finnst þessi réttindi svo sjálfsögð
og óvefengjanleg gleymum við jafnvel að veija þau og tala máli
þeirra. Og þá er hættan oft á næsta leiti.
Allir era sammála um að öll
heimsins börn skuli hafa mögu-
leika til að læra að lesa, því að læsi
er óumdeilanleg undirstaða almennr-
ar menntunar og þar með sjálfstæðis
þeirra. Þess vegna
beindu Sameinuðu
þjóðimar athygli
heimsins að mikil-
vægi lestrarkunn-
áttu, með því að
helga eitt ár barátt-
unni fyrir almennu
læsi. En þegar
Vesturlandabúar
tala um ólæsi beina þeir gjarnan
máli sínu til fátækari þriðja heims
landa. En gleyma að líta sér nær.
Að iitast um í sínum eigin heimagarði.
Nýbirt skýrsla vakti Breta snögg-
lega til umhugsunar
um læsi þeirra eigin
barna. Þar er skýrt
frá rannsókn á lestr-
arkunnáttu grann-
skólabama í Bret-
landi er sýnir Ijóslega
að mikið vantar á að
vakað sé nægilega
yfir ungviðinu. í
skýrslunni kemur
fram að lestrarkunn-
áttu barna er mjög
ábótavant í einum af
fimm skólum á Bretlandseyjum, og
hefur þetta hlutfall ekki breyst á
þeim tólf árum sem liðið hafa frá
síðustu rannsókn á læsi í skólum.
Alvarlegasta niðurstaða þessarar
úttektar er sú, að lestrarkunnátta sjö
ára barna hefur versnað stórlega.
Ástandið hefur ekki verið metið svo
slakt í fjöratíu og fimm ár. Þeim
börnum hefur fjölgað um helming á
síðustu ijórum árum, sem éiga í vand-
ræðum með að ná valdi á einföldustu
orðum og setningum. Sumir kenna
nýjum lestrarkennsluaðferðum um
þetta hrapallega ástand í breskum
skólum, þó skýringin sé ljóslega alls
ekki svo einföld.
í skýrslunni er ennfremur lögð
áhersla á að þau börn virðast læra
fyrr og betur að lesa, sem njóta for-
eldra er hjálpa þeim í náminu. Aftur
á móti vegnar þeim börnum verr sem
þurfa að skipta oft um kennara eða
skóla á hinum fyrstu viðkvæmu árum
skólagöngu sinnar. Einnig kom fram
að það hefði jákvæð áhrif á námsár-
angur barna, ef skóla þeirra væri
stjórnað af festu og aga.
Lestrarkunnátta er frumskilyrði
allrar menntunar, svo að þessi nei-
kvæða úttekt á breskum skólum kref-
ur stjórnvöld og skóla um skýr og
ákveðin viðbrögð.
Slæm launakjör þá
hér í Bretlandi hafa
hrakið kennara úr
starfi, svo nú er mik-
ill kennaraskortur í
skólum landsins. Og
börnin verða auðvit-
að fórnarlömb þess-
arar háskalegu þró-
unar. Þetta neyðar-
ástand hefur orsakað
að skólabekkir eru
of stórir til þess að
hægt sé að sinna þörfum hvers barns
fyrir sig, og ör kennaraskipti koma
jafnframt losi. á kennslu. Og líklegt
er að lestrarkunnátta barna fari enn
versnandi ef skólum og kennuram
verður ekki sinnt af meira örlæti.
Bretar þurfa því að taka til hend-
inni í sínum eigin heimagarði og hlúa
að vaxtarbroddunum. En líklega er
stærsta lexía þessarar rækilegu
skýrslu sú að engin þjóð hefur efni
á því að skera menntun sína við nögl.
Hún verður að fjárfesta í framtíðinni.
eftir Guðrúnu
Nordol
Menntun fjárfesting
framtíðarinnar.
1