Morgunblaðið - 12.04.1992, Blaðsíða 12

12 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. APRÍL 1992
Vangaveltur um litarheiti íslenskra húsdýra
Blábleikar
kyr
Morgunblaðið/Kristján Ingi Einarsson
Mörgnm finnst það skrýtin speki að þessi skepna sé ekki brún held-
ur mórauð á lit.
Morgunblaðið/Friðþjófur Þorkelsson
og þennan vill Albert kalla muskóttan að lit en aðrir segja hann
glóbrúnan.
Raggi: Bara svona Ijósbrúnt.
Stjáni: Ertu kannski að meina
móálótt?
Hafrún: Móa-hvað!
Sigurlín varð vitni að ofan-
greindu samtali á vinnustað einum
í Reykjavík og hún segir það endur-
spegla vel ólíkan reynsluheim sveit-
amannsins og borgarbúans af
skepnunni og litunum.
Sigurlín segist ekki hafa talað
markvisst við sveitafólk en hún
hafi rætt talsvert við ættingja sína
sem flestir eiga rætur sínar á Aust-
ur- og Suðurlandi þar sem flesta
sauðalitina er að finna. „Það virðist
vera talsverður munur milli lands-
liluta hvað varðar liti á sauðfé og
sum litarheitin eru alveg staðbund-
in. Undarlegast var þetta í Öræfa-
sveitinni þar sem eru alveg skipti
á milli austur og vestur sveitarinnar
hvað varðar notkun á golsóttu og
botnóttu. Öðrum megin eru þær
kindur sem eru hvítar á skrokk og
dökkar á kvið kallaðar mögóttar
en hinum megin botnóttar.“ Sigur-
lín segir ekki vera hægt að gera
upp á milli heita, öll nöfn séu rétt
hafi fólk vanist á að nota þau. Fólki
finnst hins vegar hvert það litar-
heiti fáránlegt sem það er ekki vant
að nota.
Það er erfitt að segja til um hvaða
litarheiti eru upprunalegri en önnur
því heimildir skortir. Islendingasög-
urnar eru fáorðar um bústörf for-
feðra okkar og fátítt að húsdýr
beri þar á góma. Helst að rætt sé
um einstaklega fallega gæðinga og
eru þar fífilbleikir hestar einna
mest áberandi. Sigurlín segir að
vissulega sé fjölmargt sem hægt
sé að athuga til viðbótar um litar-
heitin til dæmis hvort nöfnin hafi
verið til hér frá örófí og einnig
gæti verið forvitnilegt að bera heit-
in hér saman við litarheiti í Norður-
landamálunum.
Sigurlín harðneitar því að hún
sé orðin sérfræðingur í litarheitum
þrátt fyrir þetta ítarlega verkefni.
„Ég veit voðalega lítið um þetta og
kem upp um fáfræði mína þegar
ég kem innan um lifandi dýr,“ seg-
ir hún sposk að lokum.
Morgunblaðið/Kristján Ingi Einarsson
Hver ætli sé uppruni litarins á þessum nautgripum?
MISLIT HÚSDÝR
MISLIT húsdýr hafa verið efni í þjóðsögur, inönnum hefur því
þótt ástæða að velta fyrir sér uppruna þess að þau eru ekki
einlit. Þar má nefna þjóðsöguna „Hulduféð í Naustavík" sem
segir frá uppruna mislits sauðfjár. Söguna um sækýrnar kann-
ast sjálfsagt margir við en þar er skýrður uppruni sægrárra
kúa. Eftirfarandi saga er svipaðs eðlis, en hún greinir frá því
hvernig gulbröndótta kúakynið kom til sögunnar.
tekið nautið þar traustataki, af
því að fjósið hefði þá í bili verið
mannlaust. Sökum veðrahamsins
kvaðst hann ekki hafa gefið sér
tíma til að gera vart við sig á
bænum og bjóða presti bolatoll-
inn. Hann var kominn aftur með
kúna og búinn að hlekkja hana
á básinn sinn, og var hún lítið
eftir sig eftir hrakninginn. Fólk-
inu þótti þétta gegna furðu og
vera snjallt af bónda. Nú kemur
þar, að kýr þessi ber. Á hún þá
gullfallega kvígu, gul- og rauð-
bröndótta, og var sá litur mjög
frábrugðinn öðrum kúalit þar á
Ströndinni. Fór nú Arnórsstaða-
fólkið að inna Jón eftir hinu
sanna um uppruna kálfsins.
Duldi Jón þá ekki lengur- þess,
að hann hefði haldið kúnni með
sænauti í fjörunni, skammt frá
þeim stað, sem Dys er nefnd.
En Dysin er við það miðs vegar
milli Brjánslækjar og Arnórs-
staða. Kvíga þessi var sett á.
Kom út af henni forláta kúakyn,
gulbröndótt. Voru kýrnar venju-
lega átján marka kýr, og var kyn
þetta lengi til á Arnórsstöðum
og Vaðli í sömu sveit.
(Þjóðsögur og þættir I eftir
Einar Guðmundsson)
Sænautið við Barðaströnd
Endur fyrir löngu bjó bóndi
sá á Arnórsstöðum á
Barðaströnd, er Jón hét.
Hann var talinn ijölkunnugur.
Það var eitt vetrarkvöld, er
norðanbylur var nýskollinn á, að
Jón fór að gefa í fjósið. Tók hann
þá eftir því, að ein kýrin, sem
hann vildi fyrir hvern mun ekki
láta missa fangs í það sinn,
beiddist. Jón hafði ekki annað
naut en geldnaut, og þarfanaut,
sem honum líkaði, var ekki nær
en að Bijánslæk, prestssetrinu,
en á milli bæjanna er stundar-
gangur. Nú snarar bóndi ábreiðu
yfir kúna og leggur af stað með
hana út í hríðina, þvert ofan í
vilja heimilisfólksins. Þegar Jón
er nýfarinn, harðnar veðrið svo,
að heita mátti aftakaveður af
snjókomu og stormi. Fór heimiis-
fólk bónda nú að verða hrætt um
hann. En þegar því skilaði, að
Jón hefði átt að vera kominn lan-
gleiðina að Brjánslæk, er bað-
stofuhurðinni á Arnórsstöðum
hrundið upp; er bóndi kominn þar
bráðlifandi, kveðst vera búinn að
halda kúnni á Bijánslæk, en hafa
LITARÆKTUN
ER
MENNIN G ARATRIÐI
„ÍSLENDINGAR hafa borið sig öfugt að við alla í gegnum tíðina
hvað varðar litarræktun á búfé. Þeir hafa valið og haldið við öllum
sérstæðum litum. Þetta hefur sem sagt verið meðvituð ræktun á
fallegum litum og það er með hana eins og að leyfa sér að lesa
bækur, hún er menningaratriði," segir dr. Stefán Aðalsteinsson
búfræðingur, sem hefur manna mest kannað liti á íslensku búfé
og þær rannsóknir hafa aflað honum doktorsnafnbótar og hlotið
verðskuldaða athygli erlendis. En fyrir jólin kom út bók hans, „Is-
lenski hesturinn - Litaafbrigði“. „í henni tók ég fyrir öll litaaf-
brigði sem þekkt eru á íslandi og fór í gamlar sögur og athugaði
hvað ég fann þar.“
Einn hvati þess að Stefán fór
að rannsaka litarheiti og
erfðir lita á búfé var lamba-
eign síðustu kindar hans. Þegar
hann fór utan til náms í Noregi á
sjötta áratugnum fargaði hann öll-
um kindunum sínum á Jökuldal
nema tveimur svarbíldóttum: „Mér
þótti þetta alltaf skemmtilegur lit-
ur.“ Annarri var svo haldið undir
gráan hrút og í fyllingu tímans
fæddust þijú lömb, eitt var grátt,
eitt var svart og eitt var mórautt.
Stefáni lék mikil forvitni á að vita
hvernig á þessu stæði og hvaða
litaerfðir væru þarna að baki.
Hann lagði þetta fyrir kennara sína
við landbúnaðarskólann í Noregi
en þeir kunnu engar skýringar á
þessu. Stefán hefur síðan meira
og minna verið upptekinn af litar-
heitum og kannað það efni ítar-
lega.
Stefán segir að þetta sporteðli
íslenskra bænda megi mögulega
rekja aftur í forneskju þegar hjarð-
rækt var stunduð. Hirðarnir hafi
hugsanlega haldið í þá liti sem
þeim fannst vera skemmtilegir og
lífguðu upp á hjörðina. „Ég skil
þetta viðhorf mjög vel,“ segir Stef-
án, „við krakkarnir heima á Jök-
uldal biðum spenntir eftir því á
hveiju vori hvernig lömbin yrðu á
litinn og það þótti skemmtilegast
ef fæddust lömb s^m voru óvenju-
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Dr. Stefán
leg á litinn. Það var líka mun
skynsamara fé, þetta mislita, það
var fé sem gat hugsað; óþægt og
undirförult og kom sér undan
smalamennsku.“
Stefán er bjartsýnn á að lita-
gleðin haldist í íslensku búfé og
bendir á að sauðalitirnir hafi hald-
ið uppi sölu á íslenskri ull á árunum
1965-85. „Sauðalitirnir , eru
náttúrulegir og það er mikilvægt
söluatriði. Nú eru menn spenntir
fyrir öllu náttúrulegu og uppruna-
legu þannig að sauðalitirnir ættu
að eiga framtíð fyrir sér. Það er
hluti af fyrirbærinu að lopapeysa
úr mórauðri ull lýsist með aldrinum
’ og staðfesting á að þetta er ekta
sauðalitur en ekki eitthvert gervi.“
I bók sinni „Islenski hesturinn
- Litaafbrigði“ fjallar Stefán með-
al annars um nákvæmnina í hesta-
litunum. En nöfnin eru svo ná-
kvæm að þegar farið var að rann-
saka erfðirnar á bak -við nöfnin
kemur í ljós að nýr erfðavísir er á
bak við hvert nafn. Þannig að forn-
mennirnir virðast hafa verið glögg-
ir á það hvenær um var að ræða
nýjan lit eður ei en Stefán segir
litarheitin öll vera frá því fyrir
landnám. Hann hefur til dæmis
skemmtilega kenningu um það
hvaðan nafnið á skjótta litnum er
komið. En hann telur að líkingin
við litinn á fuglinum skjó, sem er
einmitt skjóttur á litinn, hafi gefið
litnum nafn. Skjór hefur aldrei
verið hér á landi og Stefán segir
því allt benda til þess að nafnið
sé frá því fyrir landnám.
„Hesturinn er ennþá ákaflega
ríkur í huga íslendinga og fólk
hringir mikið í mig út af hestalitum
og ég hef stórgaman að athuga
þessi mál með fólki,“ segir Stefán
og áhugi hans á þessu efni er allt-
af sá sami.