Morgunblaðið - 04.10.1991, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 4. OKTOBER 1991
Afvopnun á höfun-
iim og lífríki hafsins
eftirJón Baldvin
Hannibalsson
Þær aðgerðir og tillögur sem
George Bush forseti Bandaríkjanna
gerði grein fyrir í ræðu sl. föstudag
eru merkar fyrir margra hluta sak-
ir. Fyrir íslendinga skipta þó mestu
þær aðgerðir sem hann tilkynnti
og varða afvopnun á höfunum á
sviði kjarnorkuvígbúnaðar.
Hér er um að ræða efnisatriði
sem ísland hefur lagt á sérstaka
áherslu í málflutningi um afvopnun
á höfunum á alþjóðavettvangi. Þær
aðgerðir sem Bandaríkjaforseti til-
kynnti og fela í sér brottflutning
allra skammdrægra kjarnorku-
vopna úr Bandaríkjaflota og eyði-
leggingu þeirra að stórum hluta eru
róttækari en björtustu vonir stóðu
til. Þær fela í sér fækkun sem nem-
ur 2.500 kjarnavopnum hjá Banda-
ríkjaflota. Verði viðbrögð Sovetríkj-
anna viðlíka felur það í sér fækkun
í flotanum, sem nemur 2.600
kjarnavopnum. Heildarfækkunin
yrði þar af leiðandi rúmlega 5.000
kjarnavopn. M.ö.o. öll skammdræg
kjarnorkuvopn í flotum Banda-
ríkjanna og Sovétríkjanna.
Að baki þessa lofsverða frum-
kvæðis Bandaríkjaforseta búa nýjar
aðstæður í alþjóðamálum. Sú leið
sem farin er, þ.e. einhliða aðgerðir
samhliða áskorunum að Sovetríkin
svari í sömu mynt, er hvort tveggja
í senn nýstárlegt og skynsamlegt
skref í afvopnunarmálum, við nú-
verandi aðstæður. í stað flókinna
og langvarandi samningaviðræðna
er nýtt það tækifæri, sem leiðir af
gjörbreyttum samskiptum við Sov-
etríkin og farið út í takmörkun
vígbúnaðar án samninga þ.e. að
bjóða upp á óformlegar gagnkvæm-
ar aðgerðir. Þessi leið hefur verið
til umræðu í afvopnunarmálum. A
ráðstefnu um afvopnun á höfunum
sem haldin var á Akureyri haustið
1990, hvatti Marshall Brement,
fyrrverandi sendiherra Banda-
ríkjanna á íslandi, til að þessi leið
yrði tekin upp. Hún hefur hinsvegar
aldrei komið til framkvæmda með
þeim hætti sem Bush hefur nú lýst
yfir.
Annað sem vekur athygli og end-
urspeglar gerbreyttar aðstæður er
að eitthvert æðsta boðorð afvopn-
unarsamninga til þessa hefur verið,
að tryggt yrði eftirlit með að þeir
væru haldnir. Bush Bandaríkjafor-
seti metur það hinsvegar svo að
tími sé til kominn að reyna fyrst
og fremst á gagnkvæmt traust og
byggja á óformlegu eftirliti.
Sigur fyrir málstað íslnds
Þær aðgerðir sem Bush boðar
ber að líta á sem mikinn sigur fyr-
ir málstað íslendinga í afvopnun á
höfunum. í þessu máli skiptir það
engu, hvort farin er hin óformlega
gagnkvæma leið eða hin hefð-
bundna þ.e. formlegir samningar.
Það sem máli skiptir er niðurstað-
an. Ef Sovétríkin bregðast við eins
og vonir standa til þá heyra skamm-
dræg kjarnavopn á höfunum sög-
unni til.
Ein helsta röksemdin gegn af-
vopnun á höfunum hefur verið sú
að mismunandi landfræðilegar að-
stæður Atlantshafsbandalagsins og
Sovétríkjanna geri það að verkum
að samningsgrundvöllur sé ekki
fyrir hendi. Atlantshafsbandalagið
sé mun háðara flutningaleiðum um
höfin en Sovétríkin. Jafnframt hef-
ur verið vísað til þess að flotastyrk-
ur ríkja eins og Bandaríkjanna,
Bretlands og Frakklands tengist
ekki einungis öryggi Evrópu heldur
gegni viðtækara hlutverki.
I málflutningi fyrir afvopnun á
höfunuin höfum við bent á að um
leið og íslendingar átti sig vel á
mikilvægi flutningaleiðanna væri
afstaða okkar sú að takmörkun
vígbúnaðar á höfunum byði upp á
tækifæri til að efla öryggi flutn-
ingaleiðanna fremur en öfugt. Við
höfum jafnframt sagt að vissulega
væri það rétt að hlutverk flota
tengdist ekki einungis öryggi Evr-
ópu heldur gegndu þeir viðtækarar
hlutverki í öryggismálum. Hinsveg-
ar væru ákveðin einkenni á sjóherj-
um flotaveldanna fyrst og fremst
afleiðing kalda stríðsins. Takmörk-
Jón Baldvin Hannibaisson
un vígbúnaðar á höfunum hlyti að
beinast að þessum einkennum í ljósi
þess að kaida stríðinu er lokið. í
því sambandi höfum við hvatt til
þess að athyglinni væri beint að
þremur þáttum; skammdrægum
kjarnavopnum, stýriflaugum sem
skotið er af sjó og kjarnorkuknún-
um árásarkafbátum. Réttmæti þess
málstaðar sem íslendingar hafa
beitt sér fyrir er staðfest með þeim
ákvörðunum sem komu fram í ræðu
Bandaríkjaforseta.
Akvörðunin um brottflutning
allra skammdrægra kjarnavopna
úr bandaríska flotanum felur í sér
meiri háttar stefnubreytingu. Sú
fækkun í slíkum vopnabúnaðj sem
ákveðin var 1989 og nam u.þ.b.
1.100 kjarnavopnum byggði fyrst
og fremst á tæknilegum forsendum
(einkum vegna úreldingar) og var
tekin af bandaríska flotanum.
Akvörðunin nú er allt annars eðlis.
Þetta er hápólitísk ákvörðun og
tekin af forseta Bandaríkjanna. Það
endurspeglar hversu mikil stefnu-
breytingin er að hún tekur einnig
til Tomahawk stýriflauga búnum
kjarnaoddum og almennt kjarna-
vopna í kafbátum.
Tillaga Bandaríkjaforseta að
semja við Sovétríkin um eyðingu
langdrægra fjölodda eldflauga á
landi getur skapað grundvöll fyrir
nýjar samningaviðræður um
kjarnavopn - ef til vill STARTIII.
Fyrir því má færa gild rök að tak-
ist samningar á grundvelli tillög-
unnar, muni þeir jafnframt leiða til
verulegrar fækkúnnar kjarnavopna
í langdrægum eidflaugum kjarn-
orkukafbáta.
Traustvekjandi aðgerðir og
kjarnakljúfar á höfunum
Við gjörbreyttar aðstæður í al-
þjóðamálum getur takmörkun
vígbúnaðar án samninga verið
ákjósanleg leið á ýmsum sviðum
vígbúnaðar og getur raunar verið
farin hvað varðar traustvekjandi
„í því sambandi höfum
við hvatt til þess að at-
hyglinni væri beint að
þremur þáttum:
skammdrægum kjarna-
vopnum, stýriflaugum
sem skotið er af sjó og
kjarnorkuknúnum
árásarkafbátum. Rétt-
mæti þess málstaðar
sem Islendingar hafa
beitt sér fyrir er stað-
fest með þeim ákvörð-
unum sem komu fram
í ræðu Bandaríkjafor-
seta“
aðgerðir m.a. á höfunum. Afvopnun
á höfunum er komin í ákveðinn
farveg í kjölfar ákvarðana Banda-
ríkjaforseta, sem vel má hugsa sér
að eigi einnig við um traustvekj-
andi aðgerðir á höfunum.
Forsenda þess að takmörkun
vígbúnaðar án samninga beri
árangur er auðviðað háð viðbrögð-
um Sovétríkjanna við frumkvæði
Bandaríkjaforseta. Ef gengið er út
frá því að þeir svari í sömu mynt,
eins og vonir standa til, mun áhrif-
anna efalítið gæta á áframhald af-
vopnunarviðræðna í Evrópu. í Hels-
inki á næsta ári, verður samið um
nýtt erindisbréf fyrir viðræðurnar.
Það sem máli skiptir fyrst og fremst
er að erindisbréfið sé nægjanlega
sveigjanlegt og opið til að bregðast
við örum breytingum í stjórnmálum
Evrópu og útiloki engin svið vígbún-
aðar. Um það snerist tillögugerð
íslendinga á leiðtogafundi Atlants-
hafsbandalagsins í London. Það má
heita framsýni, eftir á að hyggja.
íslensk stjórnvöld munu leggja sinn
skerf af mörkum til þess að svo
verði.
Umhverfisþátturinp hefur verið
einn mikilvægasti þáttur stefnu ís-
lands varðandi afvopnun á höfun-
um. Okkur ber skylda til að gera
það sem við getum til að vernda
lífríki hafsins fyrir mengun af völd-
um geislavirkni.
Kjarnakljúfar i kafbátum og her-
skipum eru nálægt 600 talsins. Hér
er um að ræða hreyfanleg kjarn-
orkuver, sem ættu að vera háð hlið-
stæðum reglum og gilda um kjarn-
orkuver á landi. Við munum áfram
leggja höfuðáherslu á þetta mál og
vinna að alþjóðlegri viðurkenningu
á þeim hættum, sem geta stafað
af slysum þar sem kjarnakljúfar á
höfunum koma við sögu, og sam-
komulagi um fyrirbyggjandi öi'ygg-
isreglur og eftirlit með þeim.
Höfundur er utanríkisráðherrn og
formaður Alþýðuflokksins.
Norðurlandaráðstefna
fyrir alnæmissmitaða
•Norðurlandaráðstefna þeirra sem greinst hafa með alnæmisveir-
una verður haidin í Reykjavík helgina 4.-6. október nk. Ráðstefnan
er einungis ætluð þeim sem greinst hafa HlV-jákvæðir og er þetta
í fyrsta sinn sem HlV-jákvæðir
sína á Islandi.
' A ráðstefnunni verður unnið í
hópvinnu út frá þremur megin
málefnum sem kynnt verða með
fyrirlestrum. Þessi þijú viðfangs-
efni eru:
Alnæmi, ást, kynlíf. Fyrirlesari:
Jóna Ingibjörg Jónsdóttir kynfræð-
ingur og starfsmaður Landsnefnd-
ar í alnæmisvörnum.
Alnæmi og vímuefni. Fyrirlesari:
Kristján Erlendsson læknir.
HlV-jákvæðir og vinnumarkað-
urinn. Fyrirlesari er Hólmfríður
Gunnarsdóttir frá Vinnueftirliti
ríkisins.
Auk þess verður á ráðstefnunni
sérstakt fulltrúaþing þar sem rædd
verða almenn réttindamál HIV-
jákvæðra.
Ráðstefnan er haldin af Jákvæða
hópnum á íslandi, með stuðningi
Samtaka áhugafólks um alnæmis-
Norðurlöndum halda ráðstefnu
vandann. Ráðstefnuna sækja 45
einstaklingar frá Noregi, Svíþjóð,
Danmörku og Finnlandi og eru
þeir íslendingar sem greinst hafa
HlV-jákvæðir hvattir til þess að
sækja ráðstefnuna. Skráning hefst
föstudaginn 4. október kl. 14.00 í
síma 28586 og í því símanúmeri
fást nánari upplýsingar um ráð-
stefnuna.
(Fréttatilkynning)
Leiðrétting
í frétt Morgunblaðsins sem birt-
ist í gær, fimmtudaginn 3. október,
um heimsókn forseta íslands til ír-
lands var rangt farið með föðurnafn
listakonunnar Karólínu Lárusdótt-
ur. Morgunblaðið biðst velvirðingar
á þeim mistökum. I