Morgunblaðið - 15.03.1991, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 15. MARZ 1991
Rauðu pennarnir
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Rauðu pennarnir. Bókmennta-
hreyfing á 2. fjórðungi 20. ald-
ar. (286 bls.) Mál og menning
1990.
Ein sjö ár eru liðin frá þvj að höf-
undur bókarinnar, Öm Ólafsson,
varði doktorsritgerð sína um bók-
menntahreyfingu Rauðra penna við
háskóla í Frakklandi. Til þessa tíma
hefur aðgangur almennra lesenda
að ritgerðinni verið býsna erfiður af
skiljanlegum ástæðum. Það ber því
að fagna því að þessi grundvallar-
rannsókn skuli nú liggja fyrir í
íslenskri útgáfu.
í formála gerir Öm grein fyrir
markmiðum rannsóknarinnar sem
var að skrá sögu hreyfíngarinnar.
Hann reynir að greina upptök hennar
í sundurlausum straumum sem
kenndu sig við sósíalisma og jafn-
framt reynir hann að svara því hvers
vegna hreyfingin lagðist af.
I formálanum leyfír höfundur sér
að leiðbeina lesandum um notkun
bókarinnar sem er reyndar hreint
ekki út í hött. Verkið er safn mikill-
ar þekkingar sem hægt er að torga
með ýmsum hætti. Ekki síst sýnist
mér bókin nýtast vel til uppsláttar
um tímabil sósíalraunsæis í íslensk-
um bókmenntum. Vönduð nafnaskrá
og ritaskrá gerir slíkt aðgengilegt,
auk ýmissa taflna, stöpla- og línurita.
í þessum stutta ritdómi verður
valin sú leið að stikla á köflum bókar-
innar og rekja það helsta úr hverjum.
Þeir eru átta talsins og skiptast yfir-
leitt aftur í allmarga undirkafla.
í fyrsta kafla gerir Örn grein fyr-
ir fagurfræði marxismans sem í lok
19. aldar og í upphafi þessarar bar
raunar ýmis andstæð sjónarmið.
Annars vegar er krafan um að skáld-
verk séu raunsæisleg og lýsi lífi
verkalýðsins og svo hin sem felur í
sér að skáldverkin skuli vera gegns-
ýrð nýjum hugsunarhætti sem mótist
af samstarfi verkalýðsins við fram-
leiðslustörfin. Gegnum Alþjóðasam-
band rithöfunda varð hreyfing
Rauðra penna síðan hluti af þeirri
sovésku bókmenntastefnu sem fól í
sér kröfuna um að bókmenntimar
skyldu opinbera byltingarbaráttu
verkalýðsins og leiða hann um refil-
stigu samfélagsumræðunnar.
Um aldamótin seinustu byijaði að
losna um í íslensku þjóðfélagi og
erlendir samtímastraumar, bæði í
menningu og tækni, áttu greiðari
aðgang hingað en áður. Um þessar
hræringar fjallar Örn í öðrum kafla.
Stéttarvitund eykst stöðugt eftir því
sem tímar líða; árið 1920 er ijórðung-
ur verkamanna í verkalýðsfélögum
en hlutfallið hækkar síðan í þriðjung
1930. Samt áttu róttækar bókmennt-
ir lítið upp á pallborðið hjá almenn-
ingi, nema þá helst í tíman'tum.
Þriðji kafli fjallar um Félag bylt-
ingarsinnaðra rithöfunda, skipulag
þess og framkvæmdir á þriðja og
fjórða áratuginum. Félagið átti sér
aðdraganda á þriðja áratugnum en
var stofnað síðla árs 1933 og voru
Kristinn E. Andrésson, Steinn Stein-
arr og Ásgeir Jónsson kosnir í nefnd
sem setja skyldi félaginu lög.
"Samkvæmt úttekt Arnar verður
ekki annað séð en starfsemi félagsins
hafi verið býsna fálmkennd í upp-
hafi. T.a.m. virðast félaginu ekki
hafa verið sett lög og félagatal var
á reiki. T.d. er fundagerðabókin týnd
ef hún hefur þá nokkurn tíma verið
til. En þrátt fyrir anarkískan blæ á
framkvæmdum var hugmyndafræði
félagsins klárari; félagsmenn skyldu
vera starfandi róttækir rithöfundar.
Þeir komu saman vikulega til hálfs-
mánaðarlega, ræddu og gagnrýndu
eigin verk og annarra. Auk þeirra
þriggja, sem áður er minnst á, mættu
Halldór Stefánsson, Sigurður Einars-
son, Jóhannes úr Kötlum, Sigríður
Einars, Halldóra B. Bjömsson og
fleiri á fundina.
”Auk ritaðra gagna byggir Örn
rannsókn sína í þessum kafla á ýmsu
frá fyrstu hendi. Þetta er dýrmætt
eftir á að hyggja. Nú eru menn eins
og Ásgeir Jþnsson, Guðmundur Dan-
íelsson og Ólafur Jóhann Sigurðsson
ekki lengur til frásagnar um rauð-
pennungana.
Fjórði kafli bókarinnar spannar
Örn Ólafsson
bókmenntakenningar tímabilsins,
bæði þær sem viðteknar voru sem
og hinar róttæku. Á fjórða áratugn-
um eru viðteknar bókmenntakenn-
ingar af sundurlausum toga. En bók-
menntakenningar róttæklinga voru
líka sundurlausar þótt þykja megi
einkennilegt. Halldór Laxness og
Halldór Stefánsson eru á þessum
tíma róttækir nýjungamenn í stíl og
frásagnarhætti. Þótt sósíalískir séu,
nægir þeim ekki að lýsa lífinu „eins
og það er“ heldur eins og það „gæti
orðið“. Róttæk ljóðskáld brutu líka
markvisst upp hefðina á þessum
árum og ortu módem ljóð með annar-
legu myndmáli. Milli róttækra og
„göfgandi" bókmennta er á þessum
tíma ekki sterk spenna. Þegar tekur
að nálgast 1940 breytast viðhorfin
og bókmenntasköpunin gerist hefð-
bundnari, í þeim tilgangi að ná betur
eyrum alþýðunnar. Og einmitt þessi
afturhaldsviðleitni er, að mati Arnar,
undirrótin að þeirri miklu andstöðu
sem atómskáldin mæta þegar þau
koma síðan fram um um miðja öld-
ina. Bókmenntatúlkendur hreyfíng-
arinnar hneigðust æ meir til þess að
leggja stjórnmálalegan mælikvarða
á bókmenntirnar en ekki listrænan.
Róttæknin varð óvart afturhald.
Þetta verður að teljast býsna athygl-
isverð og sannfærandi sögutúlkun.
í fimmta kafla tekur Örn fyrir
einstök bókmenntaverk hreyfingar-
innar og greinir þau. Um er að ræða
verk eftir þessa höfunda: Halldór
Stefánsson, Jóhannes úr Kötlum og
Halldór Laxness. Greiningin er fróð-
leg en kaflinn stendur í heild heldur
á ská við meginefnið, hugsanlega
hefði betur farið á því að læða grein-
ingunni inn á víð og dreif.
Sjötti kafli bókarinnar er eins kon-
ar framhald þriðja kafla, fjallar um
hreyfingu sósíalískra höfunda frá
1936 til stríðsloka. Um þetta leyti
verða ákveðin skil í hreyfingunni,
bæði af innlendum og erlendum toga.
Hreyfingin rekur hér á landi útgáfu-
félag, rithöfundafélag og gefur út
nokkur tímarit. Erlendis gerast vá-
legir atburðir. Viðgangur fasismans
leiðir af sér að fornir féndur, kratar
og kommar, taka höndum saman
gegn sameiginlegum óvini. Gárumar
af þessari nýju afstöðu náðu alla leið
að ströndum íslands.
Samkvæmt Erni fól aukinn út-
gáfustyrkur hreyfingarinnar í sér
aðlögun sem samræmdist ekki rót-
tækri stefnu. Hreyfingin aðlagaðist
umhverfi sínu, æ minna bar á bylt-
ingarstefnu en þjóðernisstefna jókst
að sama skapi. Um leið og Sósíal-
istaflokkurinn jók verulega fylgi sitt
1942 var hann jafnframt orðinn frá-
hverfur byltingarstefnu.
Sjöundi og seinasti kafli geymir
yfirlit og lokaályktanir. Hér dregur
Órn stærstu ályktanirnar af rann-
sókn sinni, sú stærsta felst e.t.v. í
seinustu málsgreininni: „Það er hrein
goðsaga að líta á „tímabil hinna
Rauðu penna“ sem eina glæsta
heild." Af orðum Arnar má skilja að
tímabil róttæku skáldanna hefur ein-
kennst af sundurlausu markmiði
bókmenntanna og því sem kalla
mætti sögulega óheppni. Loks þegar
tímaritið Rauðir pennar tók að koma
út fengu liðsmenn hreyfingarinnar
tilkynningu um að Alþjóðasamband
byltingarsinnaðra rithöfunda hefði
verið lagt niður um leið og hvatt var
til þreiðrar andfasískrar samfylking-
ar. Auk þess bendir Örn á að Félag
byltingarsinnaðra rithöfunda hafi
tæpast komið nokkru skáldi á legg
þótt slíkt hafi verið markmiðið. Þetta
ættu að þykja tíðindi um það tíma-
bil bókmenntasögunnar sem hefur
þótt heilsteypt og kennt hefur verið
við félagslegt raunsæi.
Það þarf engum að blandast hugur
um að Örn hefur með þessu verki
lagt af mörkum mikilvæga grund-
vallarrannsókn á ákveðnum straum-
um í bókmenntasögu 20. aldar. Bók-
in er stútfull af fróðleik.
Hér er samt ekki allt hafið yfir
gagnrýni. T.d. fannst þessum les-
anda hér framsetningin allsundur-
laus og kunna að liggja fyrir því
tvær orsakir sem erfitt hefur verið
að ráða bót á. Hinn fyrri liggur í því
að höfundurinn umbylti byggingunni
frá doktorsritgerð sinni til þessarar
bókar; Örn tekur fram í formála að
ritgerðin hafi verið þematískt upp-
byggð andstætt sögulegri uppbygg-
ingu bókarinnar. Hin ástæðan sýnist
mér téngjast þeirri staðreynd að
tímabil rauðpennunganna er ekki
eins auðaðgreinanlegt og vel skil-
greinanlegt og venjulega hefur verið
talið. Margir rithöfundar hreyfingar-
innar voru mótsagnakenndir í list-
sköpun sinni, hugmyndafræðilega
séð. Nægir að nefna Halldór Lax-
ness, Stein Steinarr og Halldór Stef-
ánsson í þessu sambandi. Slíkt leiðir
eðlilega af sér að ályktanir um efnið
eru erfiðar og jafnvel mótsagna-
kenndar. Með öðrum orðum má
spyija hvort sá rannsóknarrammi
sem verkinu er settur í upphafi
standist nógu vel þegar niðurstöður
liggja fyrir.
ÞÚ VINNUR MEÐ
BIACKSlDECKER
HEIMILISTÆKJUM
HRÆRIVEL/ÞEYTARI
MS5
5 hraöastillingar
VERÐ KR: 4.850,-
HANDRYKSUGUR
HC 100-160
Frægar fyrir styrk
og þrautseigju.
VERÐ FRÁ KR: 2.990,-
ir ^

RAFMAGNSHNÍFUR
EK 15
VERÐ KR: 2.990,-
KAFFIVEL
DCM 320/321
Gott kaffi sem bregst ekki.
VERÐ FRÁ KR: 2.990,-
BLONDUNARVEL
FP 31
Fjölhæf í eldhúsið
VERÐ KR: 5.980,-
BLONDUNARVEL
MINI H 224
Ómissandi fyrir barnafólkiö
VERÐ KR: 3.650,-
STRAUJARN
SE 10/205
Sérlega létt og handhæg
VERÐ FRÁ KR: 3.890,-
BRAUÐRISTAR
TA 27/TA 45
VERÐ FRÁ KR: 2.740,-
UTSOLUSTAÐIR:
REYKJAVÍK OG NÁGRENNI:
Borgarljós hf., Skeifunni 8
Brynja hf., Laugavegi 29
BYKO, Kringlunni
Glóey hf., Ármúla 19
H.G. Guðjónsson, Stigahllð 45-47
Hagkaup, Skeifunni/Kringlunni
Ljós og Raftæki, Strandgötu 39, Hf.
Ljósbær, Faxafeni 14
Rafbúðin hf., Álfaskeiði 31, Hf.
Rafglit, Blönduhlíð 2
Rafvörur, Langholtsvegi 130
Skipaverslunin Goði, Hringbraut 121
S. Guðjónsson, Auðbrekku 9-11, Kóp.
VESTURLAND:
Axel Sveinbjörnsson, Akranesi
Blómsturvellir, Hellissandi
Einar Stefánsson, Búðardal
Guðni E. Hallgrímsson, Grundarfirði
Húsið hf., Stykkishólmi
Lúx hf., Borgarnesi
Rafþjónusta Sigurdórs, Akranesi
VESTFIRÐIR:
Jónas Þór, Patreksfirði
Straumur hf., ísafirði
Rafsjá hf., Bolungarvík
NORÐURLAND:
Aðalbúðin hf., Siglufirði
K.V.H., Hvammstanga
Ósbær hf., Blönduósi
Radíóvinnustofan Kaupangi, Akureyri
Rafsjá hf., Sauðárkróki
Torgið hf., Siqlufirði
Valberg hf., Ólafsfirði
öryggi sf., Húsavlk
AUSTURLAND:
Kaupfélag Vopnfirðinga, Vopnafirði
Sveinn Guömúndsson, Egilsstöðum
Sveinn O. Elíasson, Neskaupstað
SUÐURLAND:
Árvirkinn hf., Selfossi
Neisti hf., Vestmannaeyjum
R.Ó. Rafbúð, Keflavík
Rafborg hf., Grindavlk
Rás hf., Þorlákshöfn
Þríhyrningur hf., Hellu
Skeifan 8,108 Reykjavík. S. 82660-687933
# BLACKi DECKER
®