Morgunblaðið - 10.03.1991, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. MARZ 1991
Örlagasaga Laufeyjar Einarsdóttur sem giftist tékkneskum manni
fyrir síóari styrjöldina, satífangabúóum í Tékkóslóvakíu í 18
mánuði og sá á eftirmanni sfnum ofan í fjöldagröf. Nú fylgisthún
grannt með nýfengnu frelsi Tékka
eftir Elínu Pólmadóttur / myndir: Ragnar Axelsson
Á SKÁPNUM hjá Laufeyju Einarsdóttur
eru nokkrar ljósmyndir í ramma. Sagan
á bak við myndirnar er mikil örlagasaga,
saga þessarar 85 ára gömlu konu. Þarna
er gulnuð mynd af Mazarek forseta
Tékkóslóvakíu, sem stofnaði þar lýðveldi
1918 og Benes, sem tók við forsetaemb-
ættinu af honum. Myndin er trosnuð á
brúnum, enda fáldi Laufey hana á sínum
tíma í fóðrinu á kápunni sinni. Annars
væri hún ekki þarna. Því allar eigur henn-
ar voru af henni hirtar eftir að kommún-
istastjórnin tók við og sjálf sat hún 18
mánuði í fangabúðum. Þarna er líka
mynd af glæsilegum manni, Jan Jedlicka,
Tékkanum sem hún giftist 1938 og sem
var skotinn án dóms og laga tveimur
árum síðar ofan í fjöldagröf. Mynd af
þeim hjónum ungum og hamingjusömum
áður en stríðsvélin tók að mala. Á veggn-
um fyrir ofan máluð mynd af ægifögrum
Tatrafjöllum, sem blöstu við frá litla
bænum Ruzomeberok í Slóvakíu þar sem
þau bjuggu meðan hildarleikurinn mikli,
heimsstyrjöldin síðari, var í algleymingi.
Því það var ekki fyrr en með komu Rús-
sanna, „frelsaranna“ sem þau áttu von
á, að verstu hörmungarnar dundu yfir.
Og nú, mörgum áratugum síðar, eftir að
þeirra oki er af létt í Tékkóslóvakíu, eru
vinir sem aldrei þorðu að hreyfa sig af
ótta, farnir að skrifa Laufeyju og spyrja
hvort þeir geti ekki hjálpað henni að fá
húsið sitt og sinn hlut réttan. Þótt hún
sé ákveðin í að eyða ekki peningum í slíkt,
hefur hún þáð þessháttar tilboð frá manni
sem vildi á sínum tíma kaupa af henni
húsið og hafði borgað svolitla upphæð inn
á það þegar það var tekið. Takist honum
það kveðst hún bara fegin að geta borgað
það aftur, annars sé farsælast að Tékkó-
slóvakía fái frið til að vinna sig út úr
sínummálum.

Laufey Einarsdóttir er þrátt fyrir allt, sem fyrir hana kom á lífsleiðinni, sátt við guð og menn.
Laufeyju er ofarlega í huga
velferð tékknesku þjóðar-
innar, nú þegar Tékkar eru
orðnir frjálsír aftur og hef-
ur óbilandi trú á að þeir
muni klára sig. Myndin af
fyrstu forsetum lýðveldisins var enn
í fóðrinu á kápunni hennar þegar
hún kom til íslands 1947. „Ég veit
ekki hvað þeir hefðu gert við mig
ef hún hefði fundist þá. Þó hefði ég
heldur viljað að myndin væri af
Mazarek einum, því Benes eftirmað-
ur hans í forsetaembættinu laumað-
ist úr landi og stjórnaði úr útlegð.
Það hefði Vaclav Havel aldrei gert.
Hann hvikaði aldrei, sat í fangelsi
mörgum sinnum. Hann er alveg
flekklaus og þessvegna hefur hann
tiltrú allra,“ segir Laufey. Og hún
. segir mér hvernig allt breyttist í
landinu eftir að Rússar komu og
kommúnistarnir tóku völdin 1. mars
1948. „Þeir voru ekki nema 10% af
þjóðinni og svo hefur verið allan tím-
ann síðan, ég sá um daginn fréttir
um að enn væru kommúnistar ekki
nema 10% í Tékkóslóvakíu. En eftir
þetta voru tékknesku ráðamennirnir
bara eins og peð í þeirra höndum.
Alexander Dubcek tóku þeir og fóru
með til Moskvu þegar þeim hentaði.
Ég hafði aldrei verið hlynnt komm-
únistum, en ég hefði aldrei trúað
að það væri slík helstefna. Allir mín-
ir vinir voru venjulegt millistéttar-
fólk og höfðu engin forréttindi. í
þeim böðuðu sig þeir sem voru í
flokknum og meðreiðarsveinar
þeirra. Ég skal segja þér lítið dæmi.
I heimsókn hjá vinkonu minni bað
ég um að fá að hringja og hún svar-
aði: „Við höfum engan síma. En það
er sími hjá fólkinu uppi á lofti. Hann
er í flokknum." Báðir heimilisfeðurn-
ir unnu sömu vinnu, en sá á loftinu
fékk helmingi hærri eftirlaun en
hinn.“
Þekkti mann sinn í
fjöldagröfinni
Áður en við höldum lengra skulum
við átta okkur á því hvernig aldrað-
ur íslendingur, Laufey Einarsdóttir,
tengist Tékkóslóvakíu böndum til-
finninga og þekkingar. Hún hafði
kynnst ungum Tékka sem var í við-
skiptaerindum á íslandi á árinu 1936
og þau héldu brúðkaup sitt í litla
friðsæla bænum Ruzomberok í SIó-
vakíu tveimur árum síðar. Þótt ekki
væri þá langt í heimsstyijöld breytti
það ekki svo mikið lífi ungu hjón-
anna, því Þjóðveijar tóku ekki Jan
Jedlicka í herinn. Hann var Tékki
og þeim treystu þeir mátulega. Það
var því ekki fyrr en undir stríðslok
sem hörmungarnar börðu að dyrum
hjá þeim. Rauði herinn sótti fram
síðsumárs 1944 og bærinn var ýmist
á valdi Þjóðveija eða Rússa. Þau
hjónin höfðu hvorugt verið á bandi
Þjóðveija eða Rússa, aðeins verið
tékkneskir ættjarðarvinir og skiptu
sér ekki af neinu. Framsókn rúss-
nesku hermannanna fylgdu mikil
umsvif skæruliða, sem notuðu tæki-
færið til þess að gera uppreisn og
losna við Þjóðveija. Skæruliðarnir
gerðu fyrst alvarlega vart við sig í
borginni Vrútky í 60 km ljariægð
frá þeirra bæ 26. ágúst 1944. Þang-
að voru þau að fara í brúðkaup með
fleiri gestum, sem raunar fór fram
þótt skæruliðar kæmu á staðinn til
eftirlits. Einn þeirra hélt þó að Lauf-
ey væri Þjóðveiji af því að hún tal-
aði slóvensku með erlendum hreim,
en hann trúði þeim þó að hún væri
íslendingur. Þau komust heim með
lest tveimur dögum seinna og gengu
þessa 15 mínútna leið heim til sín.
Við hvert götuhorn voru þau stöðvuð
og veittu því athygli hve prúðasta
fólk var allt í einu orðið ókurteist
og ruddalegt. Kunningi þeirra sagði
þeim að hryllilegt ástand væri í
bænum. Væri verið að fara í öll hús
og hann hefði hugsað sér svonefnda
frelsun allt öðru vísi. Nú væri ein-
mitt verið að fara í hús í þeirra
hverfi. Laufeyju leist ekki á blikuna
því hún sá að allir sem var verið að
leiða burtu voru Slóvakar og Tékk-
ar, sem hún vissi ekki til að hefðu
komið nálægt pólitískri starfsemi.
En maður hennar var óhræddur,
kvað enga ástæðu til að óttast, ekki
hefðu þau neitt á samviskunni eða
hefðu verið skráð í neitt félag. Þau
skildu bara halda stillingu sinni og
láta húsleitina yfir sig ganga. Það
gerðu þau meðan þrír vopnaðir menn
fóru um húsið.
Maður Laufeyjar hafði undan-
farna mánuði gegnt slökkvistarfi í
heimavarnarliðinu og verið á vakt
þar eina nótt í viku og svo var nú.
Þegar hann kom ekki heim næsta
morgun fór Laufey að leita og kom
þá í ljós að hann hafði verið handtek-
inn ásamt fjölda annarra kvenna og
karla og vissi enginn ástæðuna. En
hvorki virtust hann né dómari í
hæstarétti sem hún náði tali af vera
kvíðnir. Von var á yfirheyrslum og
þá mundi slíkt leiðréttast, nema ef
skæruliðartækju völdin af dómurun-
um. Og það var einmitt það sem
gerðist. Fangarnir voru bara fluttir
burtu á bílum án yfirheyrslna eða
dóms aðfaranótt 1. september og
engar upplýsingar fengust um hvað
gert yrði við þá. 3. september tók
hinn reglulegi her við völdum, en