Morgunblaðið - 11.01.1992, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. JANÚAR 1992
Gunnlaugw Gíslason
Minning
Fæddur 27. mars 1898
Dáinn 4. janúar 1992
Tengdafaðir minn, Gunnlaugur
Gíslason, fyrrum bóndi á Sökku á
Svarfaðardal, er látinn. Hann
kvaddi þetta líf í Dalbæ, heimili
aldraðra á Dalvík, laugardaginn 4.
janúar sl.
í huga mínum átti þessi greindi,
glöggi og dugmikli bóndi, andlega
séð, alltaf mikið sammerkt með
öðrum og þekktari fulltrúa bænda-
stéttar, Klettafjallaskáldinu, Steph-
ani G. Stephanssyni. Fleygar ljóð-
línur Stephans munu á fáum hafa
sannast betur en Gunnlaugi á
Sökku:
Þitt er menntað afl og ðnd,
eigirðu fram að bjóða
hvassan skilning, haga hönd,
hjartað sanna og góða.
Engum, sem kynntist Gunnlaugi,
mun hafa blandast hugur um, að
hann hafði þau í ríkum mæli til að
bera þessi þrjú skilyrði Stephans
G. fyrir menntun, sem síðari tvær
ljóðlínumar greina. Ég hef í raun
engum manni kynnst, sem betur
hefur sameinað í lífi sínu vandaða
verkmenningu og fleygan hug, sem
sífellt leitaði meiri visku, styrks og
fegurðar á hinum andlegu leiðum.
Bak við þetta stóð svo hans kær-
leiksríka hjarta, sem gaf mér svo
mikið þá nærri fjóra áratugi, sem
leíðir okkar lágu saman, að ég hlýt
að minnast hans hér.
Gunnlaugur var dæddur að
Syðra-Hvarfi í Skíðadal 27. mars
árið 1989, sonur Gísla Jónssonr
bónda þar og konu hans Ingibjarg-
^tíir Þórðardóttur. Stóðu að þeim
hjónum báðum sterkir stofnar
svarfdælskra bændaætta. Þau Gísli
og Ingibjörg keyptu Hof í Svarfað-
ardal og fluttu þangað vorið 1904.
Þar ólst Gunnlaugur upp næstelstur
fimm systkina, sem komust til full-
orðinsára.
Ekki mun það ofsagt, að heimili
þeirra Gísla og Ingibjargar hafi
borið stekan svip jafnt verklegrar
sem andlegrar menningar. Þau voru
bæði með afbrigðum verkhög, hún
iistamaður í öllu er að tóvinnu laut,
hann þjóðhagasmiður. Svo var í
heimili hjá þeim ömmubróðir Gunn-
laugs, Þorsteinn Þorkelsson, sálma-
skáld, fræðimaður og kennari.
>. .Hann var þjóðságnasafnari, mikill
bókamaður og frumkvöðull að
stofnun Lestrarfélags Svarfdæla.
Gunnlaugur minntist hans gjarnan
sem fóstra síns, enda mun Þorsteinn
hafa haldið í hönd með honum hans
fyrstu ár. Menntunaráhugi var mik-
ill í Svarfaðardal á þessum árum
og Gunnlaugi nægði ekki skyldu-
fræðslan. Hann sótti sér framhalds-
nám, fyrst til sr. Stefáns Kristíns-
sonar á Völlum, en síðan einnig í
unglingaskóla, sem þeir Þórarinn
Eldjám og Snorri Sigfússon voru
með á Völlum og Dalvík. Gunnlaug-
ur reyndist ágætur námsmaður og
fékk sterka hvatningu frá kennur-
um sínum til gagnfræðanáms. Af
^iví gat þó ekki orðið. En haustið
1919 fór hann til búfræðináms heim
að Hólum. Þar kenndu þá ýmsir
afburðamenn og hafði Gunnlaugur
mikið gagn af þeirri skólavist, sem
lauk með búfræðiprófi vorið 1921.
Með skarpri greind og þeirri and-
legu leiðsögn, sem víðsýnir hæfi-
leikamenn veittu Gunnlaugi, .var
honum gefin sterk undirstaða og
sívakandi löngun til aukinnar þekk-
ingar, sem ekki varð fengin með
öðru en sjálfsnámi. En það var líka
stundað þannig, að Gunnlaugur
varð gagnmenntaður maður, sem
■^hvergi þurfti að bera kinnroða fyrir
þekkingu sína, þótt rætt væri við
langskólagengna menn.
29. apríl árið 1924 gengu þau í
hjónaband Gunnlaugur og Rósa
Þorgilsdóttir. Hún var frá Sökku,
öðru merkisheimili í dalnum fagra,
hafði hlotið svipað atlæti í uppvext-
-^inum, numið í unglingaskólanum
bæði á Völlum og Akureyri og var
loks einn vetur í Kvennaskólanum
hér í Reykjavík. Þau Gunnlaugur
og hún hófu strax búskap á Sökku
Og bjuggu þar miklu myndarbúi í
hálfa öld. Þá voru sonur og tengda-
dóttir þegar komin við þeirra hlið.
Þau hafa haldið uppi fomri reisn
inni sem úti, og nú njóta þau einn-
ig sonar og tengdadóttur sér við
hlið.
Þeim Gunnlaugi og Rósu varð
ijögurra barna auðið. Elst er Jóna,
gift sr. Stefáni Snævarr, fyrrum
prófasti Eyfirðinga og sóknarpresti
Svarfdælinga í 43 ár, þá Dagbjört,
eiginkona mín, Halldóra, vinnur á
skrifstofu KEA, og Þorgils, bóndi
á Sökku, kvæntur Olgu Steingríms-
dóttur. Svo ólu þau hjón upp systur-
son Gunnlaugs og bróðurson Rósu,
Halldór Arason bifvélavirkja á Ak-
ureyri. Eiginkona hans er Hulda
Þórarinsdóttir. Auk þess var mikið
um, að annarra börn væru hjá þeim
hjónum lengri eða skemmri tíma.
Gunnlaugur var óvenju glöggur
maður og gætinn. Hann var jafn-
framt mikill framkvæmdamaður og
stórbætti jörð sína. Hann var og
kallaður til forystu á flestum svið-
um félagsmála fyrir sveit sína.
Hann var þar m.a. oddviti langa
hríð og leiddi sveitarfélagið farsæl-
lega í gegnum erfiða breytingatíma.
Ég gleymi aldrei fyrstu komu
minni heim á Sökkuhlað. Gunnlaug-
ur kom þar á móti mér vinnuklædd-
ur, en þó mjög snyrtilegur. Það, sem
vakti þó meiri athygli, var bjart og
drengilegt svipmót. Glögg og
greindarleg augu skoðuðu komu-
mann og með fallegu og hlýju brosi
var boðin innganga í bæinn.
Þar var þá myndarlegt framhús
úr timbri, járnklætt, en að baki því
tvö langhús úr torfi. í því, sem nær
var bæjarhlaði, voru eldhús og búr,
sem sameinuðu forna hefð og ný-
tískuþægindi eins og best verður á
kosið. Búrið var allt í hinum gamla
stíl, en í panelklæddu eldhúsinu,
sem naut birtu frá stórum þak-
glugga, var búið að koma hagan-
lega fyrir öllum rafmagnstækjum,
sem þá tilheyrðu nýtískueldhúsi.
Fjærst hlaði var svo þrískipt bað-
stofa, klædd lökkuðum krossviði.
011 geymdu þessi húsakynni mikla
og fallega búslóð skemmtilega sam-
an setta af fornum gripum og nýj-
um. Þarna var tréskurður, bóka-
safn, silfursmíðar og hannyrðir
margra kynslóða. A vetrum voru
stundum tveir vefstólar í gangi.
Allt var þetta þannig um gengið,
að sérstakur blær hreinleika og
smekkvísi gladdi augað. Þetta var
eins og lifandi byggðasafn, enda
var oft komið þangað með útlend-
inga til að sýna þeim rammíslenskt
menningarheimili. En fegursta
prýðin, sem komumönnum mætti,
var þó einlægur hlýhugur húsráð-
enda beggja, rausn þeirra og ör-
læti. Þess utan nutu menn ekki síst
menningarlegrar umræðu um mál-
efni líðandi stundar.
Ég hef hvergi kynnst meiri hug-
arhlýju, fórnfýsi og göfgi í hugsun,
en hjá Rósu tengdamóður minni.
Hún var svo einstök í algjörri sjálfs-
gjöf sinni og hreinleik hjartans. Því
tileinkaði ég henni, í minningar-
grein að henni látinni, hin fögru
orð Guðmundar skóiaskálds:
Hún geymdi þennan undrayl,
sem omar þeim, er finna til.
Gunnlaugur stóð sterkur við hlið
henni og studdi hana dyggilega í
öllum hennar hugðarefnum. Lífs-
mynstur hans bar eðlilega meira
svipmót af framkvæmdum hans út
á við, bæði á heimajörð og fyrir
málefni sveitar og héraðs. En verk
þeirra og hugsjónir sköruðust vel
og mynduðu þá fallegu og sterku
heild, sem við, fjölskylda þeirra og
vinir, höfðum notið svo mjög í ár-
anna rás. Ég endurtek því hér það,
sem ég sagði, er ég minntist Rósu.
Kynni við fólk eins og Rósu og
Gunnlaug á Sökku hljóta að gera
menn bjartsýnni á lífið og tilveruna.
Ég fann fljótt, er ég kynntist
Sökkuheimilinu, að það voru ekki
bara góðleikur og gestrisni, sem
þar löðuðu að. Gunnlaugur var í
senn alvörumaður að allri gerð og
gleðimaður á góðum stundum.
Hannn var mikill sagnasjór gaman-
mála og kunni þá list flestum betur
að segja frá. Sögur hans voru marg-
ar frábærar í meðferð hans, gjarnan
kryddaðar meitluðum stökum.
Sjálfur var Gunnlaugur prýðilegur
hagyrðingur og setti oft í stuðla
atburði hversdagsins eins og hans
næma skopskyn sá þá. Hann hafði
ekki síður gaman af að ræða ljóð,
las þau mikið og lærði. Einar Bene-
diktsson hreif hann mest. Gunn-
laugi þótti gott að mega fylgja hon-
um eftir, er hann sveigði hugsun
sína djúpt í vitundarsvið mannlífs-
ins, en hann naut þess ekki síður
að fylgja honum í hæðir. Það var
ekki síst hin frjálsa, víðsýna trúar-
hugsun Einars, sem talaði til Gunn-
laugs. Hann fylgdi sjálfur hinni
frjálslyndu túlkun trúarsetning-
anna. Blind bókstafdýrkun var hon-
um fjarri, hann leitáði andans, „sem
gjörir steina að brauði“ í þeim efn-
um. Nú nýlega var rætt um þessar
skoðanir Gunnlaugs. Þá sagði sr.
Stefán Snævarr: „Hann var frjáls-
lyndur. Hann var svo greindur, að
hann hafði vel efni á því.“
Sem ungur maður gekk Gunn-
laugur í Ungmennafélag Svarf-
dæla. Hann hreifst af hugsjónum
aldamótamannanna, sem • vildu
vinna íslandi allt. Mér fannst ég
svo oft skynja enduróm af boðskap
þeirra í áhuga Gunnlaugs fyrir
málvöndun og hreinsun tungunnar
af erlendum áhrifum. Honum var
þetta hjartans mál, sem hann ræddi
oft við börn sín og brýndi enda
mjög fyrir þeim að vanda málfar
sitt. Sjálfur talaði hann og ritaði
kjammikið og fagurt mál. Ritgerðir
hans í bókinni Faðir minn, bóndinn
árið 1975 og 3. bindi af Aidnir
hafa orðið bera þessu trútt vitni.
Gunnlaugur átti fallega jörð og
kostaríka, sem honum þótti afar
vænt um. Mér fannst á stundum
er hann talaði um hana að hann
skynjaði hana eins og lifandi veru
sem hann í senn unni mjög og
þekkti vel. Þess vegna naut hann
þess að rækta hana og bæta á alla
lund. Það var í senn lyfting og hlýja
í röddinni, er hann sýndi mér ný-
brotið land, eða nýja, fullræktaða
túnspildu. Sama gilti um húsin.
Flest þeirra byggði hann tvisvar.
Eldra fjósið á Sökku, sem Gunn-
laugur hannaði algjörlega eftir eig-
in höfði, var svo vel gert, að það
var tekið sem eitt af fjórum fyrir-
myndarfjósum í leiðbeiningarbækl-
ing Búnaðarfélags íslands um úti-
húsabyggingar. Gamla bæinn, sem
ég hef hér lýst, byggði Gunnlaugur
upp eftir jarðskjálftann mikla 1934.
Hann brann svo með öllum sínum
dýru menningarverðmætum að-
faranótt 1. febrúar 1956. Ég hef
áður frá því sagt, að við hjónin
vorum þá stödd hér í Reykjavík og
fórum út á flugvöll til þess að taka
á móti Gunnlaugi, er hann kom
suður að undirbúa smíði hins glæsi-
Iega húss, sem nú prýðir bæjarhól-
inn á Sökku. Við áttum jafnvel von
á að sjá niðurbrotinn mann eftir
slíkan missi. En það var öðru nær.
Guði var þakkað að mannbjörg
varð, en svo sagði Gunnlaugur og
bar höfuð hátt: „Hitt voru allt hjá-
guðir. Var okkur ekki kennt, að við
ættum að forðast að binda huga
okkar við þá?“ Þarna var greinilega
engin uppgjöf á ferð. Hann ætlaði
ekki að verða að saltstólpa við það
að einblína á fortíðina. Hann hafði
alltáf horft til umbættrar og glað-
ari framtíðar. Svo skyldi enn vera.
Og þegar elli sótti æ fastar og hann
gat ekki lengur gengið að verki
með hinum, þá fór hann samt út,
meðan kraftar leyfðu, til þess að
snyrta og laga umhverfíð, svo að
það yrði enn fallegra að koma heim
að Sökku.
Sama væntumþykjan einkenndi
umgengni hans við skepnurnar.
Ilann var einstaklega natinn við
þær, og var mikið sóttur á aðra bæi
til hjálpar, ef eitthvað kom fyrir
búpening þar.
I raun var náttúran honum öll
sem opin bók..Hann skildi svo vel
ártíðabunda umbreytingu hennar
og var næmur á, hvað rétt var að
gera á hverri tíð. Hann þekkti líka
nánast hveija jurt með nafni. Kona
mín nefnir það oft, að sterk kær-
leiksbönd hafi tengt þau og hann
hafi gefið henni mikið með kærleika
sínum, skilningi og hlýju, en einnig
með svo mikilli vitsmunalegri
fræðslu. Hún á þar t.d. afar dýr-
mætar minningar um það, þegar
hann leiddi hana með sér um tún
og haga til þess að kenna henni
nöfn blómanna og útskýra fyrir
henni hlutverk þeirra í lífkeðju
náttúrunnar. Allt var þetta gert í
sama anda og Jónas Hallgrímsson
orti:
Smávinir fagrir, foldarskart,
fífill í haga, rauð og blá
brekkusóley við mættum margt
muna hvort öðru að segja frá.
Faðir og vinur alls, sem er,
annastu þennan græna reit.
Blessaðu faðir blómin hér,
blessaðu þau í hverri sveit.
Svipaðar minningar munu þau
eiga hin systkinin einnig og barna-
bömin. Öll afstaða Gunnlaugs til
lífs og moldar skapar í huga mínum
samhljóm við ljóðlínur Bjarna Ás-
geissonar:
Sveit er sáðmanns kirkja,
sáning bænagjörð.
Það var sístætt þakkarefni þeirra
Gunnlaugs og Rósu, hve sveitungar
og vinir víða um land reyndust þeim
vel eftir bæjarbrunann. Fjölskyldan
flutti inn í nýja húsið á Sökku um
göngur sama árið og brann. Þar
höfðu margir lagt gott lið, en fyrir
heimilisfókið þýddi þetta samt
margfalt vinnuálag, sem flestir
báru merki æ síðan.
Þegar þau Rósa og Gunnlaugur
gátu ekki lengur haldið sjálfstætt
heimili, voru þau svo lánsöm, að
þurfa ekki að fara frá Sökku, með-
an hægt var að annast þau heima.
Þorgils og Olga tóku þau „í hornið
til sín“ og önnuðust þau með þeim
hætti, að til fyrirmyndar var. Er
Rósa lést haustið 1988, var heilsa
Gunnlaugs orðin þannig, að hann
kaus sjálfur að fara heldur til dval-
ar í Dalbæ. En þá var hendinni
ekki sleppt af honum. Hans var
vitjað, ekki sjaldnar en daglega, og
hann látinn fylgjast með búskapn-
um, þannig að tengslin héldust
óslitin við ævistarfið. Fyrir þetta
og aðhlynninguna í Dalbæ erum við
afar þakklát, sem ljær búum.
Mér finnst að saga sú sem hér
hefur verið rakin, hljóti að sanna
upphafsorð mín, þar sem vitnað var
til orða Stephans G.:
Þitt er menntað afl og önd;
eigirðu fram að bjóða
hvassan skilning, haga hönd,
hjartað sanna og góða.
Að lokum er hér ein persónuleg
minning. Er við Dagbjört fórum frá
Sökku með búslóð okkar vestur í
Dali, þar sem okkar beið óráðin
framtíð við prestsþjónustu og bú-
skap, þá vanhagaði okkur að sjálf-
sögðu um margt. Gunnlaugur vissi
manna best, hve það kemur sér oft
vel í einyrkjabúskap að vera vel
verkfærum búinn. Hann bætti því
nokkuð upp fátæklegan búnað minn
á þessu sviði, og var ég honum oft
þakklátur fyrir það síðar. En þann-
ig var öll hans gjörð.
Nú er Gunnlaugur sjálfur að
leggja í för til óræðrar framtíðar á
vit nýs lífs. Ég á fátt verkfæra til
að leggja honum í hendur í eilífð-
inni, en kannski þó það, sem hann
þiggur glaðastur. Það er þakklátur
bænarhugur. Ég segi við hann orð
sem hann sagði stundum við mig:
„Hafðu allt sem ég hugsa þér.“
Bænir mínar fylgja honum með
þökk fyrir mig og mína. Huggun
okkar vil ég sækja, eins og fleira
hér, í orð Klettafjallaskáldsins:
Ei verður vegalaus
sú vera, er hér var gjörð
úr óm í æðri heim,
úr ósk um sælli jörð.
Þórir Stephensen.
„Hvenær komum við í Afaland?“
var spurt í aftursætinu, hvað eftir
annað, þangað til fjölskyldubíllinn
var kominn á kunnuglegar slóðir í
Svarfaðardalnum. Þegar brunað
var yfir landamerkin og Sökkubær-
inn brosti ofan af bæjarhólnum
hrópaði öll Ijölskyldan í kór: „Nú
erum við komin í Áfaland!" og sælu-
tilfinning gagntók mannskapinn.
Okkur systkinin langar til að minn-
ast í fáeinum línum afa okkar Gunn-
laugs Gíslasonar á Sökku í Svarfað-
ardal, sem jarðsunginn verður í
dag, og þakka fyrir allar góðu
stundirnar í Afalandi.
Gunnlaugur afi var heimakær og
kunni bezt við sig á jörðinni sinni,
en hann var líka heimsmaður, fylgd-
ist vel með straumum og stefnum
og var víðlesinn. Hann var glæsileg-
ur á velli og ennþá stendur það
okkur ljóslifandi fyrir hugskotssjón-
um þegar Gunnlaugur á Sökku
kemur gangandi neðan af þjóðvegi
að koma úr kaupstaðarferð; hár og
grannur, í virðulegum dökkum föt-
um, með skjalatösku og göngustaf.
Loðinbrýndur og hvasseygur, en
stutt í brosið og hlýjuna. Hann var
maður, sem tekið var mark á þegar
hann sagði sitt álit á hlutunum og
við virtum hann og dáðum alla tíð,
um leið og okkur þótti svo undur
vænt um hann.
Afi var allt í senn, félagi okkar,
kennari og fyrirmynd. Stundum tók
hann kíkinn í aðra höndina og lítinn
lófa í hina, gekk svo með okkur
suður á bæjarhólinn, settist með
okkur í grasið og kenndi okkur að
þekkja blóm og fugla, ijöllin og
bæina í kring. Hann kenndi okkur
vísur og kvæði, sem hann kunni
ógrynni af. Afí var líka sjálfur
ágætur hagyrðingur og stundum
komu vísur í jólabréfinu, sem sögðu
frá ævintýrum okkar sumarið áður.
Frásagnargáfan var nú sjálfsagt
það, sem við kunnum einna bezt
að meta af mörgum kostum afa
okkar. Hann hélt okkur hugföngn-
um tímunum saman með sögum af
skemmtilegum atvikum sem hann
hafði upplifað. Það munaði sjötíu
árum á yngsta barnabarninu og
Gunnlaugi afa og frásagnirnar
veittu innsýn í framandi og spenn-
andi tíma. Þær voru ófáar stundirn-
ar, sem við komum okkur fyrir, eitt
eða fleiri, í holunni hennar ömmu
á dívaninum og afi sagði sögur með
gleraugun á enninu og sveiflaði
gleraugnahulstrinu til að leggja
áherzlu á orð sín. Rósa amma sat
í stólnum sínum og pijónaði og
kímdi þegar henni fannst afi
skreyta sögurnár helzt tíí mikið.
Við báðum aftur og aftur um uppá-
haldssögurnar okkar þótt við kynn-
um þær utan bókar. Með sögunum
síaðist inn kjarnyrt málfar afa, sem
við reyndum að temja okkur. Allar
útlenzkuslettur voru eitur í hans
beinum, og hann var óþreytandi að
benda okkur á réttu íslenzku orðin
og setningarnar.
Afi var stundum strangur við
okkur, en allþaf réttlátur. Þegar við
eltumst og vitkuðumst, lærðum við
að meta það, sem hann innrætti
okkur; vinnusemi, áreiðanleika og
alúð við það, sem við tókum okkur
fyrir hendur. Allt fram til þess síð-
asta sýndi hann námi okkar og
starfi áhuga og hvatti okkur til að
standa okkur vel. Afi skildi vel gildi
vinnunnar; sjálfur byggði hann upp
myndarbú á hálfrar aldar búskapar-
tíð með elju og harðfylgi. Búskapur-