Morgunblaðið - 15.03.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 15. MARZ 1991
Með svartan blett á tungumri
eftirJón Óttar
Ragnarsson
Hví skyldum við hafa áhyggjur
af íslenskunni? Vegna þess að sag-
an kennir okkur að það er undan-
tekning að mál smáríkja lifi af öld
tækni og efnahagssamruna og
jafnframt að tilskipanir stjórnvalda
breytir þar engu um. Reglan er
að þau deyi.
Sagan kennir líka að reglugerð-
ir kerfisóvita — sem vegna skorts
á hugarflugi sveigja þjóðina undir
eina samræmda stafsetningu og
orðfæri — breyta engu um varð-
veislu tungumála, heldur einungis
ræktarsemi fólksins sem málið tal-
ar!
Hið fræga dæmi Nóbelsskálds-
ins segir allt sem segja þarf: Fjall-
göngugarpur sem á eitt par af
gönguskóm kemst ekki langt.
Hann þarf nokkur til þess að geta
brugðist við aðstæðum til að klifra
marga og ólíka tinda.
Líkhús
Eins og í lífríkinu þar sem teg-
undir deyja og tegundir dafna sýn-
ir sagan að ekkert hræ er eins
steindautt og þjóðtunga í andar-
shtrum.
Margir benda á gyðinga sem
ZentiS
gæðasultur
og
marmelaði
KOSTUR,
Heildsölubirgðir
Sími: (91) 691625
dæmi um þjóð sem tókst að vekja
slíkt hræ til lífs. Því miður er þetta
mat á misskilningi byggt. Án jid-
dískunnar í Austur-Evrópu og hins
síkvika helgimáls rabbíanna hefði
hebreskan aldrei orðið lifandi mál.
Aðrar þjóðir hafa reynt að blása
í glæður deyjandi tungutaks og
jafnan orðið frá að hverfa. Reynsl-
an er öll á einn veg. Ef fólkið yppt-
ir öxlum, gildir einu hvað vald-
stjórnir og menntastéttir predika.
Málið deyr.
Af síðari tíma dæmum um evr-
ópskar tungur sem sagan dæmdi
til dauða má nefna mál Hjaltlend-
inga og Orkneyinga, Comwallbúa
í Suður-Englandi, dalmatískuna í
Júgóslavíu, frísneskuna í Hollandi
og blessaða skoskuna.
Fjölmörg önnur eiga undir högg
að sækja og fara vafalaust sömu
leið: Samískan („lappneskan") í
Norður-Skandinavíu, velskan, ír-
skan, „þjóðarmállýska“ Lúxem-
borgara, bretónskan í Norður-
Frakklandi o.m.fl.
Frelsisstríð
Áhugi á eigin máli er nátengdur
sjálfstæðisbaráttu. Eistar og Lett-
ar halda t.d. enn sínum hlut þrátt
fyrir innrætingu rússneskunnar og
þótt hátt í helmingur íbúanna séu
Rússar. Ástæðan er einföld: Án
þjóðtungu er krafan um sjálfstæði
andvana fædd.
Sama gildir um Grænlendinga.
Eftir að þeir einbeittu sér að því
að mennta eigin kennara til að
leysa af hólmi danska kennarastétt
— sem var á góðri leið með að
ganga af grænlenskunni dauðri —
tókst að snúa vörn í sókn a.m.k.
í bili.
En frelsisstríð er ekki nóg. írar
máttu beijast með oddi og egg til
að endurheimta sjálfstæði. Samt
mistókst þessari miklu menningar-
þjóð — þrátt fyrir landlægt Breta-
hatur — að spoma gegn yfirþyrm-
andi áhrifum enskunnar.
Sú sorglega staðreynd að írskan
er að líða undir lok þrátt fyrir linn-
ulausan áróður og aðgerðir stjórn-
valda, stjómmálaflokka og menn-
ingarforkólfa til að halda í henni
lífi sýnir að án stuðnings ungs fólks
og almennings er baráttan vonlaus.
Hetjulegt málhreinsunarátak ís-
lendinga á 19. öld heppnaðist
vegna þess að það var samofið
sjálfstæðisbaráttu með nýja kyn-
slóð í fylkingarbijósti. Þó var sú
aðgerð bamaleikur hjá orrustunni
framundan .. . andspænis ofurefli
engilsaxneskunnar.
Tungumáladauði
Skilyrði tungumáladauða eru vel
Jón Óttar Ragnarsson
„í þeirri sókn sem
framundan er — og ein
getur bjargað menn-
ingu okkar frá
gleymsku — verður ís-
lenskan okkar beittasta
sverð og glæstasti
gunnfáni. Þann fána
eigum við að draga hátt
á hún nú þegar samruni
Evrópu vofir yfir.“
kunn. Þau mikilvægustu eru sex:
Það fyrsta er að unga kynslóðin
sé tvítyngd, þ.e. geti talað eigið
mál og það nýja af nokkum veginn
sömu kunnáttu. Þegar svo er kom-
ið styttist í að valið sé á milli.
Númer tvö er að hin framandi
tunga sé tekin að gegnsýra þau
hugðarefni sem standa hjarta unga
fólksins næst. I dag eru þessi
áhugamál einkum söngtextar,
poppdansmúsík, kvikmyndir, sjón-
varp og tölvur.
Það þriðja er að staða þýðinga
og þýðenda hafi verið gengisfelld
með þeim afleiðingum að erfitt er
í stórum stíl að koma mikilvæg-
ustu hugverkum gamla málsins
yfir á það nýja (og öfugt) svo inn-
tak, hughrif og neisti skili sér.
Það fjórða er að lýðskrumarar
sem kyija lofsöngva um varðveislu
tungunnar og kreddustóðið sem í
síbylju tönnlast á einni samræmdri
málsmeðferð sé nógu iðið við að
drepa eldmóð unga fólksins og
áhuga þess á íslenskunni í dróma.
Það fimmta er að í kjölfar sigur-
sællar sjálfstæðisbaráttu leiki nið-
urrifsöflin lausum hala. Um leið
hættir fólk að tengja eflingu máls-
ins við þær vonir sem það nærir í
bijósti sér: drauminn um frelsi,
sjálfstæði, fegurð og frama.
Það sjötta og síðasta — nú þeg-
ar hillir undir samruna Evrópu með
níu opinberum þjóðtungum — er
að unga fólkið telji sig eiga frama
og framtíð fremur undir því að
vera fullnuma í nýja málinu en því
gamla.
Orrustan um íslenskuna
Nú þegar öll skilyrði eru upp-
fyllt og niðurlæging samfélagsins
blasir við er síðasta vonin að hefja
útboð allra krafta og blása til orr-
ustu. En hún verður margfalt
mannskæðari en sú fyrri því óvin-
urinn er ósýnilegur. Hann býr í
okkur sjálfum.
Spurningin er ekki hvort okkur
tekst að hindra erlend fjarskipti
eða áhrif, heldur hvort við erum
búin að sætta okkur við að vera
dottnir niður í aðra deild og erum
á hraðleið niður í þá þriðju í efna-
hagsmálum sem menningarmál-
um.
Forystumenn íslenskra stjórn-
mála hafa sólundað þjóðararði síð-
ustu áratuga 'hít loðdýra, fiskeldis
og byggðastefnu. á sama tíma
erum við orðnir þriðja flokks menn-
ingarþjóð sem hundsar jafnvel
greinina sem er í fararbroddi í
listaheiminum.
Kvikmyndin er listgrein okkar
tíma. Það er hún sem í dag á
mestan þátt í yfírþyrmandi og ein-
hæfum engilsaxneskum áhrifum.
Með því að koma okkur á kortið í
kvikmyndaiðnaði hér heima sláum
við því tvær flugur í einu höggi.
En jafnframt þurfum við að
auka fijálsræði og sveigjanleika á
öllum sviðum. þ.á m. í íslensku-
kennslu og verðlauna rausnarlega
það unga fólk sem stuðlar að end-
urvakningu íslenskunnar í söng-
textum, dægurtónlist, tölvumáli
o.s.frv.
Við þurfum að finna nýja far-
vegi fyrir fjármagn í vandaðar
þýðingar og enda þótt við eign-
umst ekki ofurmenni á því sviði a
borð við Magnús Ásgeirsson heit-
inn nema á nokkurra alda fresti
(sjá innskot) eigum við aragrúa
úrvalsþýðenda.
I þeirri sókn sem framundan er
— og ein getur bjargað menningu
okkar frá gleymsku — verður íslen-
skan okkar beittasta sverð og
glæstasti gunnfáni. Þann fána eig-
um við að draga hátt á hún nú
þegar samruni Evrópu vofir yfir.
Ef við glutrum niður okkar dýr-
mætasta menningararfi og einu
hljómfegursta hljóðfæri vestrænn-
ar menningar glötum við næst
sjálfsvirðingunni.. . síðan sjálf-
stæðinu!
Innskot: Þýðing sem endurvekur
inntak, skynhrif og galdurinn í
frumgerðinni er ævistarf og ein-
ungis á færi snillinga. Hin fræga
túlkun Magnúsar Ásgeirssonar á
einu þekktasta kvæði Oscars Wil-
des (um dauðadæmdan samfanga
hans í fangelsinu í Reading) er í
flokki meistaraþýðinga af því tagi
sem horfið hafa af sjónarsviðinu í
kjölfar hnignun íslenskrar menn-
ingar á síðustu tveimur áratugum.
Berið vísurnar saman!
The Ballad of Reading Gaoi
He did not wear his scarlet coat,
for blood and wine are red,
and blood and wine were on his hands
when they found him with the dead,
the poor dead woman whom he loved,
and murdered in her bed
Yet each man kills the thing he loves,
by each let this be heard,
some do it with a bitter look,
some with a flattering word.
The coward does it with a kiss,
the brave man with a sword!
Kvæðið um fangann
Hann bar ei skarlatsbúnað sinn,
því blóð er rautt og vín,
og blóð og vín um hendur hans
og hennar rekkjulín,
sem myrka nótt hann myrti af ást,
að morgni kom i sýn.
Því allir myrða yndi sitt,
Þess engin dyljist sál;
Vopn eins er napurt augnaráð
og annars blíðumál;
til verksins heigull velur koss
en vaskur maður stál!
Höfundur er rithöfundur.
--------------------
■ DR. D.J. Sandole, prófessor í
lausn milliríkjadeilna og alþjóða-
samskiptum við George Mason
University í Bandaríkjunum flytur
fyrirlestur föstudaginn 15. mars um
þjóðernisdeilur og öryggismál í Evr-
ópu í Odda, hugvísindahúsi Há-
skóla Islands, á vegum Alþjóða-
málastofnunar háskólans og Menn-
ingarstofnunar Bandaríkjanna.
mun dr. Sandole ræða um þjóðernis-
deilur þær sem sprottið hafa upp í
Austur-Evrópu og Sovétríkjunum,
þau áhrif sem þessar deilur kunna
að hafa á samskipti austurs og vest-
urs, og hvernig unnt er að bregðast
við þeim á vettvangi Atlantshafs-
bandalagsins, Evrópubandalagsins
og Ráðstefnunnar um öryggi og
samvinnu í Evrópu. Fyrirlesturinn
hefst kl. 15.30 í stofu 101 í Odda
og eru allir velkomnir.
TILBOÐ Á SKfeAPÖKKUMj
OG ELDRITEGUNDUM AF SKÍÐUM OG SKÍÐASKÓM J
/J) KAUPIÐ í ALVÖRU SKÍÐAVERSLUN MEÐ ÚRVAL MERKJA í SKÍÐABÚNAÐI
Skíðifrá VÖLKL, KNEISSL, DYNASTAR
og FISCHER.
Gönguskíði frá KNEISSL og VÖLKL.
^KneissL SCOTT Skíðaskór frá LANGE, ROCES og DOLOMITE.
- ■ ■ ■ Skíðastafir frá SCOTT, VÖLKL og KNEISSL.
Y14 f / Bindingar frá SALOMON og TYROLIA.
Skíðagleraugu frá SCOTT.
medico m. íMf^m Skíðafatnaður frá VÖLKL, MEDICO,
CREBLÉT, EISBÁR, RYWAN og CODEBA.
Greiðslukortaþjónusta.
Sendum gegn póstkröfu um land allt.
BORN TO PERFECTtON ' ski . iínn.s

VTYROUA
PÚÐAPEYSTUR. STRETCHBUXUR OG SVIGHLÍFAR.
SKÍÐAHJÁLMAR, SKÍÐAHÚFUR, SKÍÐAHANSKAR.
SKÍÐAÁBURÐUR O.FL., O.FL.
SKÍÐAÞJÓNUSTA: GERUM VIÐ, 1/brcIljnÍn
SLÍPUM OG BERUM Á SKÍÐI. ■■■ ■
ÁRMÚLA 40 - SÍMI35320
in®
A14RKIÐ