Morgunblaðið - 26.08.1992, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 26. ÁGÚST 1992
Minning
Jörundur Hilmars-
son háskólakennari
Fæddur 15. mars 1946
Dáinn 13. ágúst 1992
Hinn 13. ágúst 1992 lést Jörund-
ur Hilmarsson, heiðurskonsúll Lit-
háens á íslandi, eftir erfið veikindi.
Litháen missti góðan og einlægan
vin. Jörundur Hilmarsson helgaði
mikinn hluta ævi sinnar rannsókn-
um á litháískri tungu við háskólann
í Vilnius sem þýðandi og málvís-
indamaður. Fyrir brennandi áhuga
Jörundar og frábæra þekkingu hans
á tungu okkar og þjóðsögum var
skáldsaga Kazys Boruta „Myllan á
Barði“ lesin og dáð af lesendum í
hinu fjarlæga Islandi. Vinátta hans
við Litháen og virðing fyrir þjóðinni
kom fram í öllu því sem hann tók
sér fyrir hendur. Hann lét ekki
slæma heilsu aftra sér í stuðningi
við sjálfstæðisbaráttu Litháa og
samþykkti að sinna ábyrgðarstörf-
um heiðurskonsúls.
Þegar maður hverfur svo skyndi-
lega á braut skilur hann eftir mörg
óleyst verkefni og drauma sem aldr-
ei urðu að veruleika. Mörg eru þau
verk litháískra höfunda sem biðu
þess að þýðandinn íslenski færi um
þau höndum og mörg okkar vonuð-
ust eftir vingjamlegum samræðum
og hlýlegu brosi. Því miður reyndist
lífið of stutt.
Megi vinur Litháens, Jörundur
Hilmarsson, hvfla rótt í íslenskri
moldu. Minning hans mun lifa í
hjörtum okkar um ókomin ár. Við
vottum bömum hins látna og hans
nánustu, okkar dýpstu samúð.
Vilnius,
Vytautas Landsbergis, forseti
æðsta ráðs lýðveldisins Litháen.
Með þessum orðum vil ég minn-
ast Jömndar fyrir alla umhyggjuna
sem hann bar fyrir Hilmari litla og
elskulega framkomu í minn garð í
gegnum árin. Jömndur umgekkst
Hilmar litla sem jafningja sinn og
á milli þeirra ríkti einstakt sam-
band. Oft settust þeir í sófann á
Bakkavörinni með fuglabókina og
spekúleruðu i hinum aðskiljanleg-
ustu fuglategundum og rifjuðu upp
það sem farið var yfir síðast. Stund-
um var reynt að herma eftir fuglun-
um bæði með hljóðum og látbragði
og vom „póst-risahafemir“ og
„sprattgaukar" lengi í sérstöku
uppáhaldi. Á milli þess sem fuglar
voru skoðaðir ræddu þeir um daginn
og veginn og komu málfar og ýmis
orðatiltæki þar oft við sögu. Annað
áhugamál áttu þeir sameiginlegt
en það var að borða hákarl, rúg-
brauð og mjólk og var mikið skegg-
rætt á meðan. Ekki njóta öll böm
fram til 5 ára aldurs svo góðs
frænda og kennara sem Jömndur
var fyrir Hilmar, enda drakk hann
í sig það sem þeim fór á milli og
þroskaðist mikið í málfari.
Eins og sjá má hafði Jörundur
einstakt lag á bömum og fóm börn-
in hans, Þorgerður og Þorsteinn,
ekki varhluta af því enda mjög
náið samband á milli þeirra. Hann
umgekkst þau á jafnréttisgmnd-
velli, hlustaði á það sem þau höfðu
til málanna að leggja og tók tillit
til þess. Vegna þessara eiginleika
Jömndar laðaðist fólk að honum,
ekki síst börn og unglingar.
Jörundur sótti mikið til foreldra
sinna og ríkti þar gagnkvæmt
traust og virðing sem auðgaði líf
þeirra allra. Fyrir um ári síðan
kenndi Jömndur sér þess meins sem
nú hefur dregið hann til dauða.
Skömmu áður tókust náin kynni
með Jömndi og Þuríði Elfu, eftirlif-
andi eiginkonu hans. Þau voru mjög
samrýmd og hamingjusöm þann
tíma sem þau áttu saman og Þuríð-
ur lýsti upp tilveru Jörundar þetta
erfíða ár sem hann gekk með sjúk-
dóminn. Ég trúi því að tíminn Iækni
öll sár og við emm ríkari af því að
hafa þekkt Jömnd og þökkum hon-
um samfylgdina. Megi hann hvíla
í friði.
Sóley.
Jömndi Hilmarssyni á ég margt
að þakka, og hann skilur eftir skarð,
sem vandséð er, að verði fyllt, nú
þegar hann er allur.
Eg var í hópi málvísindastúdenta
í Háskóla íslands, sem Jömndur
kenndi samanburðarmálfræði, eftir
að hann kom þar til starfa haustið
1981. Þar fór kennari, sem var að
ýmsu leyti óvenjulegur. Hann hafði
góða rödd og þá snotrastu töflu-
skrift, sem ég hafði kynnzt, og
framsetning efnis var svo fumlaus
og greinargóð, að tímaglósumar
var nánast hægt að lesa eins og
kennslubók. Hann var prúðmenni,
en gat verið fjörugur, og var til-
kippilegur að fara með okkur út á
lífið — í smóking og bleikum sokk-
um. Hann var ekki föðurlegur læri-
faðir, heldur leit hann á sig sem
jafnaldra okkar, en stóð einhvern
veginn utan við aldur og kynslóðir
í augum nemanda, sem var vanur
að líta svo á, að kennarar væm á
fjarlægum stalli. Var hann þó bæði
mennskur og mannlegur í bezta
skilningi þeirra orða.
Þegar ég fór til framhaldsnáms
í Bandaríkjunum og ákvað að leggja
samanburðarmálfræði fyrir mig,
þurfti ég ekki að kvarta undan því
að njóta ekki stuðnings og velvilja
kennara minna. En eftir á að hyggja
hefur Jörandur ef til vill verið sá
málfræðingur, sem varð helzt til
þess, að ég lagði af alvöra út á
þessa braut. Hann hvatti mig ekki
til þess með því að reka mig áfram
með harðri hendi eða telja mér trú
um, að fræðaheimurinn mætti ekki
fara á mis við mig, heldur með því
að sýna mér í verki, að þessi fræði
væm þess virði að stunda þau þeirra
sjálfra vegna. Hann var logandi af
áhuga á Winterslögmáli í litháísku
og fmmsömdu hljóðvarpsreglunni í
tokkarísku, sem hann kallaði í
gamni Jömndarlögmál. Þó var hann
svo hógvær í ást á viðfangsefninu,
að ég fékk á tilfinninguna, að sam-
anburðarmálfræði væri ekki ein-
göngu fyrir sérvitringa og stór-
stjörnur, heldur gætu menn stundað
hana sér til ánægju og lagt sitt af
mörkum, þótt þeir hétu hvorki
Rask, Saussure né Kurylowicz.
Vestan hafs komst ég að því, að
Jömndur var meiri stjama en ég
hafði gert mér ljóst., „By the way,
do you know that guy Hilmarsson?"
spurði fyrsti samanburðarmálfræð-
ingur, sem ég hitti vestra haustið
1984, og síðan hafa margir viljað
vita deili á honum, sem þekktu skrif
hans í erlend tímarit og voru for-
vitnir um framgang tokkarískra
fræða á fslandi. Á næstu árum
sökkti Jömndur sér af alefli niður
í þá grein indóevrópskra mála og
varð á skömmum tíma einn atorku-
samasti og afkastamesti fræðimað-
ur í þeirri grein. Það var rétt eins
og stífla brysti. Honum hljóp kapp
í kinn, og ekki vantaði stórhug og
bjartsýni. Ekki var til neitt alþjóð-
legt tímarit um tokkarísk fræði, og
þá var að bæta úr því. Hann ákvað
að gera það upp á eigin spýtur.
Ýmsum þótti fyrirtækið glæfralegt,
en það kom á daginn, að framtakið
var lofað og helztu fræðimenn í
greininni vom fúsir að senda efni
til birtingar. Rannsóknir á tokkar-
ískri málfræði em fremur skammt
á veg komnar, og skortur er á fræði-
ritum. Menn þágu því með þökkum
útgáfu tímaritsins Tocharian and
Indo-European Studies og kunnu
vel að meta röskleika Jömndar við
að birta eigin verk. Áhugi málfræð-
inga á'tokkarísku er lifandi og vax-
andi. Jörandur var afar vel kynntur
í þeirra hópi og þekktur að vand-
aðri fræðimennsku. Nú var „þessi
Hilmarsson" orðinn „hann Jörund-
ur“, svo að ekki þurfti lengur að
segja deili á honum, þegar saman-
burðarmálfræðingar hittust ytra.
Einn sagðist ætla að krefjast þess,
að Jömndur yrði eftirmaður sinn,
og aðrir stungu saman nefjum um,
hvort hann væri fáanlegur í þetta
rannsóknarverkefnið eða hitt út-
gáfumálið. Þegar ljóst varð, að ég
réðist til starfa við Háskóla íslands
töldu menn það ekki ónýtt, að Jör-
undur væri þar haukur í homi.
Jömndur hafði ekki alveg sleppt
af mér hendinni. Hann sendi mér
hvatningar- og fréttabréf í útlegð-
ina og kallaði mig á sinn fund,
hvenær sem ég tyllti fæti á fóstur-
jörðina. Á þeim fundum var rætt
um fræðanna gagn og nauðsynjar,
te var drukkið ómælt og skipzt á
sögum af málfræðingaþingum aust-
an hafs og vestan. Hann bað mig
að lesa ritsmíðar sínar í handriti,
sumar í mörgum útgáfum, og krafði
mig álits. Það var vitanlega lær-
dómsríkara fyrir mig en hann. Ég
var innvígð í viðfangsefnin, fræði-
uppgötvanir og framkvæmdir, og
spurð ráða eins og jafningi. Þar
kom, að ég sýndi honum með hálf-
um huga ritgerð, sem ég hafði skrif-
að um tokkarískt efni. Hann lét sig
ekki fyrr en ég hafði fallizt á, að
hún yrði birt í tímaritinu og það
reyndist góður skóli að breyta henni
í tímaritsgrein og búa hana til
prentunar.
Þannig hélt Jörundur áfram að
mennta mig, þótt því hlutverki hans
ætti að vera löngu lokið, og ég hef
sjálfsagt notið þess, að ég varð fyrst
nemenda hans til að feta í þessi
fótspor. Það var eins og hann myndi
ekki eftir því, að hann hafði fimmt-
án ára forskot, og hann kom fram
við mig, eins og við stæðum jafnt
að vígi. Ekki var hægt annað en
smitast af baráttuvilja hans og
þrautseigju við að stunda fræði,
sem verða ekki í askana látin og í
raun ekki stunduð á íslandi við kjör-
aðstæður. Hann vildi ekki heyra
uppgjafartón og hafði lag á að láta
mér fínnast, að hlutskipti mitt væri
öfundsvert og allir vegir færir. Ég
fór aldrei svo af hans fundi, að mér
þættu fræðin ekki eftirsóknarverð-
ari en áður og ég skrefí nær því
að verða fullorðin.
Nú hefur heimspekideild misst
starfsmann, sem hverfur frá ólokn-
um verkefnum og lét sér annt um
fleira en tokkarísku fræðin sín,
þótt það færi ekki alltaf hátt. Það
hefur fækkað um einn í hópi mál-
fræðinga, sem stunda sögulega
málfræði á íslandi, og þar munar
um hvem manninn. Svið tokkar-
ískrar málfræði hefur misst þessa
driffjöður og jafnframt málgagnið,
sem óvíst verður um framhald á.
„Þú getur alltaf gengið að mér,“
sagði Jömndur einhveiju sinni. Ég
hafði þá trú, að ég ætti hann að
um alla framtíð, og það er erfítt
að sjá fyrir sér starfsævina án hans.
Það þekkja ekki aðrir en reynt hafa,
hvað það er að fínna læriföður verða
að fræðabróður og vini.
Þeim, sem mest hafa misst, votta
ég djúpa hluttekningu.
Guðrún Þórhallsdóttir, íþöku.
í dag barst okkur sú fregn, að
Jömndur Hilmarsson, dósent í al-
mennum málvísindum við Háskóla
íslands, hefði látist í Reykjavík eft-
ir stutta legu. Þessar fréttir fylltu
okkur sorg og mikilli samúð.
Fyrir okkur var Jömndur Hilm-
arsson ekki aðeins alþekktur vís-
indamaður sem hafði á sér ágætt
alþjóðlegt orð, sem sérfræðingur á
vettvangi tokaríska tungumálsins,
heldur einnig vinsæll starfsbróðir,
sem hjálpaði með ráðum og dáð,
þegar hann var þess beðinn.
A þessari stundu vottum við eftir-
lifandi eiginkonu og fjölskyldu sam-
úð og munum geyma minninguna
um Jömnd Hilmarsson í þakklátum
huga.
Heidelberg, Þýskalandi,
dr. Georg Meerwein.
Dr. Jömndur Hilmarsson dósent
er fallinn í valinn, glæsilegur maður
á hátindi starfsferils síns. Mikils er
misst fyrir samstarfsmenn hans í
Málvísindastofnun Háskóla íslands,
eins og alla aðra sem kynntust þess-
um afburðamanni.
Jörandur hóf nám í indóevr-
ópskri samanburðarmálfræði við
háskólann í Ósló árið 1966 og lauk
þaðan magistersprófi árið_ 1977.
Samanburðarmálfræðin í Ósló er
ekki við hæfí neinna veifískata og
mun Jömndur hafa verið einn ör-
fárra sem lokið hafa námi í henni.
Hann aflaði sér enda yfírburðar-
þekkingar á fornindóevrópskum
málum var auk þess vel mæltur á
margar samtímatungur, m.a. lithá-
ísku sem hann nam við háskólann
í Vilníus 1971-1972. Upp frá því
lagði Jörundur jafnan rækt við lit-
háíska tungu og menningu og var
útnefndur heiðurskonsúll Litháens
á íslandi á sl. ári eins og alþjóð
varð kunnugt.
Indóevrópsk samanburðarmál-
fræði er gömul og virðuleg fræði-
grein, stunduð víða um lönd. Eng-
inn vafi er á að Jörundur hefði
getað valið úr kennslu- og rann-
sóknarstörfum við ýmsar af fremstu
háskóladeildum heimsins í saman-
burðarmálfræði, en hann kaus þó
að starfa hér heima, við rýran bóka-
kost og lítinn viðurgeming Háskóla
íslands. Hann var stundakennari
við Háskólann með nokkmm hléum
1974-1985, styrkþegi við hina
heimskunnu Alexander von Hum-
boldtstofnun í Þýskalandi 1979-
1981 og aftur 1988, varð fastráðinn
stundakennari við Háskólann 1986
og loks dósent í almennum málvís-
indum 1. júlí 1989. Jafnframt
kennslunni hélt Jörundur áfram að
mennta sig í fræðigrein sinni og
stundaði auk þess skriftir og viða-
miklar rannsóknir. Þar bar hæst
rúmlega 400 blaðsíðna doktorsrit-
gerð, sem Jörundur gaf úr í Reykja-
vík 1986 og varði sama ár við há-
skólann i Leiden í Hollandi, en hún
fjallaði um athyglisverð álitamál í
tokkarískri hljóðkerfís- og beyging-
arfræði.
Jömndur hafði víðfeðma þekk-
ingu á indóevrópskri samanburðar-
málfræði en helsta sérsvið hans
innan hennar var einmitt tokkarísk
hljóðkerfís- og beygingarfræði. Sá
sem hér stýrir penna er alls óvís
um þau fræði en þeir sem þeim em
kunnugri fullyrða að Jömndur hafi
verið á meðal mestu tokkarísku-
fræðinga í heiminum, ef ekki
fremstur þeirra allra. Því til sann-
indamerkis má m.a. nefna að hann
kom á fót og ritstýrði síðan af mik-
illi elju og ósérhlífni eina alþjóðlega
tímaritinu sem sérstaklega er helg-
að tokkarískum fræðum, Tocharian
and Indo-European Studies.
Jömndur sat í stjórn Málvísinda-
stofnunar árin 1990 og 1991 og
reyndist stofnunni nýtur liðsmaður
í hvívetna. En fyrst og fremst var
Jömndur yfirburða vísindamaður
og einn allra afkastamesti rann-
sóknamaðurinn á meðal þeirra sem
aðild eiga að Málvísindastofnun og
reyndar á meðal starfsmanna Há-
skólans alls. Það þykir gott meðal
háskóiakennara að birta þetta eina
til þijár greinar á ári að jafnaði en
á síðastliðnu ári einu birtust eftir
Jörund sjö greinar í ýmsum fræði-
ritum og 219 bls. bók sem hann
gaf út sem fylgirit með tímariti
sínu. Bar Jörundur svo hróður sinn
og Háskóla íslands víða um lönd
með rannsóknum sínum og ritum.
Á þessum erfiðu tímamótum
vottar Málvísindastofnun öllum
ættingjum og aðstandendum Jör-
undar dýpstu samúð. Jömndur
Hilmarsson var í senn prúðmenni
og glæsimenni. Hann var jafnan fús
til góðra verka, einkar ljúfur í við-
móti, fróður um margvíslegustu
hluti, glettinn í tilsvömm, glaður á
góðri stund. Það var gott að verða
honum samferða og því sárgræti-
legt að þurfa nú að sjá á bak slíkum
afbragðsmanni.
F.h. Málvisindastofnunar
Háskóla íslands,
Halldór Ármann Sigurðsson.
Þegar hringt var til mín og mér
sagt að vinur minn, Jörundur Hilm-
arsson, væri látinn átti ég eitt and-
artak erfítt með að trúa að ég hefði
heyrt rétt. Ég hafði vitað um all-
nokkurt skeið að Jömndur var ekki
heill heilsu og háði baráttu við erfíð-
an sjúkdóm, en bjartsýni hans og
vinnugleði ýttu þeim hugsunum á
brott að hann væri ef til vill ekki
að beijast til sigurs.
Kynni okkar Jörandar hófust fyr-
ir mörgum ámm en urðu að góðri
vináttu er hann tók að sér verkefni
fyrir Orðabók Háskólans. Því verki
skilaði hann með sóma, en eftir það
leit hann reglulega inn til mín til
þess að skrafa um orðsifjar og velta
upp nýjum hugmyndum. Við ákváð-
um fyrir þremur árum að taka upp
samvinnu um gerð orðmyndunar-
orðabókar og okkur tókst að hrinda
þeirri hugmynd af stað með góðum
styrk frá Vísindasjóði. Fáeinum
dögum áður en hann dó hringdi
hann til mín og við ræddum langa
hríð um allt sem við þyrftum að
gera til þess að halda verkefninu
gangandi og kynna það fyrir fræði-
mönnum hér á landi og erlendis.
Ekki örlaði á uppgjöf og verkefnin
vom nær óþijótandi sem hann hafði
á pijónunum og sagði mér frá.
Jörundur var afbragðs vísinda-
maður, hugmyndaríkur og vand-
virkur. Hann var doktor í saman-
burðarmálfræði en megináhugi
hans beindist að hinni fornu tungu,
tokkarísku. Hann hafði þegar getið
sér mjög gott orð erlendis og var
í frernstu röð fræðimanna á sínu
sviði. Ósjaldan var ég spurð að því
erlendis hver þessi maður væri sem
skrifaði svo hálærðar fræðigreinar
og gæfí út sérfræðitímarit langt
norður í höfum.
Ég hygg að Jörundi hafi sjaldan
fallið verk úr hendi enda var hann
rómaður fyrir vinnusemi. Tímaritið
hans hefur öðlast alþjóðlega viður-
kenningu, hann hafði nýlega lokið
við bók um ákveðið vandamál tokk-
arísku og var vel á veg kominn
með orðsifjabók yfír tokkaríska
tungu þegar hann féll frá.
Góður vinur er farinn. Jörundar
er nú sárt saknað af nemendum,
samkennurum og vinum en enn
meiri er söknuður eiginkonu, barna
og fjölskyldu. Ég votta þeim öllum
innilega samúð mína.
Guðrún Kvaran.
Vinur okkar, Jörundur Hilmars-
son, er látinn, langt um aldur fram,
eftir stutta og erfíða baráttu við
illvígan sjúkdóm. Eins og ávallt,
þegar menn falla frá í blóma lífs-
ins, leita á okkur spurningar um
tilganginn. Hvers vegna eru menn
hrifnir á brott, þegar svo mörgu
er ólokið og starfsævi í raun að
byija að loknu námi?
Jörundur var elstur barna hjón-
anna Þorgerðar Jömndsdóttur og
Hilmars Garðarssonar, skrifstofu-
stjóra. Systkini hans eru Anna
María og Þorsteinn.
Það var öllum ljóst, sem þekktu
Jömnd, að af honum var mikils að
vænta. Hann var gæddur óvenju-
miklum námshæfileikum og var
reyndar með ólíkindum hve auðvelt
honum reyndist að skila frábæmm
námsárangri, þó að margvísleg
áhugamál kölluðu á athyglina. A
yngri árum lagði hann stund á
knattspymu af kappi og auk þess
var hann ágætur skákmaður og
bridgespilari. Skáklistin var honum
löngum hugleikin, enda liggja eftir
hann ágætar þýðingar á skákritum
af ýmsum tungumálum. Skáklífið á