Morgunblaðið - 21.04.1991, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. APRÍL 1991
C 13
öruggasta borg í heimi, að minnsta
kosti fyrir ferðamenn.
Glæsikvendi Moskvu-
borgar
Við förum af flugvellinum í
tveimur litlum bifreiðum ásamt
ferðafélögum okkar, enska sagn-
fræðingnum John Julius Norwich
og konu hans Mollie, auk Júrís og
Sergejs. Þegar við leggjum af stað
spennir Sergej beltið á Marshall og
sýnir þar af sér fyrirhyggju, sem
er alis ekki Rússum töm. Vegirnir
eru alger hryllingur, segir hann,
engir peningar til að gera við þá.
Efnahagsástandið er hörmulegt:
skortur á öllu, vörudreifing í lama-
sessi, erlend fyrirtæki sjá sér ekki
hag í að fjárfesta í landinu. Við
ailt volæðið bætist hræðilegt veður-
far, ekkert nema rigningar vikum
saman, grá ský ... drungi yfir öllu.
Þegar við ökum fram hjá gríðar-
stórri neon-auglýsingu tölvufyrir-
tækis tökum við eftir því að letrið
er latneskt en ekki kýrilískt. Sergej
hlær hæðnislega. „Þetta er austur-
þýskt fyrirtæki - en er ekki lengur
til. Við nennum bara ekki að taka
skiltið niður. Kæruleysið er al-
gjört.“ Hann segir þetta ekki með
neinni biturð að hætti Dostojevskís,
ypptir aðeins öxlum eins og þetta
sé ein af óhjákvæmilegum stað-
reyndum lífsins. Þegar við spyijum
um veitingahúsin segist Sergej ekki
hafa neinn tíma til fara út að borða.
Að því mæltu kveðst hann þurfa
að stoppa við lestastöð til að ná í
vinkonu sína.
Þegar vinkonan, Nína, kemur í
bílinn verðum við klumsa. Hún er
ekki aðeins falleg heldur töfrandi -
hörkuskvísa. Það þykja mér mikil
tíðindi! Þvílíkar stúlkur sáust ekki
í gamla daga, ef undan eru skildar
leikkonur og balletmeyjar. Marshall
snýr sér hvað eftir annað við eins
og hann trúi ekki eigin augum og
ég vara hann við hálfsríg en honum
virðist standa á sama. Þegar við
komum á hótelið segja Norwich-
hjónin okkur að þau hafí stoppað
við lestastöð... til að hleypa vin-
konu Sergejs út. „En við vorum að
ná í vinkonu Sergejs rétt áðan,“
svara ég. Marshall blístrar og að-
dáunin leynir sér ekki. „Það er ekki
furða að hann hefur engan tíma
fyrir veitingahúsin," segir hann.
í strangri gæslu í
miðstjórnarhóteli
Oktjabrskaja-hótelið er við mið-
borgina á Úlítsa Dmítrova. Reynið
ekki að finna það í ferðabæklingum
ykkar. Það er ekki á skrá.
Oktjabrskaja er hótel miðstjórnar
kommúnistaflokksins, athvarf fyrir
afreksmenn flokksins og erlendar
sendinefndir og hefur að undan-
förnu einnig hýst lægra setta opin-
bera gesti eins og okkur vegna
þarfarinnar fyrir gjaldeyri. Ór-
yggisgæslan er ströng og tryggir
að óvinir og lánardrottnar komast
ekki til gestanna. Hvað þá vinir.
Hár múr umlykur bygginguna,
vopnaðir verðir opna hliðið í ör-
skamma stund í senn með rafeinda-
búnaði. Allir sem vilja komast í
hótelið verða að fá til þess leyfi í
húsi varðmannanna. Engir leigubíl-
ar eru leyfðir.
Oktjabrskaja er ólíkt þeim al-
ræmdu hótelum sem ætluð eru
óbreyttum ferðamönnum. Herberg-
in eru stór, þægileg og hrein; nóg
er af heitu vatni, handklæðum og
sápu (það er meira að segja boðið
upp á litla sjampó-túpu); símar sjón-
vörp og efalaust hlerunartæki virka
furðanlega vel; lyfturnar stoppa á
hæðunum en ekki milli þeirra.
Lamparnir eru skreyttir með ekta
bergkristöllum eins og Júrí bendir
á án þess að geta leynt hrifningu
sinni. Ég ruglast svolítið í ríminu
af þessum forréttindum og vísi að
spillingu. Þess vegna róast ég svo-
lítið þegar ég kemst að því að við
klósettin er ennþá vaxpaþpír, sem
er svo stökkur að ég furða mig á
tíðni gyllinæðar í Sovétríkjunum.
Þjónustufólkið hefur ekki heldur
breyst, er yfirleitt önugt.
Moskva um nótt.
Andrúmsloftið er einkennilegt og
einkar hátíðlegt: háttprýðin við af-
greiðsluborðið í matsalnum á
morgnana væri fágunarskóla í Sviss
til sóma. Engin sníkjudýr, slæpingj-
ar, skúrkar, melludólgar og skækjur
lífga upp á risastórt anddyri hótels-
ins sem er með
hvítt marmara-
gólf. Reyndar
myndi klaustur
þagnarmunka
vera líflegra og
þótt barinn sé
auglýstur á
veggspjöldum
eru regluleg við-
skipti við hann
óhugsandi þar
sem gestirnir
koma iðulega að
luktum - og inn-
sigluðum - dyr-
um.
Öll þessi dýrð
er þó ekki
ókeypis nema
fyrir sendinefnd-
imar. Þegar við
komum inn í hót-
elið segir afgreiðslumaðurinn að
herbergið kosti 450 Bandaríkjadali
fyrir nóttina. „En við viljum ekki
svítu,“ stynjum við upp úr okkur
með andköfum. „Þetta er verðið á
herberginu," svarar hann og í
hæðnissvip hans er jafn mikill hroki
og í þjónustufólkinu á Crillon-hótel-
inu. Við furðum okkur á hversu
fljótir kommarnir eru að tileinka
sér kapítalismann! Eðlishvöt skrif-
finnans er þó lífseig. Þegar hann
sér opinbera staðfestingu á bókun
okkar gefst afgreiðslumaðurinn upp
og lækkar verðið niður í aðeins 200
dali. Fyrstu kostakaup okkar í nýrri
heimsskipan!
Slavnesk Jane Fonda
, „RAZ, DVA, TRÍ, TSJET-
ÍRR ... „krunk, krunk“ ... „voff,
voff, voff“ ... Þessi hljóð heyri ég
þegar ég vakna og aðeins eitt þeirra
hef ég hingað til tengt við Moskvu.
Þegar ég opna augun sé ég gríðar-
stórar svartar Moskvu-krákur svífa
eins og flugeðlur fram hjá gluggan-
um okkar á þrettándu hæð. Ég stari
á sjónvarpið, horfi vantrúuð á lið-
uga slavneska konu, líka Jane
Fonda, stjórna hraðri leikfimi með
tónlist. „Raz, dva, trí, tsjetíre,"
kvakar hún hratt, „Einn, tveir, þrír,
fjórir!" Þessi sama leikfimiaðferð
fékk á sig óorð á Vesturlöndum
fyrir nokkrum árum.
Og hvað um þessa geltandi
hunda? Fá, ef nokkur, gæludýr lifðu
Það bregstekki aó
þegar ég kem til
Sovétríkjanna er
það lyktin sem ork-
ar fyrst og fremst á
mig. Um leið og ég
stíg inn í flugstöð-
ina á Shere-
metjevo-flugvelli
gagntekur lyktin
mig. Eg anda að
mérRússlandi.
af heimsstyijöldina síðari og áfram-
haldandi erfiðleikar eftir stríðið
komu í veg fyrir að fólk gæti feng-
ið sér önnur. Á áttunda áratugnum
voru gæíudýr fágætur munaður í
Moskvu. En það sem ég sé nú út
um gluggann okkar minnir mjög á
málverk eftir
flæmska málar-
ann Brughel -
hrímað landslag
með göngustíg-
um þar sem litlar
verur hlaupa og
hoppa, fólk á
gangi með hund-
ana sína. Ég tel
þetta enn eitt
merki-- þess að
borgaralegir lífs-
hættir sækja í sig
veðrið í Moskvu.
í sól og kulda
Það er bjart og
kalt og slíkir
morgnar fá
hjarta Rússlands
til að syngja.
Klukkan átta fer
að birta; ljós bifreiðanna og götu-
ljósin eru slökkt. Úr glugganum
okkar sjáum við sólargeisla glampa
á svelli fljótsins Moskvu, leyftra á
gluggum þúsunda íbúða og gylltum
hvolfþökum Kremlar. Regnið er eit-
ur í beinum Rússa en þeim þykir
vænt um snjóinn. Allir, sem hafa
búið þar, vita hvers vegna. Ekkert
er jafn dapurlegt og haustrigning-
arnar í Rússlandi. Þær hefjast í
september, halda áfram þar til í
nóvember og þá breytist regnið í
snjó, öllum til mikils léttis. Samt
er þetta sorglegt - vörubílar og
strætisvagnar blása úr sér svörtum
reyk, hvítur mökkur gýs upp frá
reykháfum miðborgarinnar og sam-
einast gráum og þungbúnum skýj-
unum, sljakat (skítugt krap) -er út
um allt - þetta er eins og að búa
undir skítugum og rökum æðardún.
Það er ekki fyrr en í janúar sem
menn geta loksins glaðst við að
virða fyrir sér ljósan, geislandi
hnött hanga eins og fljúgandi furðu-
hlut í blárri himinhvelfingunni, er
hrímið sest á birkitrén og kuldinn
verður svo mikill að loftið, sem
menn anda frá sér, situr fast í
munni þeirra. Þá eru Rússar svo
sannarlega ánægðir.
Enginn bíður eftir Lenín
Frá morgni til kvölds liðuðust
biðraðirnar um Rauða torgið,
hundruð pílagríma biðu þolinmóð í
slyddu og snjó eftir því að fá að
berja smurt lík Leníns mikla aug-
um. Árin tvö sem ég bjó í Moskvu
langaði mig aldrei til að skoða graf-
hýsið eftir að liafa séð dygga fylgis-
menn flokksins blauta og slæpta í
þessum drungalegu röðum, sem lið-
uðust á víðáttumiklu og ógnarlegu
torginu og sukku jafnt og þétt inn
í kjaft þessa rauða og svarta graf-
hýsis. En árið 1987 tók ég á mig
rögg og fór í grafhýsið til að votta
Lenín virðingu mína á vegum frétt-
astofunnar Novostí. Þetta var stutt
og minnisstæð reynsla.
Þar sem við sluppum við lengstu
raðirnar undir vemdarvæng leið-
sögumannsins komumst við brátt í
fremstu röðina þar sem vopnaðir
KGB-verðir í grágrænum og þykk-
um frökkum kenndu okkur skilyrð-
islausa hlýðni með grafalvarlegri
framkomu. „Tíkha!“ öskruðu þeir
höstuglega. „Þögn! Engan vasa-
þjófnað!" Þeir skipuðu okkur að
standa tvö eða fjögur saman í röð-
um. Síðan mjökuðumst við þögul
og andaktug inn í musterið, sem
er úr graníti og
porfýrín, og enn
var okkur sagt
að þegja. Inni í
þessu dimma
sanctum sanct-
orum, hinu allra
helgasta, lá
Lenín á upp-
hækkuðum lík-
börum í glerum-
gjörð eins og
fágæt dýrateg-
und á safni.
Fjórir hermenn
gættu hans.
Andlit hans og hendur glitruðu með
gulum, vaxkenndum gljáa, yfir-
skeggið og snyrtilegur hökutoppur-
inn enn með ljósbrúnan lit, langar
neglurnar lakkaðar. En meira að
segja Lenín sjálfur hefur fengið að
kenna á fráhvarfinu frá kommún-
isma til kapítalisma. Robert Byron
skýrði frá því árið 1933 að líkið
væri í „hermannajakka sem hneppt-
ur er um hálsinn". Núna er hann í
dökkum jakkafötum eins og vellrík-
ur bankastjóri. Að sögn stjórnarer-
indreka i borginni var fyrir nokkr-
um árum sett á hann nýtt bindi sem
þótti meira au courant. Hvað kemur
næst, mér er spurn - gullkeðjur?
Eyrnalokkar?
Herbergin í hýbýlum Leníns og
Krúpskaja eru fábrotin, það eina
sem skreytir þau eru slagharpa og
gamall plötuspilari í setustofunni.
Leiðsögumaðurinn trekkti hann og
Inni í þessu dimma
sanctum sanctorum,
hinu allra helgasta,
lá Lenín á upp-
hækkuðum líkbör-
um í gierumgjörð
eins og fágæt dýr-
ategundásafni.
við hlustuðum á gjallandi tóna úr
„Pathetique". Þegar ég leit út í
gegnum regnið á dimm furutré
Kremlar velti ég því fyrir mér hvað
Lenín hugsaði þegar hann horfði
úr þessum sama glugga á hátindi
ferilsins. „Pathetique-sinfónían,"
sagði leiðsögumaðurinn og væmin
rödd hennar skalf af geðshræringu.
„Á henni hafði hann mestar mæt-
ur.“ Hún sýndi mér svefnherbergið
- tvo lága tjaldbedda úr járni.
(Krúpskaja átti þó að minnsta kosti
rúm; kona Dostojevskís lá saman-
hnipruð á gólfinu á nóttunum eins
og tryggur hundur við fætur hús-
bónda síns.) Leiðsögumaðurinn
horfði á rúm Leníns eins og það
væri gröfin helga í Jerúsalem. Stífð-
ur og hvítur rúmfatnaðurinn var
snyrtilegur. Ég átti í mestu erfið-
leikum með að standast þá freist-
ingu að leggjast í rúmið. Hvað
myndi leiðsögumaðurinn taka til
bragðs? Kalla á hermennina; líða í
ómegin og froðufella?
Núna bugðast biðraðirnar um-
hverfis nýja McDonald’s skyndibita-
staðinn og liðast frá öllum tómu
matvöruverslununum eins og eðlu-
halar, en engar raðir eru lengur á
Rauða torginu. Hvað varð um
starfsmennina dyggu sem fræddu
gestina í grafhýsinu, Lenín-madd-
ömurnar okkar, sem sléttu lökin og
héldu við eldinum? Eru þær komnar
á eftirlaun? Hvar eru þær núna?
Að malbika í holumar á götunum?
Matreiða hamborgara á McDon-
ald’s? Em þær komnar á atvinnu-
leysisstyrk? Ég finn til með þeim.
Eftir ævilanga dygga þjónustu er
þeim ekki aðeins sagt að guð þeirra
sé ekki til, heldur Lenín líka. Sama
má segja um alla hina öreigana,
sem áratugum saman óðu í villu
og svima undir verndarvæng
flokksins. Áður var ekki til sú gata
í Moskvu þar sem ekki var rauður
áróðursborði til að hvetja fólkið til
að taka sig saman í andlitinu, styðja
flokkinn, fara fram úr áætlunum
og svo framvegis. (Þessi spakmæli
vora þó ekki alveg til einskis. Eitt
sinn stöðvaði hermaður Marshall
fýrir of hraðan akstur og spurði
hvert í andskotanum hann væri að
flýta sér svona mikið. „Áfram sigur-
braut kommúnismans,“ svaraði
hann að bragði og las orðin á borða
fyrir ofan. Hermaðurinn varð
klumsa og leyfði honum að halda
áfram.) Núna em jafnvel gríðar-
stóm myndimar af stóm bræðmn-
um Lenín og Marx, sem héngu ára-
tugum saman yfír Rauða torginu,
famar og í stað þeirra komnir stór-
ir, heiðbláir borð-
ar með áletran-
um.
Stirðbusa-
háttur í Intour-
ist
Sumt breytist
þó aldrei. Eitt af
því er Intourist-
ferðaskrifstofan.
Þrátt fyrir alla
áróðursborðana,
skreytingarnar og
önnur ánægjuleg
merki um „nýja
hugsun” stjórnvalda eru systurnar
í Intourist óbreytanlegar og því fær
perestrojka, Hanes-sokkabuxur og
velvild umheimsins engu breytt.
Hvernig er hægt að gleyma þessum
dömum? Spékoppunum á þykkum
kinnum þeirra, kámugum, kimu-
berjarauðum vörum undir ljósu yfir-
skeggi, vælinu sem ber keim af
gremjunni er orsakast af áratuga
kröfugeVðum ferðamanna um þjón-
ustu - hvorki meira né minna. Stór
bijóst þeirra rísa og hníga undir
peysum úr mjúkri angóraull og
skreyttum með myndum af kjöltu-
rökkum og skærbláum satín-ham-
borgurum. Peysurnar eru gjafir frá
aragrúa af auðmjúkum viðskipta-
vinum, sem samhentur hópur óbif-
anlegra kvenvarga hefur hrætt til
undirgefni. Kerlinganornirnar tala
ensku reiprennandi en með tilgerð-
arlegum og hörðum hreimi sem ein-