Morgunblaðið - 05.01.1992, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. JANÚAR 1992
göngu alþýðunnar undir forystu bolsévikka.
Bókin er fjörlega skrifuð, Lenín skrifaði sjálf-
ur formála að henni og hrósaði Reed á hvert
reipi. Þótt höfundur fari ekki dult með sam-
úð sína með byltingarmönnum er ritið ekki
að öllu leyti úreltur áróðurspési; ljóst er að
Reed hefur fylgst vel með því sem var að
gerast. Hann lýsir því hvernig ólæsir smá-
bændur svöruðu flóknum spurningum forvi-
tinna fréttamanna með því að endurtaka
bolsévikkaslagorðin: „Það eru aðeins til tvær
stéttir, arðræningjar og hinir arðrændu!“
Að einu leyti er bók Reeds ágæt heimild.
Hann dregur ekkert úr því mikilvæga hlut-
verki sem Trotskíj gegndi en síðar varð nafn
hans bannorð í Sovétríkjunum.
Reed varð vitni að því er Lenín ávarpaði
landsfund sovétanna sem fram fór í Smolníj
og lýsti leiðtoganum svo. „Lágvaxinn mað-
ur, með stórt höfuð á stuttum hálsi, sköllótt-
ur. Lítil augu, stutt nef, breiður og vingjarn-
legur munnur, hakan mikil og í þetta sinn
var hann skegglaus en farið að örla á yfir-
skegginu sem hann varð þekktur fyrir...
Undarlegur leiðtogi - tók forystuna eingöngu
í krafti rökhyggju sinnar, litlaus, segir ekki
brandara, sættir sig aldrei við málamiðlanir,
fordómalaus, engin sérstök einkenni - en
kann vel að útskýra flóknar hugmyndir með
einföldum orðum, að skilgreina aðstæður
eins og þær eru í raun. Og auk greindarinn-
ar er hann gæddur einstöku hugrekki.“ Aðr-
ir heimildarmenn sem kynntust Lenín voru
yfirleitt sammála Reed um að maðurinn
væri fluggreindur. Margir þeirra sögðust þó
hafa verið slegnir óhug er þeir áttuðu sig á
því hve gjörsamlega samviskulaus þessi óá-
heyrilegi og harðleiti maður virtist vera,
flestar mannlegar tilfinningar virtust vera
honum framandi. Sjálf hugmyndafræðin,
þetta afsprengi skynsemisstefnunnar, virtist
hafa tekið sér bólfestu í mannveru og rutt
öllu öðru úr vegi. Einstaklingúm skyldi fórn-
að fyrir málstaðinn án minnstu samviskukv-
ala ef flokkurinn teldi þess þörf.
BARIST FYRIR LÍFINU
Er byltingin var í höfn lét Lenín kalla
saman sovétin, .samþykkt var tillaga um að
afhenda smábændum jarðir kirkju og auð-
manna, mynduð var ný ríkisstjórn og Lenín
varð forsætisráðherra. Nýja stjórnin hvatti
verkalýð stytjaldarþjóðanna til að að varpa
af sér okinu, taka völdin og stöðva stríðið.
Hvergi voru þó viðbrögðin þau sem Lenín
hafði vænst og fljótlega ákvað hann að stefna
bæri að því næstu árin að treysta sósíalis-
mann í sessi í Rússlandi einu. Þar skyldi
aðalbækistöð heimsbyltingarinnar verða og
kommúnistaflokkar allra landa sameinuðust
í Komintern-samtökunum sem stjórnað var
frá Moskvu. Trotskíj varð utanríkisráðherra
en aðrir ráðamenn voru meðaí annars Georg-
íumaðurinn Jósef Vissaríónóvítsj Djúgasvílí
er nefndi sig Stalín. Honum var falið að leysa
vandamál smáþjóða og þjóðabrota í landinu
en síðar varð hann aðalritari bolsévikka-
flokksins er þá hét kommúnistaflokkur Rúss-
lands.
Andstaða við valdaræningjana var eins
og áður segir hverfandi lítil í Pétursborg en
í Moskvu og á fleiri stöðum kom til allsn-
arpra bardaga og hundruð manna létu lífið.
í Kíev í Úkraínu var mynduð stjórn er lýsti
yfir fullu sjálfstæði landsins. Nokkrir kós-
akkahöfðingjar við Don-fljótið hófu baráttu
gegn bolsévikkum, aðrir reyndu aðeins að
veija sitt eigið landssvæði. Meðal ævintýra-
manna sem flæktist inn þau átök var ungur
Króati, Josip Broz er síðar varð frægur und-
ir heitinu Tito. Liðsmenn úr keisarahernum
veittu oft forystu heijum svonefndra hvítliða
er undir stjórn hershöfðingjanna Koltsjaks,
Denikins, Krasnovs og Júdenítsj börðust
gegn rauðliðum, heijum bolsévikka sem
Trotskíj skipulagði af fádæma dugnaði og
hugkvæmni.
AFSKIPTIBANDAMANNA
Friðarsamingar í stríðinu við Þjóðveija og
bandamenn þeirra voru undirritaðir 3. mars
1918 í Brest-Litovsk eftir nokkur innbyrðis
átök meðal bolsévikka. Skilmálarnir voru
geysilega harðir. Rússar urðu að sætta sig
við að Þjóðveijar hernæmu í reynd alla Úkra-
ínu og Svartahafshéruð Rússlands auk Pól-
lands og Eystrasaltslandanna. Með uppgjöf
Þjóðveija í nóvember sama ár var þýska
ógnin úr sögunni en frá miðju ári 1918 og
langt fram á næsta ár var staða bolsévikka
svo tæp að einungis Örvæntingin og ótrúleg-
ur viljastyrkur leiðtoganna kom í veg fyrir
að uppgjafarandinn næði yfirhendinni í röð-
um flokksins. Um tíma voru alls 19 ríkis-
stjórnir andstæðinga þeirra við völd í Síberfu-
héruðum Rússlands. Víða í Miðasíulöndum
LEV TROTSKÍJ JÓSEF STALÍN
Vladinur Lenm asamt eigmkonu smni, Nadezjdu Krupskaju, arið 1922. Hun var nt
stjórnarfulltrúi ólöglegs málgagns bolsévikka, Iskra, fyrir byltinguna.
„Borgararnir og embættis-
mennirnir liggja í hnipri í
rúmum sínum og reyna að
geta sér til um hvað sé að
gerast á leyndardómsfull-
um og hættulegum götun-
um. Fólk sefur léttum
svefni í hverfum verka-
manna, það er á varðbergi
eins og I herbækistöðvum.
. . . Það er kolaskortur.
Hvarvetna standa hópar af
verkamönnum, sjóliðum og
hermönnum á verði. Ungir
öreigar bera riffil um öxl,
sumir hafa fleygt skot-
hylkjabeltum fyrir vélbyss-
ur yfir öxlina. Varðliðarnir
hlýja sér við opna elda.
ALEXANDER KERENSKIJ
múslima réðu bolsévikkar í reynd engu.
Ekki bætti úr skák að eftir sérfriðinn við
Þjóðveija settu Bretar og Frakkar heri á
land í Arkangelsk við Hvítahafið og sums
staðar við Svartahaf. Var markmiðið einkum
að hindra Þjóðveija í að klófesta vestræn
hergögn sem send höfðu verið Rússum en
ijóst er að hræðslan við bolsévikka hefur
ráðið einhveiju og Frökkum var einnig sárt
um fé sem þeir höfðu lánað keisarastjórn-
inni. Japanar og Bandaríkjamenn settu á
land herlið í austurhluta Síberíu. Deilan um
afskipti Vesturveldanna af byltingunni er
orðin iöng en rannsóknir hafa sýnt að fá-
mennir herflokkar Vesturveldanna tóku nær
aldrei þátt í bardögum við rauðliða. Á hinn
bóginn var nærvera þeirra boisévikkum
kærkomin átylla til að telja Rússum trú um
að erlend ríki vildu bijóta hýju stjórnina á
bak aftur og ásælast lönd hennar.
Reynt hefur verið að greina ástæður þess
að bolsévikkar sigruðu í borgarastríðinu eft-
ir byltinguna. Landfræðilegar ástæður liggja
í augum uppi. Bolsévikkar náðu fljótt undir-
tökunum í kjarnahéruðum sjálfs Rússlands
og stærstu borgunum, Pétursborg og
Moskvu. Þeir fluttu stjórnaraðsetrið til síðar-
nefndu borgarinnar í mars 1918 eftir að
hvítliðaherir höfðu ógnað Pétursborg.
Moskva var miðstöð járnbrautakerfisins, hins
næststærsta í heimi, og lágu teinarnir í allar
áttir frá henni. Þetta gerði bolsévikkum kleift
að senda herstyrk. á vettvang mun hraðar
en andstæðingarnir en bardagarnir voru oft-
ast skærur fámennra herflokka þar sem
birgða- og liðsflutningar réðu oft úrslitum.
Nefna má að bolsévikkar voru sameinaðir í
einum flokki og þótt deiiur kæmu upp voru
þær framan af ekki svo hatrammar að til
hreinsana kæmi í forystunni. Bolsévikkar
börðu með hörku niður alla andstöðu við
flokkinn, tjáningarfrelsi var afnumið með
skírskotun til hættuástandsins og þegar í
árslok 1917 var komið á fót stofnun sem
varð undanfari öryggislögreglunnar, Tsjeka,
en fyrirmyndin var leyniiögregla keisarans,
Okrana. Tsjeka hlaut síðar í sögu Sovétríkj-
anna nöfnin GPU, NKVD og loks KGB.
Andstæðingar bolsévikka nutu einkum fylgis
og höfðu bækistöðvar á útjöðrum ríkisins,
þar sem sjálfstæðishreyfingar voru öflugar.
Pólitískar skoðanir þeirra spönnuðu allt lit-
rófið frá æstum keisarasinnum tii vinstri-
sinna er voru í mörgu sammála bolsévikkum.
Samheldnin var því lítil.
Hörmungar almennings vegna átakanna
voru ólýsanlegar. Milljónir höfðu áður fallið
í stríðinu við Þjóðveija og þótt manntjónið
í skærum borgarastyijaldarinnar væri ekki
mikið á mælikvarða þeirra átaka féllu nú
milljónir manna að auki úr hungri og vos-
búð. Samgöngukerfið var í molum er bardög-
um lauk árið 1921, fjöldi manna hafði flúið
borgirnar og haldið til sveita í von um mat,
stjórnkerfið var víða úr sögunni. Sama ár
gerðu sjóliðar í Kronstadt við Eystrasalt
uppreisn, kröfðust meðal annars mann-
réttinda og tjáningarfrelsis en hún var barin
niður af mikilli grimmd. Lenín viðurkenndi
þó að efnahagsstefnan, svonefndur „stríðs-
kommúnismi" þar sem ríkisvaldið reyndi að
skipuleggja hvert smaátriði í von um að
nýta sem best það sem til ráðstöfunar var,
hefði beðið skipsbrot. Síðar þetta sama ár
var slakað til með NEP-stefnunni. Bændur
fengu nú að selja framleiðslu sína á mark-
aði, efnuðust sumir vel á næstu árum og
þegar á næsta ári fór efnahagsástandið í
Iandinu að skána. Bretar, Italir og fleiri þjóð-
ir tóku upp stjórnmálasamband við kommún-
istastjórnina og árið 1922 voru Sovétríkin
formlega stofnuð með þátttöku Úkraínu og
flestra þeirra landa sem keisarinn hafði ráð-
ið yfir. Rauðliðasveitum hafði tekist að
steypa stjórnum þeirra ríkja sem lýst höfðu
yfir sjálfstæði að undanskiidum stjórnum
Póllands, Finnlands og Eystrasaltsríkjanna
þriggja, Eistlands, Lettlands og Litháens sem
öll urðu sjálfstæð.
Fijáisar kosningar til stjórnlagaþings fóru
fram fljótlega eftir valdaránið en bolsévikkar
fengu aðeins um fjórðung atkvæða. • Lenín
leysti því þingið upp á öðrum degi þess og
kynntust Rússar ekki fijálsum kosningum
aftur fyrr en á síðustu árum.
„STALÍN ER OF MIKILL RUDDI“
Lenín var á síðustu árum sínum farið að
verða ljóst að skriffínnskuveldið væri búið
að festa sig í sessi. Þetta gæti riðið að fullu
hugsjónum' hans um sterkt ríkisvald sem
aðeins yrði tímabundið en myndi hjaðna
þegar takmarkið, sjálfur kommúnisminn,
næðist. Frægt er bréf nokkurt er hann rit-
aði 12. flokksþinginu 1923, „erfðaskráin“
svonefnda en þá var Lenín orðinn sjúklingur
og gat lítið sinnt stjórnstörfum. Hann lagði
þar til að Stalín yrði vikið úr stöðu aðalrit-
ara. „Síðan Stalín tók við stöðu aðalritara
hefur hann safnað gífurlegum völdum í sín-
ar hendur og ég er ekki viss um að hann
kunni ævinlega að beita þeim með nægi-
legri gætni. .. Stalín er of mikill ruddi og
sá ókostur, sem vel má sætta sig við í okk-
ar hóp og í umgengni meðal okkar kommún-
ista, verður óþolandi hjá manni sem er í stöðu
aðalritara." Lenín lagði til að flokksfélagarn-
ir athuguðu hvernig hægt væri að koma
Stalín úr þessari stöðu og skipa annan,
umburðarlyndari mann. Bréfið var lesið upp
á þinginu, Stalín játaði á sig þessar syndir
en spurði hvort ætlast væri til þess að hann
hagaði sér eins og viðkvæm jómfrú er hann
berðist fyrir byltinguna og hvort féiagamir
vildu að hann segði af sér. Heistu andstæð-
ingar hans sóru og sárt við lögðu að það
vildu þeir ekki og misstu þar ef til vill- af
síðasta tækifærinu til að koma honum frá,
Síðar, er Stalín var orðinn einráður, varð
það dauðasynd að minnast á ummæli Leníns
í erfðaskránnL Árið 1922 fékk Lenín slag
og annað ári síðar, í janúar 1924 lést hann.
(Helstu heimildir: Stephen J. Lee:
Aspects of European History 1789-
1980, J. M. Roberts: Europe 1880-
1945, Arnór Hannibalsson: Valdið og
þjóðin, John Reed: Ten Days That
Shook the World og Carl Grimberg:
Verdenshistorie.)